Korisnik:Obsuser/test1
Jelisaveta Kotromanić • Stefan Tomašević • Gazi Husrev-beg • Augustin Miletić • Umihana Čuvidina • Ivan Franjo Jukić • Smail-aga Čengić • Husein-kapetan Gradaščević • Antun Knežević • Hadži Lojo Vilajetović • Mehmed-beg Kapetanović Ljubušak • Edhem Mulabdić • Safvet-beg Bašagić • Mehmed Džemaludin ef. Čaušević • Musa Ćazim Ćatić • Elez Dervišević • Mehmed Spaho • Mehmed Handžić • Enver Čolaković • Džemal Bijedić • Meša Selimović • Alija Izetbegović • Enver Marić • Lepa Brena • Dino Merlin • Emir Hadžihafizbegović • Danis Tanović • Jasmila Žbanić • Edin Džeko • Mirza Teletović | |
| Regioni sa značajnom populacijom | |
|---|---|
 BiH | 2.185.055 [1] |
 Turska | 101.000—2 mil1[2][3] |
 Nemačka | 185.185 [4] |
 Srbija | 145.278 [5] |
 Austrija | 128.047 [6] |
 SAD | 98.766—350.000 [7][8] |
 Švedska | 56.595 [9] |
 Crna Gora | 53.605 [10] |
 Švajcarska | 46.773 [11] |
 Kosovo | 45.600 [12] |
 Hrvatska | 39.037 [13] |
 Slovenija | 21.542 [14] |
 Kanada | 21.040 [15] |
 Danska | 21.000 [16] |
 Makedonija | 17.018 [17] |
 Australija | 17.993 [18] |
 Norveška | 16.338 [19] |
 Italija | 3.600 [20] |
 Belgija | 2.182 [21] |
 Evropska unija ukupno | oko 400.000 [22] |
| Jezici | |
| Bošnjački jezik | |
| Religija | |
| Dominira islamska, ali ima i katolika, pravoslavaca, židova, agnostika, te ateista. | |
| Srodne etničke grupe | |
| Drugi Sloveni, naročito Južni Sloveni Hrvati, Srbi, Crnogorci i Slovenci[23] Na temeljima genetičkih (DNK) studija bošnjačkog naroda, njegovi se koreni prvenstveno mogu povezati s paleo-balkanskim doseljenicima (uglavnom Ilirima i Slovenima koji su naselili područje Bosne tokom Seobe naroda).[24] | |
Bošnjaci su južnoslovenski narod koji nastanjuje uglavnom svoju domovinu Bosnu i Hercegovinu, te sa značajnim narodnim manjinama — i ostale države Balkanskog poluostrva; naročito oblast Sandžak u Srbiji i Crnu Goru (gde Bošnjaci čine regionalnu većinu), te Hrvatsku. Bošnjaci su ponajviše okarakterizovani svojom istorijskom povezanošću s regijom Bosna, tradicionalnom većinskom pripadnošću islamu od 15. veka i 16. veka, opštom kulturom, te bošnjačkim jezikom. Kao narod pripadaju kako evropskom tako i islamskom civilizacijskom nasleđu.
Na engleskim govornim područjima naziv Bošnjaci se često koristi za bosanske Muslimane. Ovaj termin se smatra netačnim, jer nisu svi Bošnjaci pripadnici islama ili — općenito — ijedne religije. Jednim delom zbog ovoga (netačnosti korišćenja naziva Musliman), ali i iz drugih političkih razloga, nakon raspada Jugoslavije, termin Bošnjak se uveo kao zamena za termin Musliman, kao službeni etnički pojam nastao u cilju izbegavanja poistovećivanja s verskim izrazom musliman — pripadnik vere islama.[25] Pojam Bošnjak se često poistovećuje i s pojmom Bosanac, iako se ovaj koristi isključivo za označavanje svih stanovnika Bosne i Hercegovine, bez obzira na etničku pripadnost (poreklo), tj. označava državljanstvo zemlje.
Više od dva miliona Bošnjaka danas živi na Balkanu, s procenjenih dodatnih milion koji su se naselili i koji žive širom sveta. Više slučajeva etničkog čišćenja i genocida u BiH, a koje su izvršili Srbi i Hrvati u BiH, su imali ogroman uticaj na teritorijalni raspored stanovništva. Zbog ovoga, jednim delom,[26] veoma dobro primećena bošnjačka dijaspora postoji i deluje u velikom broju zemalja uključujući Austriju, Nemačku, Australiju, Švedsku, Tursku, Kanadu i Sjedinjene Američke Države. I u svom regionu i širom sveta, Bošnjaci su često posebni zbog svoje jedinstvene kulture, koja je bila pod uticajem i istočnjačke i zapadnjačke civilizacije (a time i načina obrazovanja) tokom svoje istorije.
Etnonim i definicija[uredi | uredi izvor]
Prema Oksfordskom rečniku engleskog jezika, prva zabeležena upotreba reči Bošnjak na engleskom jeziku je od strane britanskog diplomate i istoričara Pola Rajkouta (Paul Rycaut) 1680. godine, i to kao Bosnack što je srodno postklasičnom latinskom Bosniacus (1682. g. ili ranije), francuskom Bosniaque (1695. g. ili ranije) ili nemačkom Bosniak (1737. g. ili ranije).[27] Moderna pravopisna tumačenja se mogu naći u Peni Sajklopediji (Penny Cyclopaedia) iz 1836. godine (v. 231/1): "Stanovnici Bosne se sastoje od Bošnjaka, rase slovenskog porekla."[27] U slovenskim jezicima, -ak je čest sufiks koji se dodaje rečima da bi se stvorila imenica muškog roda, što se, primerice, također može naći i u etnonimima Poljak (Polak) i Slovak (Slovák).
Najranija potvrda za pojavu etnonima Bošnjanin je istorijski pojam Bošnjanin (lat. Bosniensis), koji označava ljude srednjovekovnog Bosanskog kraljevstva.[28] Prema Hrvatskoj enciklopediji, u izdanju Leksigografskog zavoda "Miroslav Krleža", "Bošnjaci je naziv za podanike bosanskih vladara u predosmanskom dobu, podanike sultana u osmanskom dobu, odnosno današnji naziv za najbrojniji od triju konstitutivnih naroda u BiH. Bošnjak, kao i stariji naziv Bošnjanin (lat. Bosnensis), prvobitno je bilo ime koje je označavalo pripadnost srednjovekovnoj bosanskoj državi."[29] Do 15. veka,[27] sufiks -(n)in je bio zamenjen sufiksom -ak da bi se stvorila trenutna forma Bošnjak, što je prvi put potvrđeno u diplomatiji bosanskog kralja Tvrtka II koji je 1440. godine poslao delegaciju (Apparatu virisque insignis) do poljskog kralja Mađarske, Vladislava Varne (Władysław Warneńczyk) (1440—1444), tvrdeći zajedničko slovensko poreklo i "sličnost između Bošnjaka i Poljaka".[30][31][32]
Bošnjaci izvode svoje etničko ime iz pojma Bosna, te istoimenog naziva reke Bosne, za što se veruje da je predslovenskog jezičkog porekla,[33][34] te da se možda i spominje po prvi put tokom 1. veka od strane rimskog istoričara Markusa Veliusa Paterkulusa (Marcus Velleius Paterculus) kao Bathinus Flumen.[35] S druge strane, neki istoričari[36] su sugerisali da izvod imena proizilazi iz rimskog Ad Basante, što je prvi put spomenuto u 5. veku u Tabula Peutingerianom-u, gde se također nalazi i predlagani izvor Bathinus.[37] Odakle potiče samo ime Bosna, s druge strane, nije poznato. Teorija koju je iznio filolog Enton Mejer (Anton Mayer) u svom radu Jezik starih Ilira (Die Sprache der Alten Illyrier) je da bi ime moglo proizilaziti iz ilirskog Bas-ann-ass (basinus), što bi opet bilo zloupotreba proto-indoevropskog korena bos ili bogh (u prevodu na srpski: tekuća voda).[38] Ostale teorije uključuju redak latinski izraz Bosina (što znači granica), te moguće slovensko i tračko poreklo.[39][40] Kao takav, Bošnjak je etimološki ekvivalent svog neetničkog pojma bosanski (koji je ušao u engleski jezik otprilike u isto vreme, putem srednjofrancuskog Bosnien): rodom iz Bosne.[27]
S tačke gledišta Bošnjaka, bosanstvo i bošnjaštvo su međusobno blisko povezani, jer Bošnjaci vezuju svoj identitet s Bosnom i Hercegovinom.[41]
Za vreme trajanja osmanske vlasti, reč Bošnjak se odnosila na sve stanovnike Bosne; turski pojmovi kao što su Boşnak milleti, Boşnak kavmi i Boşnak taifesi (svi znače, otprilike, bosanski narod), korišćeni su u Carstvu za opisivanje Bosanaca u etničkom ili "plemenskom" smislu; i doista, osmanski putnik i pisac iz 17. veka, Evlija Čelebija, u svom delu Sejahatnama (tur. Seyahatnâme) govori da su ljudi u Bosni, kao narod, poznati pod imenom Bošnjaci.[42] Međutim, koncept nacije je bio stran Osmanlijama u to vreme — ideju da su muslimani i kršćani neke vojne pokrajine mogli imati bilo koji zajednički sur-konfesionalni identitet po osećaju pripadnosti istom i ne treba spominjati. Stanovnici Bosne su sebe nazivali različitim nazivima: od Bošnjaka, u punom smislu značenja te reči, s temeljima kao teritorijalnom oznakom, kroz niz regionalnih i verskih imena (Bosanac i Musliman), pa sve do savremenih nacionalnih, tj. narodnih (ponovo Bošnjak). U tom smislu, kršćanski Bosanci nisu opisivali sebe kao da su Srbi ili Hrvati prije 19. veka, ili tačnije — sve do Okupacije 1878. godine, kada je sadašnja troetnička stvarnost Bosne i Hercegovine konfigurisana indirektno na temelju religijske pripadnosti.[43]
Preporod[uredi | uredi izvor]
Bošnjaci su općenito definisani kao južnoslovenski narod na području bivše Jugoslavije čiji se članovi identifikuju Bosnom i Hercegovinom kao matičnom državom i delom takvog zajedničkog naroda od kojeg je većina muslimanske veroispovesti. Ipak, čelnici i intelektualci bošnjačke zajednice imaju različite stavove o tome šta to tačno znači biti Bošnjak. Neki mogu ukazivati na islamsko nasleđe, dok drugi naglašavaju čisto sekularni i nacionalni karakter bošnjačkog identiteta i njegovu povezanost s bosanskom teritorijom i istorijom.[44] Štaviše, pojedinci izvan Bosne i Hercegovine također mogu imati svoje lične interpretacije. Neki ljudi, poput Crnogorca Abdula Kurpejovića, vide islamsku komponentu u bošnjačkom identitetu, ali na taj način da se ona odnosi isključivo na slovenske muslimane u Bosni.[45] Ipak, drugi smatraju sve slovenske muslimane u bivšoj Jugoslaviji — uključujući i Gorance — Bošnjacima.[46]
U Jugoslaviji u kojoj su Srbi dominirali,[47] za razliku od prethodne Austro-Ugarske monarhije,[48] mogućnost da se etnički izjasnite kao Bošnjak je odbijana (neprihvatljiva).[49] Kao politički kompromis, Ustav Jugoslavije je bio izmenjen i dopunjen 1968. godine da bi se uveli Muslimani — u narodnom (ne u verskom) smislu; to je značilo samo prepoznavanje konstitutivnog naroda, ali ne i Bošnjaka i time i bosanskog imena. Pre toga, velika većina Bošnjaka se izjašnjavala kao etnički neopredeljeni musliman ili — u manjoj meri — neopredeljeni Jugosloven u popisima koji su se odvijali u Jugoslaviji, jer su ostale dostupne opcije bile Srbin-musliman i Hrvat-musliman.[50] Iako je postizanje priznanja kao zasebnog naroda pod alternativnim imenom ostvareno, upotreba reči Musliman u značenju imena naroda je, ipak — odmah u početku — odbijana, jer se nastojalo da se Bošnjaci označe kao verska grupa umjesto etničke. Citat bosanskog predsednika Hamdije Pozderca u to vreme govori o indirektno uslovljenom prihvaćanju pogrešnog imena Musliman:
| „ | Ne daju bosanstvo, nude muslimanstvo... Da prihvatimo i to što nude, makar i pogrešno ime ali ćemo otvoriti proces. | ” |
- —Hamdija Pozderac, u razgovoru s Josipom Brozom Titom u vezi s ustavnim reformama 1971. godine[51]
Nakon proglašenja nezavisnosti Bosne i Hercegovine od Jugoslavije početkom 1990-ih, velika većina Muslimana se želela deklarisati koristeći ime Bošnjak. U septembru 1993. godine, u toku Bosanskog rata, Drugi bošnjački sabor formirao je osnovu za službenu ponovnu uspostavu istorijskog etničkog imena Bošnjak i negodovanja bivšeg termina Musliman koji je bio u upotrebi tokom SFR Jugoslavije.[34] Danas, izborni zakon Bosne i Hercegovine, kao i Ustav Bosne i Hercegovine, priznaju rezultate Popisa stanovništva 1991. godine koji se odnose na Bošnjake koji su, pored Srba i Hrvata, jedan od triju konstitutivnih naroda u posleratnoj Bosni i Hercegovini, te najveća etnička grupa u zemlji.
U ostalim eks-jugoslovenskim zemljama sa značajnom slovenskom muslimanskom populacijom usvajanje imena Bošnjak je manje dosledno. Učinci tog fenomena najbolje se mogu videti u cenzusima. Naprimer, Crnogorski popis stanovništva iz 2003. godine zabeležio je 48.184 ljudi koji su registrovani kao Bošnjaci i 28.714 koji su registrovani kao Muslimani (u narodnom smislu). Iako crnogorski slovenski Muslimani čine jednu etničku zajednicu sa zajedničkom kulturom i istorijom, ova zajednica je podeljena o tome hoće li se registrovati kao Bošnjaci (odnosno usvojiti bošnjački narodni identitet) ili kao Muslimani u narodnom smislu.[45] Slično tome, Slovenski popis stanovništva 2002. godine beleži 8.062 ljudi koji su registrovani kao Bosanci, verovatno naglašavajući (velikim delom) odluku mnogih sekularnih Bošnjaka da se prvenstveno identifikuju na taj način (situacija koja se donekle može usporediti s jugoslovenskom opcijom tokom socijalističkog perioda). Međutim, takvi ljudi čine manjinu (čak i u zemljama poput Crne Gore, gde je to značajan problem), dok je velika većina slovenskih muslimana u bivšoj Jugoslaviji usvojila bošnjačko narodno ime.
| "Muslimani" u SFR Jugoslaviji | |||||||||||||
| Republika | 1971 | 1981 | 1991 | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bosna i Hercegovina | 1.482.430 (39,6%) | 1.630.033 (39,5%) | 1.902.956 (43,5%)[52] | ||||||||||
| Crna Gora | 70.236 (13,3%) | 78.080 (13,4%) | 89.614 (14,6%) | ||||||||||
| Hrvatska | 18.457 (0,4%) | 23.740 (0,5%) | 43.469 (0,9%) | ||||||||||
| Makedonija | 1.248 (0,1%) | 39.512 (2,1%) | 35.256 (1,7%) | ||||||||||
| Slovenija | 3.197 (0,2%) | 13.425 (0,7%) | 26.867 (1,4%) | ||||||||||
| Srbija | 154.364 (1,8%) | 215.166 (2,3%) | 246.411 (2,5%) | ||||||||||
| SFR Jugoslavija | 1.729.932 (8,4%) | 1.999.957 (8,9%) | 2.344.573 (10,0%) | ||||||||||
Istorija[uredi | uredi izvor]
Odnosi sa susednim nacionalizmom[uredi | uredi izvor]
Kao plodno tlo za konflikte između različitih religija, nacionalnih mitologija i koncepata državljanstva, veliki dio istoriografije Bosne i Hercegovine je od 19. veka bio predmet konkurentnih nacionalističkih tvrdnji za širenje srpskih i hrvatskih hegemonističkih težnji u Bosni i Hercegovini, inherentno se ispreplićući u složenoj prirodi Bosanskog rata na kraju 20. veka.[53] Endres Ridlmejersovo (Andras Riedlmayers) podrobno istraživanje za Haški sud pokazuje sledeće: "Ono što se dogodilo u Bosni nije samo genocid, namerno razaranje osnovnih temelja jedne određene zajednice ili skupine ljudi unutar društva... (...) Ono što se dogodilo u Bosni je također opisano kao sociocid — ubijanje napredujućeg, složenog i prosvećenog društva kako bi ga unazađeno, prostačko i zadrto društvo moglo zameniti."[54]
Za razliku od čestih srpskih i hrvatskih nacionalističkih tvrdnji, Bosna i Hercegovina predstavlja istorijsku celinu koja ima svoj identitet i svoju istoriju.[55] Ova dva suseda su, istina, okupirali delove svog teritorija, ali samo za kratko vreme, i, kao takve, ni Srbija ni Hrvatska nemaju bilo kakva ozbiljna istorijska prava i pretenzije na Bosnu.[55][56] Osim toga, iako je Bosna i Hercegovina u odnosima sa svojim susedima Srbima i Hrvatima kroz vekove, ona ima veoma različitu istoriju i kulturu u odnosu na njih.[57] Džon Kinamos (John Kinnamos), istoričar Vizantijskog carstva iz 12. veka, navodi da Bosna nije bila podređena; naime, Bosanci su imali "vlastiti poseban način života i vlasti".[58] Prema američkom profesoru Džonu van Antverpu Fajnu Mlađem (John van Antwerp Fine Jr.), istaknutim autoritetom na ovim područjima ispitivanja,[59] Bošnjani su bili zaseban narod od najmanje 10. veka.[60]
Poreklo i genetika[uredi | uredi izvor]
Rani Sloveni, ljudi iz severoistočne Evrope, naselili su teritorij Bosne i Hercegovine (i susednih područja) u 6. veku i početkom 7. veka (u toku Seobe naroda), te su se sastojali od malih plemenskih jedinica proizašlih iz jedne slovenske konfederacije poznate Bizantincima pod imenom Sklavinija (dok su Anti, grubo rečeno, kolonizovali istočne delove Balkana).[56][61] Po svom dolasku, Sloveni su asimilirali paleo-Balkan, i to većinom romanizovana plemena, općenito poznata kao Iliri na području današnje Bosne i Hercegovine, ali i keltsko stanovništvo koje se pomešalo s njima još od 4. veka p. n. e., te u manjoj meri Ostrogoti, tj. Istočni Goti, koji su pričali nemački jezik a koji su došli na ovo područje u kasnom 4. veku n. e. Timoti Gregori (Timothy Gregory) piše:
| „ | Sada se uglavnom slažemo da su ljudi koji su živeli na Balkanu nakon slovenskih "invazija", verovatno — u najvećoj meri — isti kao i oni koji su tu ranije živeli, iako su stvaranje novih političkih grupa i dolazak malog broja imigranata izazvali to da ljudi gledaju sebe kao različite od svojih suseda, uključujući i Bizantince. | ” |
- —Timoti E. Gregori (Timothy E. Gregory), u svome delu A History of Byzantium (u prevodu na srpski: Istorija Bizantijuma), Wiley-Blackwell, 2010. godina, pp. 169
S obzirom na nova vremena, vrlo je verovatno — i ni na koji način nemoguće — da je mali dio predaka bošnjačkog naroda moguće pratiti do drugih islamizovanih i srodnih južnoslovenskih naroda, kao što su Hrvati (uglavnom ona populacija onoga što je postalo Turska Hrvatska, te oni slavonski muslimani koji su migrirali u Bosnu i Sandžak, nakon 1687. godine, kada su Osmanlije izgubili sve zemlje severno od reke Save u tzv. Austro-turskom ratu). Neki Bošnjaci vuku korene i od srpskih i crnogorskih muhadžira, ali i drugih nejužnoslovenskih pojedinaca, koji su pod osmanskom vlašću bili konvertovani (preobraćeni, prevedeni) na islam i prihvaćeni u zajedničku bošnjačku zajednicu (to su, npr., slavenizovani bosanski Vlasi,[62] Mađari,[62] Albanci,[62] i nemački Sasi[62]).
U udaljenom planinskom području — u Bosni — činilo se da je naseljeno manje Slovena uopšteno, a možda i da je ona samo služila kao područje utočišta za domaće Ilire.[63] Toponim Bosna, nastao po imenu reke Bosne po kojem se ustvari i istorijski temelji — najverovatnije je izveden od ilirskog Bosona (u prevodu na srpski: tekuća voda), te je odraz ilirskog nasleđa regije.[34] Plemena poznata pod etnonimima srpski i hrvatski se opisuju kao druga, kasnija / potonja, migracija različitih ljudi tokom druge četvrtine 7. veka za koje se ne veruje da su bili posebno brojni;[64][65] ova rana srpska i hrvatska plemena, čiji je tačan identitet predmet naučnih rasprava,[66] su došla da prevladaju nad Slovenima u susednim regijama. Bosna se, međutim, čini teritorijem izvan srpskog i hrvatskog upravljanja i ne spominje se kao jedno od područja koje je naseljeno od strane ovih plemena. Vremenom, Bosna će formirati nezavisnu jedinicu pod upravom vladara bana Kulina, koji je sebe nazivao Bošnjaninom.[65] U 14. veku Bosansko kraljevstvo smešteno na reci Bosni se počinje uzdizati. Njegovi su se ljudi, ne-koristeći lokalno ime, nazivali Bošnjanima.[60][67] Međutim, sve do osmanske okupacije Balkana nije bilo moguće da se moderni Bošnjaci počnu bitno razlikovati od okolnih Slovena, svojom samoidentificirajućom islamskom ulogom Bošnjaka, kao što je bila i ona koju je odigralo katoličanstvo za Hrvate i pravoslavlje za Srbe.[68] Socijalna antropologistkinja Toun Bringa (Tone Bringa) zaključuje da "niti bošnjački, niti hrvatski, niti srpski identitet nije moguće u potpunosti razumeti uzimajući u obzir samo islam ili kršćanstvo, respektivno, nego se u obzir mora uzeti specifični bosanski kontekst koji je rezultovao zajedničkom istorijom i lokalitetom među Bosancima kako islamskih, tako i kršćanskih pozadina".[69]
- Genetika
Kao i sa svim modernim evropskim nacijama, velik stepen biološkog kontinuiteta postoji između Bošnjaka i njihovih drevnih predaka s bošnjačkom Y-hromozomskom lozom, svedočeći pretežno paleolitsko evropsko poreklo.[24][70] Većina (>67%) Bošnjaka pripada jednoj od triju glavnih evropskih Y-DNK haplogrupa / haploidnih grupa:[24] haplogrupa I (48,2%), haplogrupa R1a (15,3%) i haplogrupa R1b (3,5%), dok ostala manjina pripada manje učestalim haplogrupama (haplogrupa E (12,9%), haplogrupa J2 (9,5%), haplogrupa G (3,5%) i haplogrupa P (3,5%)), uz ostale još ređe loze.[24]
Ova istraživanja su pokazala dominantnu Y-DNK haplogrupu I, a posebno njenu pod-haplogrupu I-M438, tj. I2, koja se može naći kod Bošnjaka, te povezati s paleolitskim naseljenicima kao takva da je pridonela drevnim populacijama koje su se proširile na Balkanu nakon poslednjeg glacijalnog maksimuma pre nekih 21.000 godina (vidi članak Ledeno doba).[24] Peričić i sur., naprimer, stavlja njihovo širenje u period koji "nije raniji od tranzicije YD—Holocene a nije kasniji od ranog neolitika".[70] Nedvojbeno, slovensko stanovništvo se može podeliti u dve različite grupe: prvu koja obuhvaća sve Zapadne Slovene (Poljaci, Slovaci itd.), Istočne Slovene (Rusi, Ukrajinci itd.), te nekoliko populacija Južnih Slovena (severozapadni Hrvati i Slovenci), a koji se odlikuju haplogrupom R-M420, tj. R1a; te drugu koja obuhvaća sve preostale Južne Slovene (uključujući i Bošnjake), a koja se odlikuje haplogrupom I2a2, tj. I-L69.2. Prema stavu Rebała i sur.-a, ovaj fenomen se objašnjava kao "doprinos Y-hromozoma od naroda koji su se naselili na Balkanu pre slovenskog širenja genetskom nasleđu Južnih Slovena".[71]
Y-hromozomske haplogrupe identifikovane među Bošnjacima iz Bosne i Hercegovine su sledeće:
- Haplogrupa I2 (43,50%)[24] — Učestalost ove haplogrupe je najviša u Bosni i Hercegovini (52,20% i 63,80%, respektivno po dvama regijama: Bosne, te Hercegovine[73]), dok je njen varijetet najviši u velikim geografskim područjima koje pokriva BiH, Hrvatska, Crna Gora, Makedonija, severna Albanija, Bugarska, Rumunija, Moldavija, Ukrajina i Belorusija. Ova haplogrupa je povezana s paleolitskim[74] naseljavanjima u regiji i predstavlja veoma verovatan potpis ponovnog širenja balkanske populacije nakon poslednjeg glacijalnog maksimuma.[72]
- Haplogrupa I1 (4,70%)[24] — Ljudi koji pripadaju ovoj haplogrupi svi potiču od jednog pretka koji je živeo u Severnoj Evropi pre 10.000—7.000 godina. To je najčešća haplogrupa u Severnoj Evropi, dosežući više od 40% stanovništva u Skandinaviji, gde je također evoluirala u izolaciji tokom kasnog paleolitika i mezolitika.[75] Tragovi ove očinske linije koji se pojavljuju u područjima germanskih plemena su zabeleženi kao takvi da su migacijski ili invazijski.[76][77] Učestalost haplogrupe I1 na zapadnom Balkanu (ili Balkanu općenito) ukazuje na značajnu prisutnost Gota i Gepida, što je i sukladno uspostavi Ostrogotskog kraljevstva u 5. veku n. e.
- Haplogrupa R1a-M17 (15,30%)[24] — Prva velika ekspanzija haplogrupe R1a se dogodila s zapadnjačkim propagiranjem tzv. Battle Axe kulture (2.800—1.800 p. n. e.) iz severnih šumskih stepa u Jamni. Za R1a se veruje da je bila dominantna haplogrupa među severnim i govornicima istočnih proto-indoevropskih jezika. Učestalost haplogrupe je danas najviša u Poljskoj (56,4%) i Ukrajini (54,0%), dok je njen varijetet najviši na severu Bosne i Hercegovine (s 24,60% i 12,06%, respektivno po dvama regijama: Bosne, te Hercegovine[73]). To je najviše preovladavana Y-hromozomska haplogrupa u sveukupnom slovenskom genetskom basenu.[78][79] Varijetet R1a1 na Balkanu bi mogao biti pojačan infiltracijom govornika indoevropskih jezika između 2.000 i 1.000 godina p. n. e. (verovatno proto-ilirskotrački govornici), te slovenskom Seobom u regiju u ranom srednjem veku.[78][79]
- Haplogrupa E1b1b1a-V13 (12,90%)[24] — E-V13 je jedno od glavnih obilježja neolitičke ekspanzije poljoprivrede s Balkana u ostatak Evrope. Njena učestalost je sada daleko veća u Grčkoj, južnoj Italiji, ali i na Balkanu.[78][80] Moderna distribucija E-V13 ukazuje na snažnu korelaciju s neolitičkom i eneolitičkom / kalkolitičkom kulturom stare Evrope, kao što su vinčanska i karanovačka kultura. E-V13 je kasnije bila povezana s drevnim grčkim ekspanzijama i kolonizacijama. Izvan Balkana i centralne Evrope, naročito je česta u južnoj Italiji, na Kipru i u južnoj Francuskoj, zemljama koje su sve bile dio klasičnog antičkog grčkog sveta. U Bosni haplogrupa je verovatno povezana sa starim Ilirima i grčkim doseljenicima.
- Haplogrupa J2a-M410 (7,10%)[24] — Mnoge druge loze haplogrupe J2-M172 se mogu naći širom Balkana, ali sve s niskim učestalostima. Haplogrupa J i svi njeni potomci potiču sa Srednjeg istoka. Veruje se da su balkanski mezolitički doseljenici, vlasnici I-P37.2 i E-V13, usvojili poljoprivredu od prethodnih J2 poljoprivrednika koji su kolonizovali područje oko 7.000—8.000 godina p. n. e., prenoseći neolitičku kulturnu baštinu.[80]
- Haplogrupa R1b-M269 (3,50%)[24] — Haplogrupa R1b je najčešća haplogrupa u zapadnoj Evropi, koja uključuje više od 80% stanovništva u Irskoj, zapadnom Velsu i Baskiji. Ova haplogrupa je verovatno uvedena u Evropu od strane poljoprivrednika koji su migrirali iz zapadne Anadolije, verojatno pre oko 7.500 godina, a prisutna je u niskoj do umerenoj učestalosti kod balkanskih Slovena, te zasigurno i kod Bošnjaka i bosanskih Hrvata (2,20%, te u Bosni i Hercegovini kao celini oko 4%).[81]
- Haplogrupa G-M201 (3,50%)[24] — Postojanje grupe je dokazano ispitivanjem neolitičkih ostataka u različitim delovima Evrope gde je haplogrupa G2a bila jedna od loza neolitičkih poljoprivrednika i stočara koji su migrirali iz Anadolije u Evropu pre 9.000—6.000 godina.[82]
- Haplogrupa F*-M89 (3,50%)[24] Oko 3,50% Bošnjaka ima Y-DNK haplogrupu F*-M89, kao 5. najzastupljeniju, zajedno s haplogrupama R1b-M269 i G-M201.
- Haplogrupa J2b-M102 (2,40%)[24] — J2b se čini da ima veliku vezu s neolitičkim i eneolitičkim / kalkolitičkim kulturama Jugoistočne Evrope. Delimično je zastupljena na Balkanu, u Centralnoj Evropi i u Italiji, gde se — grubo rečeno — proteže čak do evropske kulture bakarnog doba / eneolitika / kalkolitika. Njena najveća učestalost je na područjima Albanije, Kosova, Crne Gore i severozapadne Grčke — dela Balkana koji se ponajbolje odupro slovenskim invazijama u ranom srednjem veku.
- Haplogrupa J1-M267 (2,40%)[24] — Haplogrupa J1 je srednjoistočna haplogrupa, koja najverovatnije vodi poreklo iz istočne Anadolije. Ova haplogrupa je skoro sigurno povezana s ekspanzijom pastoralističkog stila života kroz Srednji istok i Evropu. J1 je delimično prisutna u planinskim regijama Evrope (sa značajnim izuzetkom — Alpi i Karpati), kao što su, naprimer, Kavkaz, Grčka, Albanija, Italija, centralna Francuska, te neki najrazruđeniji delovi Iberije.
- Haplogrupa T-M184 (1,20%)[79] — Moderna distribucija T grupe u Evropi je usko povezana s neolitičkom kolonizacijom mediteranske Evrope od strane bliskoistočnih poljoprivrednika, posebno tzv. cardium-potteranskom kulturom, tj. neolitičkim dekoracionim stilom ukrašavanja keramike (5.000—1.500 p. n. e.).
Srednji vek[uredi | uredi izvor]
- Također pogledajte: Bosansko kraljevstvo
Period od 6. veka do 10. veka je video kako vanjske migracije i napade Slovena i evroazijskih Avara tako i unutrašnju političku i kulturnu reorganizaciju bivše rimske provincije Dalmacije. U 9. veku franački i vizantski izvori počinju spominjati ranu južnoslovensku politiku u regiji. U tom smislu, najranije široko-priznato spominjanje Bosne datira iz 10. veka i to u delu De administrando imperio, koje je napisao vizantski car Konstantin Porfirogenet,[83] tokom perioda u kojem je Bosna nedugo bila deo kratkotrajne srpske države Časlava, nakon čije se smrti u bitki odigranoj oko 960. godine veći deo Bosne našao opet nedugo delom hrvatske države Krešimira II. Ubrzo nakon toga, 997. godine, Samuilo, kralj Bugarske, maršira kroz Bosnu i utvrđuje svoju prevlast u njenim delovima; međutim, on biva poražen od Vizantijskog carstva 1018. godine, kada ono anektira Bugarsku i ističe svoju vlast u Bosni. To je trajalo sve dok krajem veka jedni delovi Bosne nisu bili nakratko priključeni Hrvatskoj a drugi Duklji, od kojih se, čini se, kasna Bosna odcepila oko 1101. godine. U godini 1137., Mađarska anektira većinu Bosne, a zatim je nakratko gubi 1167. godine od strane Vizantijskog carstva sve dok je ponovo ne vrati 1180. godine. Dakle, pre 1180. godine (kada počinje vladavina bana Kulina) delovi Bosne su se nakratko nalazili i u srpskim i / ili hrvatskim jedinicama, ali ni jedan sused nije zadržao Bošnjane dovoljno dugo kako bi im se nametnuo ili stekao neko ozbiljno pravo na Bosnu.[84] Anto Babić beleži da je "Bosna spominjana u nekoliko navrata kao zemlja jednake važnosti i na istom nivou kao i druge južnoslovenske zemlje ovog područja".[85]
Nakon čestih promena vlasti nad područjem, između srednjovekovne srpske, hrvatske, bugarske i vizantske uprave, de fakto nezavisna bosanska država poznata kao Banovina Bosna nastaje u 12. veku (1137. g.), iako je nominalno bila pod mađarskom vlašću.
Religija, Crkva bosanska i državljanstvo[uredi | uredi izvor]
- Također pogledajte: Crkva bosanska
Kršćanske misije proizašle iz Rima i Carigrada još od 9. veka su dostavljene i na Balkan čvrsto uspostavljajući katoličanstvo u Hrvatskoj i većem delu Dalmacije, a pravoslavlje u Bugarskoj, Makedoniji, i na kraju — i većem delu Srbije. Bosna, ležeći u sredini, ostaje ničija zemlja zbog planinskog terena i loših komunikacija. Do 12. veka većina Bosanaca je verovatno bila pod uticajem nominalnog oblika katoličanstva okarakterizovanog rasprostranjenom nepismenošću i — ne manje važno — nedostatkom znanja latinskog jezika među bosanskim sveštenicima. Oko ovog perioda, bosanska nezavisnost od Kraljevine Mađarske je dobijena za vreme vladavine Kulina bana (1180—1204) čija je vladavina obeležila početak religionalno-političkih kontroverzi koje prvenstveno uključuju autohtonu Crkvu bosansku. Mađari su, isfrustrirani zahtevima za bosansku nezavisnost, uspešno proširili svoje delimično kršćanstvo kao herezu, uvodeći je kao izgovor ponovnog uspostavljanja svoje vlasti u Bosni. Mađarski napori da se dobije lojalnost i saradnja s Bosancima pokušavajući utvrditi versku jurisdikciju nad Bosnom nisu uspeli, međutim; to je podstaklo Mađare da verujući u papinstvo proglase krstaški rat: konačna invazija Bosne i ratovanje njome između 1235. godine i 1241. godine. Doživljavajući razne postupne uspehe protiv tvrdoglavog bosanskog otpora, Mađari se na kraju povlače, oslabljeni i od strane tatarskih napada na Mađarsku. Na zahtev Mađara, Bosna je podređena jednom mađarskom nadbiskupu od strane popa, što je bilo odbačeno kod Bosanaca, te mađarski imenovani biskup biva proteran iz Bosne. Bosanci, odbacujući veze s međunarodnim katoličanstvom, uspostavljaju svoju samostalnu crkvu, poznatu pod imenom Crkva bosanska, osuđenu i viđenu heretičkom i od strane Rimokatoličke crkve i Pravoslavne crkve. Iako su naučnici tradicionalno tvrdeli da je Crkva dualističke, te neo-manihejske ili bogumilske prirode (okarakterizovana odbacivanjem Svemogućeg Boga, Trojstva, crkvenih građevina, krsta, kulta svetaca i religijske umetnosti), neki, kao što je Džon Fajn (John Fine), ističu autohtone dokaze koji ukazuju na zadržavanje osnovne katoličke teologije tokom srednjeg veka.[86] Većina naučnika se slaže da su sledbenici Crkve sebe nazivali raznim imenima: dobri Bošnjani ili Bošnjani, krstjani (kršćani), dobri mužje, te dobri ljudi (ili na latinskom boni homines), po uzoru na dualističku grupu u Italiji. Katolički izvori ih nazivaju patarenima, dok ih Srbi nazivaju babunima (po Babuna planini) kao srpskim izrazom za bogumile. Osmanlije su koristili pojam kristianlar (kršćani) dok se za pravoslavce i katolike koristio pojam gebir ili kafir, što znači "nevernik".[87] Većina informacija o Crkvi bosanskoj je dobijana iz spoljašnjih izvora.
Ekspanzija i Bosansko kraljevstvo[uredi | uredi izvor]
- Također pogledajte: Bosansko kraljevstvo
Bosanska država je znatno ojačala za vreme vladavine Stefana II, kralja Bosne (ca. 1318—1353), koji je ponovno uspostavio odnose Bosne s Mađarskim kraljevstvom i koji je proširio bosansku državu, te sjedinio katolička i pravoslavna područja na zapadu i jugu, kasnije nasleđujući osvajača Zahumlja (otprilike današnja Hercegovina) iz srpske dinastije Nemanjić. 1340-ih, franjevačke misije protiv navodne hereze u Bosni su pokrenute; pre toga, katolika nije bilo — ili barem katoličkih sveštenika ili organizacija — u Bosni za gotovo jedan vek. Do 1347. godine, Stefan II je bio prvi bosanski vladar koji je prihvatio katoličanstvo, koje je od tada — barem nominalno — religija svih bosanskih srednjovekovnih vladara, eventualno osim Stefana Ostoje, kralja Bosne (1398—1404, 1409—1418), koji je nastavio održavati bliske odnose s Crkvom bosanskom. Bosansko plemstvo bi se naknadno često obavezivalo na nominalne zakletve da uguši heretičke pokrete — u stvarnosti, međutim, bosanska država bila je obeležena verskim pluralizmom i tolerancijom sve do osmanske invazije Bosne 1463. godine.[88]
Do 1370-ih, Banovina Bosna se razvila u snažno Kraljevstvo Bosne sledeći krunidbu Tvrtka I, kralja Bosne, kao prvog bosanskog kralja 1377. godine, i dalje se šireći na susedne srpske i hrvatske dominione. Međutim, čak i uz pojavu Kraljevstva, nema nastanka konkretnog bošnjačkog identiteta; religijski pluralizam, nezavisna mišljenja plemstva i robusni brdoviti teren sprečavali su kulturno i političko jedinstvo. Noel Malkolm (Noel Malcolm) je izjavio: "Sve što se može razumno reći o etničkom identitetu Bosanaca jest ovo: oni su bili Sloveni koji su živeli u Bosni."[89]
Islamizacija i Osmanski period[uredi | uredi izvor]
- Također pogledajte: Istorija Bosne i Hercegovine
 (...) Isto tako, ja vas molim... (...) Kada bi Bošnjaci znali da neće biti sami u ovom ratu, hrabrije bi se borili, a ni Turci ne bi imali hrabrosti za napad na moju zemlju... (...) Moj otac je predvideo tvom prethodniku, Nikoli V, i Mlečanima — pad Carigrada. On nije verovao. (...) Sada sam propovedam o sebi. Ako mi verujete i želite pomoći ja ću se spasiti; ako ne, ja ću nestati, a mnogi će biti uništeni sa mnom. |
Nakon očeve smrti 1461. godine, Stefan Tomašević, kralj Bosne, nasledio je presto države, u kraljevstvu čijem su postojanju sve više pretili Osmanlije. Iste godine, Stefan Tomašević formira savez s Mađarima i pita papu Pija II za pomoć u žaru nadolazeće osmanske invazije. 1463. godine, nakon nastanka spora oko plaćanja godišnjih naknada od strane Bosanskog kraljevstva Osmanlijama, poslao je molbu za pomoć Mlečanima. Međutim, nikakav odgovor od kršćana nije stigao nazad;[91] kralj Matija Korvin, mađarski kralj, Skenderbeg iz Albanije i Dubrovčani ne ispunjavaju svoja obećanja,[92] dok Mlečani glatko odbijaju kraljeve molbe.[93] 1463. godine, sultan Mehmed Osvajač je počeo uvoditi vojsku u zemlju. Kraljevski grad Bobovac ubrzo pada, ostavljajući povlačenje Stefana Tomaševića do Jajca kao jedinu opciju, a kasnije i primoranje na povlačenje do Ključa. Mehmed je izvršio invaziju Bosne i osvojio je veoma brzo, te netom posle toga razrešio dužnosti poslednjeg bosanskog kralja Stefana Tomaševića i njegovog strica Radivoja Ostojića. Bosna i službeno pada 1463. godine, te postaje najzapadnija pokrajina Osmanskog carstva.
Hrvatski humanist i pesnik Marko Marulić, poznat kao "otac hrvatske renesanse",[94] je napisao delo Molitva suprotiva Turkom (u prevodu na srpski: Molitva protiv Turaka) — poemu u 172 dvostruko-rimovana stiha u dvanaestercu i strofama anti-turskih tema, između 1493. godine i 1500. godine, gde je, između ostalog, u delo uvrstio i Bošnjake kao jedan od naroda koji su se odupirali Osmanlijama.[95]
Uspon osmanske vlasti na Balkanu je promenio versku sliku Bosne i Hercegovine jer su Osmanlije sa sobom doneli novu religiju — islam. Celim Balkanom ljudi su se sporadično konvertovali u malim brojevima; Bosna je, nasuprot tome, doživela brzu i opsežnu konverziju lokalnog stanovništva na islam, te do ranih 1600-tih oko dve trećine stanovništva Bosne su bili / postali muslimani.[96] Slovenski posmatrač Benedikt Kuripečič je sastavio prva izvešća o verskim zajednicama u 1530-im. Prema evidenciji za 1528. i 1529. godinu, bilo je ukupno 42.319 kršćanskih i 26.666 muslimanskih kućanstava u sandžacima (osmanskim upravnim jedinicama) Bosne, Zvornika i Hercegovine. 1624. godine u izvešću o Bosni (bez Hercegovine) od strane Petra Mazrekua (Pjetër Mazreku), apostolskog posetioca iz ranog 17. veka Rimokatoličkoj crkvi u Bosni, broj vernika je sledeći: 450.000 muslimana, 150.000 katolika i 75.000 pravoslavaca.[97] Općenito, istoričari se slažu da islamizacija bosanskog stanovništva nije bila rezultat nasilnih metoda konverzije, već je, velikom većinom, ona bila mirna i dobrovoljna.[98] Naučnici su dugo raspravljali o razlozima zbog kojih je ovo kolektivno prihvaćanje islama bilo moguće među Bošnjacima, iako je religiozna dinamika srednjovekovne Bosne bila mala.[99] Petar Mazreku vidi četiri osnovna razloga koji mogu objasniti intenzivniju islamizaciju u Bosni od one očekivane: 1. heretička prošlost Bosanaca, koja ih je učinila veroispovedno / konfesionalno slabim i relativno podobnim za konverziju svoje religije na islam; 2. primer mnogih Bošnjaka koji su postigli visoke dužnosne pozicije kroz devşirme, te kao moćni ljudi bili u poziciji da potiču svoje rođake i suradnike na konverziju; 3. želja za begom od tereta oporezivanja i ostalih plaćanja koja su bila nametnuta nemuslimanskim građanima; 4. jednako-jaka želja da se pobegne iz prozelitističkih (nametljivo i nasrtljivo, nasilno i fanatično vrbovanje za jednu versku zajednicu, političku grupaciju ili za određene svetonazore) težnji od strane franjevačkih redovnika među pravoslavnim stanovništvom.[100] "Uvek u čisto verskim zemljama", također je rečeno od strane orijentalista Tomasa Vokera Arnolda (Thomas Walker Arnold), naprimer, "zbog velike prisutnosti hereze u regiji u to vreme, te maltletiranja katolika protiv kojih je Papa Jovan XXII čak pokrenuo krstaške ratove 1325. g. — ljudi su počeli gajiti sve više poštovanja prema osmanskim Turcima." Ustvari, u tradiciji bosanskih kršćana, bilo je nekoliko praksi koje su ličile na islam; kao naprimer: moljenje pet puta dnevno (recitovajući Očenaš).[101]
Mnoga deca kršćanskih roditelja su bila odvojena od svojih porodica i odgajana da budu članovi janjičarskog korpusa (praksa poznata kao devşirme (devširma); naziv nastao od turskog devşirmek što znači okupiti ili regrutovati). Zahvaljujući njihovom obrazovanju (jer su učili umjetnost, nauku, matematiku, poeziju, književnost i mnoge od jezika koji su se govorili u Osmanskom carstvu) srpski, hrvatski i bošnjački su postali jedni od diplomatskih jezika Porte. Osmanski period koji je usledio je bio okarakterizovan promenama u krajoliku kroz postupne promene naselja uvođenjem bazara (trajnih trgovačkih područja, trgovišta ili ulica s trgovinama gde se razna roba prodaje ili razmenjuje), vojnih garnizona i džamija. Konverzija na islam je donela značajne prednosti, uključujući pristup osmanskim trgovinskim mrežama, birokratske pozicije i vojsku. Kao rezultat, mnogi Bosanci su imenovani na pozicije da služe kao beglerbegovi, sandžak-begovi, mulasi, paše, muftije, zapovednici janjičara, pisci i dr. u Istanbulu, Jerusalimu i Medini. Među njima su bile važne istorijske ličnosti uključujući princa Žigmunda, kralja Bosne (kasnije Ishak-beg Kraljević), Ahmed-pašu, Isa-bega Ishakovića, Gazi Husrev-bega, Damat Ibrahim-pašu, Ferhat-pašu Sokolovića , Lala Mustafa-pašu Ajaspašića i Sari Sylejman-pašu. Najmanje sedam vezira je bilo bosanskog porekla, od kojih je najpoznatiji bio Mehmed-paša Sokolović (koji je služio kao veliki vezir pod vladavinom tri sultana: Sulejmana Veličanstvenog, Selima II i Murata III[106]). Osmanska vlast je također izvršila i mnoga arhitektonska ulaganja u Bosnu, te omogućila razvoj mnogih novih gradova uključujući Sarajevo i Mostar. To je uglavnom zbog velikog poštovanja Bošnjaka prema osvajaču u očima sultana i Turaka. Bosna je postala i strateška baza iz koje su Turci pokrenuli svoje armije prema severu i zapadu u toku kampanja osvajanja i pljačaka. Turci smatraju Bosnu "bedemom (utvrdom) islama", a njeni stanovnici su služili kao granični čuvari (serhatlije).[107] Prisutnost Bošnjaka u Osmanskom carstvu je imala veoma važan socijalni i politički efekt na zemlju: stvorena je klasa moćnih državnih dužnosnika i njihovih potomaka koji su došli u sukob s feudalno-vojnim spahijama i postepeno počeli zadirati u njihovu zemlju, ubrzavajući udaljavanje od feudalnog zakupnog sistema i težeći prema privatnim posedima i poreznim poljoprivrednicima, a time, dalje, stvarajući jedinstvenu situaciju u Bosni gde su vladari bili domaći stanovnici koji uglavnom prelaze na islam.[108]
Osmanska vlast je uticala na etničku i versku kompoziciju Bosne i Hercegovine i na neke druge načine. Veliki broj bosanskih katolika se povukao na još nepokorene katoličke delove Hrvatske, Dalmaciju, te Mađarsku, u to vreme pod kontrolom habsburške Austrije i Mletačke republike, respektivno. Da bi se popunila depopulizovana područja severnog i zapadnog Ejaleta Bosne, Turci potiču migraciju velikog broja odvažnih doseljenika s vojnim veštinama iz Srbije i BiH. Mnogi od tih doseljenika bili su Vlasi, pripadnici nomadske predslovenske balkanske populacije koja je usvojila latinizovani jezik i specijalizovala se za stočarstvo, uzgoj konja, trgovinu na daljinu, te borbe. Većina su bili članovi Srpske pravoslavne crkve. Pre osmanskog osvajanja, crkva je imala veoma malo članova u bosanskim područjima izvan Hercegovine i istočnom pojasu doline Drine; ne postoji čvrst dokaz o bilo kakvim građevinama Pravoslavne crkve u centralnoj, severnoj ili zapadnoj Bosni pre 1463. godine. Vremenom, većina vlaškog stanovništva je usvojila srpski identitet.[109][110][111]
17. vek donosi velike poraze i neuspehe na zapadnoj granici Osmanskog carstva. S velikim ratovima koji su se odvijali svakih nekoliko decenija, Bosna je bila ekonomski i vojno iscrpljena. Za Bosnu i Bošnjake, najkritičniji sukob od svih je bio Veliki turski rat. Na samom početku, sredinom 1680-ih, Habsburgovci osvajaju gotovo sve osmanske delove Mađarske, izazivajući neizbežan povratak desetaka hiljada muslimanskih izbeglica u Bosnu. Sličan proces se dogodio s habsburškim osvajanjem Like i Slavonije. Hiljade muslimana iz tih delova su prebegli prema istoku u Bosanski pašaluk (ejalet), a oni koji su ostali su prisilno konvertovani na katoličanstvo. Sveukupno, procenjuje se da je više od 100.000 muslimana proterano iz pograničnih područja i naseljeno u Bosni tokom tog vremena. Mnogi su sa sobom doneli novi osećaj mržnje prema kršćanstvu.
Osmanska vojna katastrofa se nastavila u sledećoj deceniji. 1697. godine, habsburški princ Eugen Savojski provodi iznimno uspešnu graničnu raciju koja je kulminirala u Sarajevu te dospela u žižu interesovanja. Veliki turski rat je konačno završio potpisivanjem Karlovačkog mira 1699. godine. Međutim, u kasnim 1710-im još jedan rat između Osmanlija i Habsburško-venecijanskog saveza je usledio. Završen je potpisivanjem Požarevačkog mira 1718. godine, ali ne pre samog dolaska još jednog vala muslimanskih izbeglica koji su prebegli u Bosnu. Ovi su događaji stvorili veliki nemir među Bošnjacima. Osećaj nezadovoljstva dodatno je povećan ratom i povećanjem poreznog opterećenja. Kao rezultat toga, uzdižu se bošnjačke bune u Hercegovini 1727., 1728., 1729. i 1732. godine. Velika kuga koja je rezultovala smrću više hiljada ljudi tokom ranih 1730-ih je pridonela opštem haosu. 1736. godine, nastojeći iskoristiti ove uslove, Habsburgovci krše Mir i prelaze granicu reke Save. U jednom od najznačajnijih događaja u bošnjačkoj istoriji, lokalna bošnjačka vlastela organizuje odbranu i kontranapad potpuno nezavisan od neučinkovitih carskih vlasti. Dana 4. augusta 1737. godine, u Bitki kod Banje Luke, brojčano nadjačane bošnjačke snage preusmeravaju habsburšku vojsku i primoravaju ih da beže nazad u Slavoniju.
Osmanski vojni reformski napori, koji su pozvali na daljnju ekspanziju / širenje centralno-kontrolisane vojske (nizam), te uvođenje novih poreza i više osmanske birokratije, imaće značajne posledice u Bosni i Hercegovini. Ove reforme su oslabile poseban status i privilegije za bošnjačko plemstvo, a stvaranje moderne vojske je ugrozilo privilegije bosanskih muslimanskih vojnika i lokalnih gospodara, koji su zahtevali veću nezavisnost od Carigrada.[113] Barbara Jelavić navodi: "Muslimani Bosne i Hercegovine (...) su postajali sve više razočarani osmanskom vladom. Centralizirajuće reforme su direktno uticale na njihove privilegije i činilo se da ne nude nikakve kompenzacijske benefite."[114] Prekretnica za Gradaščevića je bio kraj Rusko-osmanskog rata (1828—1829) Mirom u Drinopolju 1829. godine. Prema odredbama Ugovora, Osmansko carstvo je garantovalo vlast Srbiji, kao rezultat Srpske revolucije.[115][116] Ovakav potez je razbesneo Bošnjake i pokrenuo brojne proteste, a nova samostalna Srbija je također dobila šest okruga — nahija (najmanja teritorijalna administativna jedinica u Carstvu) — koji su tradicionalno pripadali Bosni. Nakon tog poteza, Bošnjaci ovo vide kao pomeranje istorijskih bosanskih granica te oduzimanje dela zemlje, zbog čega se rađa bošnjački Pokret za autonomiju. Godine 1831. Bošnjaci se udružuju pod vodstvom Husein-kapetana Gradaščevića i službeno traže autonomiju Bosne i Hercegovine s izabranim autohtonim vladarem. Gradaščević je u maju 1831. godine zahtevao da se svi bošnjački aristokrati odmah priključe njegovoj vojsci, zajedno sa svim ostalim iz opšte populacije koji to također žele učiniti. Hiljade ljudi se pridružuje pokretu, među kojima su i brojni bosanski kršćani za koje se kaže da su činili čak i do jednu trećinu njegovih ukupnih snaga. No osmanska vlada želi slomiti pobunu, predvođena lokalnim Hercegovcem Ali-pašom Rizvanbegovićem iz Stoca, koji je kasnije dobio Pašaluk Hercegovinu kao nagradu sultana Mahmuda II. Husein-kapetan Gradaščević umro je u Carigradu, pod kontroverznim okolnostima, 1834. godine, te je postao živuća legenda u svoje vreme. Nakon smrti, također je postao nešto poput mučenika za bosanski ponos. Ovaj pozitivni osećaj nije ekskluzivno samo za muslimansko stanovništvo, jer su kršćani iz Posavine također delili sličan stav nekoliko decenija. Gradaščević se i dan-danas smatra bošnjačkim nacionalnim herojem i jedna je od najviše cenjenih figura u istoriji Bosne i Hercegovine.
Pojava ideja o ujedinjenju (bošnjaštvo)[uredi | uredi izvor]
Nakon raspada Osmanskog carstva, Srbija je postala nezavisna od osmanske kontrole (19. vek); to je bilo vreme istovremenog ponovnog buđenja srpskog i hrvatskog nacionalizma. I Srbi i Hrvati su zahtevali "istorijska prava" na Bosnu. Međutim, članovi Ilirskog pokreta iz 19. veka, od kojih su najpoznatiji franjevac Ivan Franjo Jukić, čije je bošnjaštvo bilo jasno iskazano u delu Slavoljub Bošnjak,[117] naglašavaju da su Bošnjaci zajedno sa Srbima i Hrvatima jedno od "plemena" koje čini "ilirsku naciju".[118]
 (...) Mi Bošnjaci, nekad slavni narod, sada jedva da smo živi; naši nas prijatelji i nauka vide kao glave odvojene od slovenskoga stabla i sažaljevaju nas... Vreme je da se probudimo iz dugovečne ignorancije; dajte pehar, i iz bunara marljivosti crpite mudrost, i nauku; nastojte prvo da naša srca očistimo od predrasuda, tražite knjige i časopise, da vidimo šta su drugi uradili, da naš narod iz tmine neznanstva na svetlost istine izvedemo. —Ivan Franjo Jukić — odlomak iz njegovog teksta koji je objavio 1848. godine[119] |
Pod uticajem ideja Francuske revolucije i Ilirskog pokreta, većina bosanskih franjevaca je podržavala slobodu, bratstvo i jedinstvo svih Južnih Slovena, u isto vreme ističući jedinstveni bošnjački identitet kao zaseban od srpskog i hrvatskog identiteta. S obzirom na to, Denis Bašić kaže da je biti Bošnjak u 19. veku bio povlašteni društveni status, što je i potvrđeno (pre toga) od strane Ivana Franje Jukića, koji je napisao 1851. godine da "begovi i drugi muslimanski gospodari nazivaju seljake koji govore slovenske jezike poturicama (poturčenima) ili ćosama (golobradima), dok ih kršćani zovu balijima (vulgarni pojam koji proizlazi iz osmanskog perioda, a koji se odnosi na bošnjačke povremene nomade koji žive u planinskim područjima; danas je to ponajviše pogrdan naziv za Bošnjaka)".[120] Ponekad se čak i termin Turčin uobičajeno koristi za opisivanje Bošnjaka i drugih slovenskih muslimana. U Bosni je ovaj termin određivao religiozni, a ne etnički status, tj. muslimana. Italijanski diplomat M. A. Pigafeta (M. A. Pigafetta) je 1585. g. napisao da su bosanski kršćani koji su bili konvertovani na islam odbijali da budu identifikovani kao Turci; tražili su upotrebu termina musliman.[121] Konrad Malte-Brun (Conrad Malte-Brun), francusko-danski geograf, navodi, također, u svome delu Universal Geographic (1829), da se termin nevernik obično koristi među muslimanima u Carigradu da bi se prikazali muslimani u Bosni; dalje navodi da su "Bosanci potomci ratnika severne rase", i da "njihov barbarizam treba pripisati intelektualnoj odvojenosti od ostatka Evrope, zbog nedostatka prosvetljenosti kršćanstvom".[122] Hrvatski pisac Matija Mažuranić iz 19. veka izveštava 1842. godine da "(...) ... kršćani u Bosni ne usuđuju sebe nazivati Bošnjacima. Muslimani sebe nazivaju samo Bošnjacima a kršćani su samo Bošnjaci-kmetovi (raja) ili, upotrebimo drugu reč — Vlasi".[123] Muslimansko gradsko stanovništvo, obrtnici i zanatlije, odnosno oni koji nisu bili kmetovi nego slobodni (oslobođeni od plaćanja poreza), su se nazivali Bošnjacima, a svoj jezik bošnjačkim (tur. boşnakça).[124] Francuski diplomat i naučnik Masje de Klerval (Massieu de Clerval), koji je posetio Bosnu 1855. godine, navodi u svom izvešću da su "bosanski Grci (tj. pravoslavni kršćani), muslimani i katolici živeli zajedno i često u veoma dobroj harmoniji, sve dok strani uticaji ne bi probudili fanatizam i pitanje verskog ponosa".[125]
Jukićev učenik i kolega fratar fra Antun Knežević bio je jedan od glavnih protagonista bošnjačkog identiteta, pa čak i više glasan nego fra Jukić. On je žestoko zagovarao protivljenje neizbežnoj kroatizaciji bosanskih katolika s jedne strane, kao i skoroj srbizaciji bosanskih pravoslavnih ljudi s druge strane, kako je on to nazvao u svom radu. Njegov položaj i doktrina je da su svi Bosanci jedan narod triju vera, a da do kraja 19. veka, ni Hrvati ni Srbi nisu živeli u Bosni i Hercegovini. Iako fra Antun Knežević nije bio jedinstvena pojava u ovom smislu, on je svakako imao najveći uticaj, pored fra Jukića.[126][127][128][129] Pre toga, franjevac fra Filip Lastrić (1700—1783) je bio prvi koji je pisao o geografskoj, istorijskoj i etno-genetskoj celovitosti svih stanovnika Bosanskog ejaleta, bez obzira na njihovu religijsku privrženost. U svome delu Epitome vetustatum provinciae Bosniensis, objavljenom 1765. godine u Veneciji, Lastrić je tvrdio da su svi stanovnici bosanske provincije (ejaleta, pašaluka, beglerbegluka) predstavljali "jedan narod" istog porekla (korena).[130][131]
| „ | Jedna trećina Bošnjaka su muslimani, a ostale dve trećine su podjednako podeljene između grčke i latinske crkve. | ” |
- —Tomas Gordon (Thomas Gordon), u svome delu A History of Greek revolution (u prevodu na srpski: Istorija Grčke revolucije), 1839. godina, pp. 19[132]
Austrougarsko upravljanje[uredi | uredi izvor]
- Također pogledajte: Istorija Bosne i Hercegovine
Konflikt se brzo proširio i počeo uključivati nekoliko balkanskih država i velesila, što je na kraju prisililo Osmanlije da ustupe upravu zemlje Austrougarskoj preko Berlinskog ugovora iz 1878. godine (poslednji akt Berlinskog kongresa).[133] Nakon Srpskog ustanka koji je počeo 1875. godine populacija bosanskih muslimana i pravoslavnih kršćana u Bosni se smanjila. Populacija pravoslavnih kršćana (534.000 u 1870. g.) smanjena je za 7%, dok je muslimanska doživela daleko gori gubitak — više od jedne trećine.[134] Austrijski cenzus iz 1879. godine je zabeležio sveukupno 449.000 muslimana i 496.485 pravoslavnih kršćana u Bosni. Gubici su bili 245.000 muslimana i 37.500 pravoslavnih kršćana.[134]
Veliki broj Bošnjaka je napustio Bosnu i Hercegovinu nakon Austrijske okupacije; službeni austrougarski zapisi pokazuju da je 56.000 ljudi, uglavnom Bošnjaka, emigriralo između 1883. i 1920. godine, ali je broj Bošnjaka emigranata verovatno bio mnogo veći jer službeni zapisnik ne beleži iseljavanje pre 1883. godine niti uključuje one osobe koje su ostale bez dozvole. Oni koji su ostali su koncentrisani u gradovima, a posebno ponosni na svoje urbane kulture, naročito u bosanskom glavnom gradu, Sarajevu, koji je ubrzo postao jedan od najvažnijih multikulturalnih gradova u bivšoj Jugoslaviji.
| Dok Hrvati tvrde da su pravoslavci naši najveći neprijatelji i da je "srpstvo" isto kao i pravoslavlje, Srbi se predstavljaju pozivanjem naše pozornosti na neku lažnu isotriju, kojom su oni "srbizirali" celi svijet. Mi nikada ne smemo poreći da pripadamo južnoslovenskoj porodici; ali trebamo uvek ostati Bošnjaci, kao i naši preci, i ništa drugo. |
| —Mehmed-beg Kapetanović Ljubušak[135] |
Tokom 20. veka bosanski Muslimani su osnovali nekoliko kulturnih i socijalnih udruženja u cilju promovisanja i očuvanja kulturnog identiteta Bošnjaka. Najistaknutija bosanska muslimanska kulturna i socijalna udruženja su bila Gajret, Merhamet i Narodna uzdanica, a kasnije i Preporod. Bošnjački muslimanski intelektualci se se okupili i oko časopisa Bosna 1860. godine da bi promovisali ideju ujedinjene bošnjačke nacije. Ova bošnjačka grupa će ostati aktivna nekoliko decenija, uz kontinuitet ideja i korišćenje bošnjačkog imena. Od 1891. godine do 1910. godine su izdavali časopis pod nazivom Bošnjak, štampan latinicom. Njegov rad promoviše koncept bošnjaštva i otvorenosti prema evropskoj kulturi i uticajima. Od tada su Bošnjaci usvojili evropsku kulturu pod širim uticajem Habsburške monarhije. U isto vreme su i zadržali neke neobične karakteristike svog bosanskog islamskog načina života.[136] Ove početne ali važne inicijative usledile su novim časopisom pod nazivom Behar čiji su osnivači bili Safvet-beg Bašagić (1870—1934), Edhem Mulabdić (1862—1954) i Osman Nuri Hadžić (1869—1937).[137]
Nakon Okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine, austrijska uprava Benjamina Kalaja (Benjámin Kállay), austrougarskog guvernera u Bosni i Hercegovini, službeno potvrđuje bošnjaštvo kao temelj multikonfesionalne bošnjačke nacije koja uključuje kako kršćane tako i muslimane. Politika je pokušala izolovati Bosnu i Hercegovinu od njenih iredentističkih suseda (pravoslavne Srbije i katoličke Hrvatske, ali i muslimana Osmanskog carstva) i negirati koncepte hrvatske i srpske nacionalnosti koji su već počeli da se formiraju na tlu bosanskohercegovačkih katoličkih i pravoslavnih zajednica, respektivno.[138][139][140] Pojam bosanska državnost je, međutim, čvrsto utemeljen samo među bosanskim muslimanima, dok se žestoko protivi mišljenjima srpskih i hrvatskih nacionalista, koji su, umesto potražnje i zahteva za bosanskim muslimanima kao svojim, odbijali bosansku državnost.[141]
_140.jpg)
Nakon Kalajeve smrti 1903. godine, službena politika je polako počela naginjati prema prihvaćanju troetničke stvarnosti Bosne i Hercegovine. U konačnici, neuspeh austrougarskih ambicija da se bošnjački identitet počne negovati među katolicima i pravoslavcima je doveo do toga da se gotovo isključivo bosanski muslimani počnu pridržavati istog, sa bošnjaštvom time usvojenim kao etničkom ideologijom bosanskih muslimana od strane nacionalističkih figura.[143] Počevši od 1891. godine, Mehmed-beg Kapetanović Ljubušak počinje izjavljivati da bosanski muslimani nisu bili ni Hrvati ni Srbi, već su različiti (i, istina, povezani) ljudi.[135]
U novembru 1881. godine, nakon uvođenja bosanskohercegovačke jedinice unutar austrougarske vojske, austrougarska vlast donosi vojni zakon (Wehrgesetz) o uvođenju obaveze svim Bošnjacima da služe vojsci Austrougarske monarhije.[144] To je dovelo do širenja nereda tokom decembra 1881. godine i tokom 1882. godine — što se moglo ugasiti i potisnuti samo vojnim sredstvima. Austrijanci su apelovali muftiji u Sarajevu, Mustafi Hilmi Hadžiomeroviću (rođen 1816), koji je uskoro izdao fetvu "pozivajući Bošnjake da se pokoravaju vojnom zakonu".[145] Druge važne muslimanske vođe zajednica kao što su Mehmed-beg Kapetanović Ljubušak, kasnije gradonačelnik Sarajeva, također pozivaju mlade muslimanske muškarace na služenje habsburškoj vojsci.
Na početku izbijanja Prvog svetskog rata, Bošnjaci su mobilizovani da služe austrougarskoj vojsci; neki odlučuju da je napuste kako se ne bi borili protiv prijatelja Slovena, dok su neki Bošnjaci napali bosanske Srbe zbog očitog besa nakon atentata na nadvojvodu Franca Ferdinanda. Neven Anđelić piše: "Možemo samo nagađati kakav je osećaj bio dominantan u Bosni u to vreme. I animoznost i tolerancija su postojali u isto vreme."[146]
Jugoslavija i Drugi svetski rat[uredi | uredi izvor]
Posle Prvog svetskog rata Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije poznata kao Kraljevina Jugoslavija) je formirana. Tu Bošnjaci, pored Makedonaca i Crnogoraca, nisu bili priznati kao zasebna etnička grupa.[147] Kakogod, prvi privremeni kabinet je uključivao i muslimane.[148] Kakogod, prvi privremeni kabinet je uključivao i muslimane.[148]
Politički, Bosna i Hercegovina je bila podeljena na četiri banovine sa muslimanima kao manjinom u svakoj.[149] Nakon Sporazuma Cvetković—Maček 13 okruga Bosne i Hercegovine je uključeno u Banovinu Hrvatsku, a 38 okruga u određeni srpski deo Jugoslavije.[149] U računici, muslimani su brojčano bili manjina, uopšteno govoreći,[149] što je izazvalo Bošnjake na stvaranje Pokreta za autonomiju Bosne i Hercegovine.[150] Štaviše, zemljišne reforme uvedene u februaru 1919. godine su uticale na 66,9% zemljišta u Bosni i Hercegovini. S obzirom da su stari posednici zemlje bili pretežno Bošnjaci, reforme su naišle na protivljenja. Nasilje nad Muslimanima i provođenje nasilnog oduzimanja njihove zemlje je ubrzo usledilo. Bošnjacima je bila ponuđena kompenzacija, ali nikada nije u potpunosti bila materijalizovana. Režim je zagovarao da plati 255.000.000 dinara kao kompenzaciju u periodu od 40 godina uz kamatnu stopu od 6%. Uplate su počele 1936. godine, te se očekivalo da će biti završene do 1975. godine; međutim, 1941. godine regiju zahvaća Drugi svetski rat, a samo 10% od planiranih isplata je bilo izvršeno.[148]
Tokom Drugog svetskog rata, bošnjačka elita i gospoda izdaje rešenja ili memorandume u određenim gradovima u kojima su se javno osuđivale hrvatsko-nacističke kolaboracionističke mere, zakoni i kršenje pravila protiv Srba: Prijedor (23. septembar), Sarajevo (Rezolucija sarajevskih Muslimana, 12. oktobar), Mostar (21. oktobar), Banja Luka (12. novembar), Bijeljina (2. decembar) i Tuzla (11. decembar). Odluke su teretile ustaše u Bosni i Hercegovini, kako za njihovo zlostavljanje Muslimana tako i za njihove pokušaje okretanja muslimana i Srba jednih protiv drugih.[151] U jednom memorandumu se govori o tome da su se Muslimani od početka ustaškog režima pribojavali bezakonskih aktivnosti koje su neke ustaše, te neki hrvatski organi vlasti i razne ilegalne grupe, pravile protiv Srba.[152] U ovom periodu nekoliko masakara protiv Bošnjaka je provedeno od strane srpskih i crnogorskih četnika.[153][154][155] Procenjuje se da je 75.000 Muslimana poginulo u ratu,[156] iako bi broj mogao biti i mnogo veći: 86.000 ili 6,8% svog predratnog stanovništva.[157] Određen broj Muslimana se pridružio jugoslovenskim partizanskim snagama, "što ih je činilo istinski multietničkom silom".[146] U celosti rata jugoslovenske partizane u Bosni i Hercegovini je činilo 23% Muslimana.[158] Čak i tako, srpska većina u jugoslovenskim partizanima je često ulazila u bošnjačka sela i ubijala bošnjačke intelektualce i druge potencijalne protivnike.[159] U februaru 1943. godine Nemci su odobrili 13. SS oružanu brdsku diviziju "Handžar" (1. hrvatska) i počeli regrutovanje. Muslimani su činili oko 12% državne službe i oružanih snaga Nezavisne Države Hrvatske.[160]
Tokom socijalističkog perioda Jugoslavije, Muslimani su i dalje bili tretirani kao verska grupa, umjesto kao etnička.[161] U Cenzusu u Bosni i Hercegovini 1948. godine Muslimani su imali tri opcije: "Srbin-musliman", "Hrvat-musliman", i "etnički neopredeljeni musliman".[149] U Cenzusu 1953. godine kategorija "Jugosloven, etnički neopredeljen" je uvedena i velika većina onih koji su se izjašnjavali kao takvi su bili Muslimani.[149] Bošnjaci su priznati kao etnička grupa 1961. godine (ali ne i kao nacija), a 1964. godine Četvrti kongres Bosanske stranke osigurava da Bošnjaci dobiju pravo na samoopredeljenje.[149] Tom prilikom, jedan od vodećih komunističkih vođa, Rodoljub Čolaković, navodi da su "naša muslimanska braća bila ravnopravna sa Srbima i Hrvatima", te da "nisu bila prisiljena da se izjasne kao Srbin ili Hrvat". On je njima garantovao "punu slobodu u njihovom nacionalnom opredeljenju".[162] 1971. godine, Muslimani su u potpunosti priznati kao nacija, te je u Cenzusu u BiH 1971. godine opcija "Musliman po nacionalnosti" bila dodana.[149]
Rat u Bosni i Hercegovini[uredi | uredi izvor]
- Također pogledajte: Genocid u Srebrenici i Etničko čišćenje
Tokom rata Bošnjaci su bili predmet etničkog čišćenja i genocida izvršenih od strane bosanskih Hrvata i bosanskih Srba, a naročito Srba. Rat je prouzrokovao da stotine hiljada Bošnjaka napuste naciju (državu). Mnoge drastične demografske promjene u Bosni su se dogodile. Bošnjaci su bili prisutni širom gotovo cele Bosne 1991. godine, godinu dana pre službenog početka rata. Kao posledica rata, Bošnjaci u Bosni su koncentrisani uglavnom u područjima koja su se čuvala od strane bosanske vlade tokom Rata za nezavisnost. Danas Bošnjaci čine apsolutnu većinu u Sarajevu i njegovom kantonu (Kanton Sarajevo), većini severozapadne Bosne oko Bihaća, kao i centralnoj Bosni, Brčko distriktu, Goraždu, Podrinju i delovima Hercegovine.
Na početku Rata u Bosni, srpske snage su napale bosansko muslimansko civilno stanovništvo u istočnoj Bosni. Nakon što su gradovi i sela bili čvrsto u njihovim rukama, srpske snage — vojska, policija, paravojne grupe a ponekad čak i srpski seljaci — primenjivali su isti obrazac: kuće i stanovi su bili sistemski opljačkani i spaljeni, civili su okruženi ili zarobljeni, a ponekad i odmah tučeni ili ubijani u toku samog procesa. Muškarci i žene su odvajani, a mnogi muškarci masakrirani ili zarobljavani u logorima. Žene su držane u različitim zarobljeničkim centrima u kojima su morale živeti u nepodnošljivim nehigijenskim uslovima, gde su ih maltretirali na razne načine, uključujući silovanja više puta. Srpski vojnici ili policajci bi došli do tih zarobljeničkih centara, odabirali jednu ili više žena, izvodili ih i silovali.[163][164] Srbi su imali veće mogućnosti zbog posedovanja oružja (unatoč manjoj radnoj snazi), koje im je dala Jugoslovenska narodna armija (JNA), te su tako uspostavili kontrolu nad većinom područja u kojima su imali relativnu većinu, ali i na mjestima gde su bili manjinsko stanovništvo, i u ruralnim i u urbanim regijama (osim u većim gradovima Sarajevu i Mostaru). Srpska vojna i politička vodstva su suočena s najvišim optužbama za ratne zločine od strane Međunarodnog krivičnog suda za progon osoba odgovornih za ozbiljne povrede humanitarnog prava na teritorijima bivše Jugoslavije od 1991. godine (ICTY), od kojih su mnoge i potvrđene nakon suđenja. Većinu glavnog grada Sarajeva čine Bošnjaci. U 1425 dana opsade, teror nad sarajevskim stanovnicima je varirao u intenzitetu, ali cilj je uvek ostao isti: uzrokovati patnje civila i prisiliti bosanske vlasti da prihvate srpske zahteve.[165] Vojska Republike Srpske (VRS) je okružila Sarajevo (alternativno, srpske snage su se situirale u okolici Sarajeva: tzv. Prsten oko Sarajeva), razmeštajući snage i topništva po okolnim brdima u ono što će postati najduža opsada u istoriji modernog ratovanja koja je trajala tačno 3 godine, 10 mjeseci, 3 sedmice i 3 dana.
Jezik[uredi | uredi izvor]
Bošnjaci govore bošnjački jezik, južnoslovenski jezik zapadne južnoslovenske pod-grupe. Standardni bošnjački se smatra dosta sličnim srpskohrvatskom jeziku,[168][169][170] te pripada istoj grupi međusobno-razumljivih jezika kao i hrvatski i srpski; sva tri jezika se temelje na štokavskom narečju. Kao takav, srpskohrvatski je proizvoljan termin za jezik koji govori nekoliko naroda, uključujući i Bošnjake, a iz raznih razloga govornici koji ne koriste ovaj termin smatraju isti kontroverznim.[171] Kao rezultat toga, parafraziranja kao što su srpsko-hrvatsko-bošnjački (eng. Serbo-Croat-Bosnian / SCB) ili bošnjački/hrvatski/srpski (eng. Bosnian/Croatian/Serbian / BCS) imaju prednost pri svakodnevnoj upotrebi na engleskom jeziku.
Na kolokvijalnom nivou, Bošnjaci su jezično mnogo više homogeni nego Srbi ili Hrvati koji govore nestandardnim dijalektima pored štokavskog. Uzimajući u obzir rečnik, bošnjački jezik se odlikuje prihvaćanjem niza osmansko-turskih — kao i perzijskih i arapskih — posuđenica (orijentalizama), te njemačkih posuđenica (germanizama), koje se u hrvatskom i srpskom često teže zameniti sa izvornim slovenskim parnjacima.
Prvi službeni rečnik bosanskog jezika, čiji je autor Muhamed Hevaija Uskufija, štampan je u ranim 1630-im (Potur Šahidija, 1631. god.),[174] dok je prvi rečnik srpskog jezika nastao tek sredinom 19. veka (1878. g.), usporedbe radi.[175] Pisani dokazi i zabeleške pokazuju da je bošnjački jezik bio službeni jezik u zemlji najmanje od Kraljevine Bosne, što je i dodatno potvrđeno Poveljom Kulina bana, jednim od najstarijih pisanih južnoslovenskih državnih dokumenata i jednim od najranije napisanih bosanskom ćirilicom (bosančicom).[176][177]
| „ | Stanovništvo (Bošnjaci) je sklavinskog porekla i koristi najčišći dijalekt sklavinskog jezika. | ” |
- —The Edinburgh Gazetteer (u prevodu na srpski: Edinburški rečnik geografskih imena), pp. 564, 1822
Moderni bošnjački jezik uglavnom koristi latinicu, a i latinica i ćirilica su službeno potpuno ravnopravna pisma. Međutim, druga pisma su bila korištena mnogo pre latiničnog, od kojih je najpoznatija autohtona bosanska ćirilica poznata kao bosančica (doslovno: bosansko pismo), koja datira s kraja 10. i početka 11. veka.[177] Humačka ploča, priznata kao jedan od najstarijih književnih spomenika Bosne, ispisana je ovim istorijskim pismom koje se također može videti i u brojnim kraljevskim državnim dokumentima (poveljama) koji datiraju iz srednjovekovne Bosne, te na natpisima na nadgrobnim monumentalnim spomenicima (epitafi) poznatim pod imenom stećci, koji su raštrkani širom bosanskohercegovačkog krajolika. Jedan od najvažnijih dokumenata i diplomatskih dostignuća u istoriji Balkana bilo je potpisivanje Povelje Kulina bana, koja je ujedno i jedan od najstarijih službenih dokumenata napisanih bosančicom.[178][179][180] Bosančica je zamenjena uglavnom arebicom (matufovicom), bosanskom varijantom perzijsko-arapskog pisma, kao pismom-naslednikom za bošnjački jezik prilikom dolaska islama u 15. veku, te prvim među elitom, a zatim i javnosti; pismo je normalno korišteno sve do 19. veka.[181]
Naziv jezika[uredi | uredi izvor]
Posle demokratskih promena u Srbiji (2000) neke državne institucije (npr. Republički zavod za statistiku) zvanično priznaju naziv bosanski jezik[182] i koriste ga u službenim dokumentima.[182] Srpski i hrvatski lingvisti smatraju da je uzimanje imena bosanski za jezik jednog od naroda (Bošnjaka) u BiH pokušaj unitarizacije jezičkog prostora Bosne i Hercegovine.[183] U Republici Srpskoj jezik se naziva jezikom bošnjačkog naroda.[184] U rezultatima Cenzusa iz 2011. godine, u Hrvatskoj se koristi naziv bosanski jezik.[185] U rezultatima Cenzusa u Crnoj Gori iz 2003. godine, koje je objavio Republički zavod za statistiku Crne Gore, bosanski i bošnjački su navedeni kao dva zasebna jezika.[186] Bošnjački lingvisti se drže sledeće teorije: «Bosna je geografski pojam koji je istorijski stariji od pojma Bosanac. Ime Bosna je nastalo od ilirskog imena reke — Bosona (iz onomastike je poznato da prvo nastaju imena reka, planina i sl., pa tek onda naselja). To ime su preuzeli Rimljani i preinačili u Bosinus. Ime su zatekli Sloveni i slovenizirali ga u Bosna. U ovom slučaju sasvim je logično da ime jezika proizilazi od imena geografskog pojma, odnosno kasnije od imena države — a ne od imena naroda. Sloveni koji su naselili Bosnu nisu u nju doneli svoje narodno ime, već su ime dobili po svojoj novoj domovini. Može se, u ovom slučaju, zaključiti da je pojam jezika širi od pojma naroda / etničke grupe. Jezik je — takoreći — nadnarodan.[187]»
- Istorijska upotreba
- • Benediktinski opat iz Dubrovnika iz 17. veka, Mavro Orbin u svojoj hronici Kraljevstvo Slovena (ital. Il regno degli Slavi) štampanoj u Pezaru 1601. godine, navodi da "od svih ljudi koji govore slovenskim jezicima, Bosanci imaju najelegantniji jezik, te su ponosni na činjenicu da su sada jedini koji obraćaju pažnju na čistoću slovenskog jezika".[189]
- • Jedno od najranijih "međunarodnih" spominjanja bošnjačkog jezika je iz 15. veka — u delu Skazanie iziavlieno o pismenah (u prevodu na srpski: Istorija pisanih jezika / Slovo o pravopisu), radu jednog od najpoznatijih istočnorimskih putopisaca u to vreme — Konstantina Filozofa.
- • Italijanski lingvist Jakov Mikalja (1601—1654) u svom rečniku Blagu jezika slovinskoga iz 1649. godine navodi da želi uvrstiti "najljepše reči", dodajući da je "od svih ilirskih jezika bosanski najljepši" ("Ogn'un dice che la lingua Bosnese sia la piu bella"), te da bi svi ilirski pisci trebali pokušati pisati na ovom jeziku.
- • Jedan od prvih gramatičara, jezuitski sveštenik Bartol Kašić, je u svom delu iz 1640. godine (Rimski ritual) bošnjački jezik nazvao naškim i bosanskim. On je koristio termin bosanski iako je bio rođen u čakavskom regionu; odlučio je usvojiti "zajednički jezik" ("lingua communis"), verziju štokavske ikavice.[190]
- • U delu pod nazivom Thesaurus Polyglottus, izdanom u Frankfurtu 1603. godine od strane nemačkog istoričara i lingvista Hieronimusa Megisera, bosanski dijalekt se spominje uporedo s dalmatinskim, hrvatskim i srpskim.
- • Bosanski franjevac Matija Divković koji se smatra osnivačem književnosti Bosne i Hercegovine,[191][192] u svom delu iz 1611. godine (Nauk krstjanski za narod slovinski), na kraju njegovog prvog dela — spominje pravi i istinski bosanski jezik ("a privideh iz dijačkog u pravi i istinit jezik bosanski").
- • Hrvatski pisac i leksikograf Matija Petar Katančić 1831. godine objavljuje 6 knjiga-prevoda Biblije, na čijim naslovnicama piše da su "prevedene s slavensko-ilirskog izgovora na bosanski" ("Sada u Jezik SLAVNO-ILLYRICSKI Izgovora Bosanskogʼ prinesheno").
Kultura[uredi | uredi izvor]
Folklor, obeležja i heroji[uredi | uredi izvor]
Kao i mnogi drugi elementi bošnjačke kulture, bošnjački folklor je potekao iz evropskih, slovenskih i osmanskih uticaja, obično onih pre 19. veka. Generalno govoreći, folklor varira od regije do regije i od grada do grada. Gradovi kao što su Sarajevo i Mostar imaju bogatu ličnu folklorsku tradiciju. Mnogi objekti izgrađeni ljudskom rukom kao što su mostovi i fontane, te prirodni lokaliteti — također igraju značajnu ulogu. Same korene bošnjačke narodne duše predstavljaju narodni muzički žanrovi: ljubavne pesme sevdalinke i verske pesme ilahije.
Slovenska tradicionalna mitska obeležja, kao što su zmajevi (ale), čarobnjaci i slovenske vile, je također bitno spomenuti. Predslovenski uticaji su daleko ređi, ali ipak prisutni. Određeni elementi ilirskih i keltskih verovanja su isto tako prisutna uverenja.[193] Djevojačka pećina je tradicionalno mesto kišne molitve u blizini Kladnja u severoistočnoj Bosni, gde se Bošnjaci okupljaju da se mole za duše devojaka čiji je grob, kako se tvrdi, na ulazu u pećinu. Ova tradicija je predislamskog porekla, te predstavlja mesto gde sledbenici srednjovekovne Bosanske crkve čine hodočašće. (Legenda kaže da je po vodu u pećinu otišla devojka sa vretenom i ibrikom u ruci; njezina braća su čekala da se vrati... — ili ne vrati. Devojka je zauvek ostala u svojoj pećini. Zašto? To je pitanje koje, čini se, ne traga za odgovorom. Odgovor je, možda, u dovi za njezinu dušu.[194])
Nacionalni heroji Bošnjaka su obično istorijske ličnosti, čiji su životi i veštine istaknute u borbi. U njih se ponajviše ubrajaju ličnosti kao što su Kulin ban, osnivač srednjovekovne Bosne koji je stekao status legende (Istoričar Vilijam Miler (William Miller) je 1921. god. napisao: "(...) ...čak i dan-danas ljudi ga smatraju najomiljenijime od svih 'genija', a njegovu vladavinu — zlatnim dobom."[195]); kralj Tvrtko I, čija je vladavina bila u jeku Bosanskog kraljevstva; Gazi Husrev-beg, drugi osmanski guverner Bosne koji je osvojio mnoge teritorije u Dalmaciji, severnoj Bosni i Hrvatskoj; Alija Đerzelez, gotovo mitski lik za kojeg je čak i osmanski sultan rekao da su ga nazivali "Herojem"; Ajvaz-dedo; Mehmed-paša Sokolović, bosanski osmanski veliki vezir, čije je herojstvo opisivano u bosanskoj poeziji i narodnim pesmama; Husein-kapetan Gradaščević, poznat kao "Zmaj od Bosne", koji je vodio bosanski ustanak protiv Osmanlija u 19. veku i dr.
Tradicija i običaji[uredi | uredi izvor]
Bošnjaci se ponose maternjim melanholičnim narodnim pesmama sevdalinkama, dragocenim srednjovekovnim filigranima (jedna od tehnika korišćenih u izradi nakita, koja se po pravilu izvodi isključivo u srebru ili zlatu; osnovni elementi su pletene i zalemljene žice, dodatno još kombinovane sa sitnim zrncima) koje su pravile stare sarajevske zanatlije, kao i širokim spektrom tradicionalnih mudrosti koje su se prenosile na novije generacije od usta do usta, ali u poslednjih nekoliko godina su zapisane u brojnim knjigama. Druga rasprostranjena tradicija je muštuluk, pri čemu donosilac dobre vesti (muštulugdžija), nakon izgovorenog uzvika muštuluk!, očekuje poklon ili neku drugu (novčanu) nagradu.
Seoska narodna tradicija u Bosni uključuje gangu, bošnjačko-hrvatsku tradicionalnu narodnu pesmu koja predstavlja oblik višeglasnog napeva u folkloru, a peva se u Imotskoj krajini, zapadnoj Hercegovini, te u duvanjskom i livanjskom kraju (tekst pesme je pisan je u desetercu, najkarakterističnijem stihu slovenskih narodnih pesama), te ravne pesme, kao i instrumente kao što su flauta i šargija. Gusle, poznati žičani instrument širom Balkana, je korišćen kao pratnja drevnih slovenskih epskih poema. Najraznovrsniji i najveštiji svirač gusli bošnjačke narodnosti je bio crnogorac Avdo Međedović (1875—1953). Bošnjaci su također ostavili i zavidan broj muzičkih dela na međunarodnom nivou ostatku Evrope. Neki primeri su Franjo Bosanac, kompozitor za lutnju iz 16. veka, te Aleksandar Zemlinski (Alexander Zemlinsky), austrijsko-jevrejski operski kompozitor koji je bio delom bošnjačko-muslimanskih korena.
Verovatno najprepoznatljivija i najlakše identificirajuća vrsta bošnjačke muzike — sevdalinka — je vrsta emocionalne, setne narodne pesme koja opisuje melanholične pojave, kao što su ljubav i gubitak ili smrt drage osobe, ili slomljeno srce. Sevdalinke se tradicionalno izvode na sazu, turskom žičanom instrumentu koji je kasnije zamenjen (u sevdalinkama). Međutim, moderniji aranžman, u poruzi nekih koji zagovaraju izvornu formu, obično čini vokal u pratnji harmonike zajedno s dobošem, kontrabasom, gitarom, klarinetom i violinom. Sevdalinke su jedinstvene u Bosni i Hercegovini. One su nastale u osmanskoj Bosni kao urbana bosanska muzika s prisustvom orijentalnih uticaja. Početkom 19. veka, bošnjačka pesnikinja Umihana Čuvidina u velikoj meri doprinosi sevdalinci pisanjem pesama o izgubljenim ljubavima, koje je i pevala. Pesnici koji su uveliko doprineli bogatoj baštini bošnjačkog naroda su, između ostalih — Derviš-paša Bajezidagić, Abdullah Bosnevi, Hasan Kafi Pruščak, Abdurrahman Sirri, Abdulvehab Ilhamija, Mula Mustafa Bašeskija, Hasan Kaimija, Ivan Franjo Jukić, Safvet-beg Bašagić, Musa Ćazim Ćatić, Mak Dizdar i dr. Baštinu su obogaćivali i ugledni pisci su kao što su Enver Čolaković, Skender Kulenović, Meša Selimović (iako se izjašnjavao kao Srbin[198]), Abdulah Sidran, Nedžad Ibrišimović i mnogi drugi. Istorijski časopisi kao što su Gajret, Behar i Bošnjak su samo neki od najistaknutijih publikacija, koje su uveliko doprinele očuvanju bošnjačkog identiteta krajem 19. i početkom 20. veka. Bosanska literatura je uglavnom poznata po svojim baladama: Hasanaginica, Smrt Omera i Merime i Smrt braće Morića. Hasanaginica je prenošena iz generacije u generaciju u usmenom obliku, dok je konačno zapisana i objavljena 1774. godine od strane italijanskog antropologa Alberta Fortisa u njegovoj knjizi Viaggio in Dalmazia (u prevodu na srpski: Putovanja Dalmacijom).[199] Hasanaginica se smatra jednom od najlepših balada ikad napisanih, a kasnije je i prevedena na nemački (Johan Volfgang fon Gete, 1775), engleski (Volter Skot, 1798), ruski (Aleksandar Puškin, 1835), francuski (Prosper Merime, 1827; Adam Mickjevič, 1841), te mnoge druge svetske jezike, čime postaje sastavni dio svetske književne baštine već u 18. veku.
Religija[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Većina Bošnjaka pripada sunitskom islamu, iako je istorijski sufizam također odigrao značajnu ulogu među Bošnjacima dajući veću prednost matičnim sunitskim pravilima, kao što je nakšibendijsko, rifaijsko i kadirijsko verovanje (tarikat). Bosanska Islamska zajednica je također bila pod uticajem drugih struja unutar islama, osim one preovladavajuće hanefijske škole, posebno nakon rata 90-ih godina.[200] Položaj sufizma u Bosni za vreme osmanskog doba je bio zakonski isti kao i u drugim delovima Carstva. Bošnjačke sufije su pisale književnost, često na orijentalnim jezicima (arapski, turski i perzijski), iako ih je bilo i nekoliko koji su koristili bosanski,[201] kao što su Abdurahman Siri (1785—1846/47) i Abdulvehab Ilhamija (1773—1821). Još jedan sufi iz Bosne je Hamza Hali Bošnjak, čija se doktrina smatra suprotnom od one službenog tumačenja islama. Njegove pristalice hamzevije su formirale religijski pokret koji se često poredi sa sektom usko-vezanoj tarikatu "bajrami-melami".[202] Drugi istaknuti bošnjački sufi je Hasan Kafi Pruščak, sufijski mislilac i najistaknutija figura naučne literature i intelektualnog života Bošnjaka 16. veka.
U javnom mnjenju 1998. godine, 78,3% Bošnjaka u Federaciji Bosne i Hercegovine se izjasnilo da su vernici.[203] Bosanski muslimani imaju tendenciju da se prikažu kao umereni, sekularni i evropski-orijentisani u odnosu na druge muslimanske grupe.[204]
Kjel Megnuson (Kjell Magnusson) ističe da je religija odigrala veliku ulogu u procesima koji su oblikovali nacionalne pokrete i formiranja novih država na Balkanu nakon osmanskog povlačenja, jer su Osmanlije razlikovali narode po njihovoj religijskoj pripadnosti.[205] Iako religija igra samo malu ulogu u svakodnevnom životu naroda u Bosni i Hercegovini danas, sledeći etničko-religijski stereotipi su još uvek prilično česti: Srbi moraju biti isto što i pravoslavci, Hrvati moraju biti isto što i katolici, a Bošnjaci moraju biti isto što i muslimani. Međutim, još uvek postoje pojedinci koji krše navedene obrasce, te aktivno praktikuju druge religije.[200]
Imena i prezimena[uredi | uredi izvor]
Bošnjačka imena su većinom arapskih, turskih i perzijskih korena. Primer su imena Osman, Mehmed, Ismet, Kemal, Hasan, Ibrahim, Mustafa i dr. Južnoslovenska imena kao što je ime Zlatan su prisutna većinom u nereligijskim porodicama Bošnjaka. Ono što je uočljivo je to da su zbog strukture bosanskog jezika mnoga muslimanska imena izmenjena u jedinstvena bošnjačka. Neka orijentalna imena su dobila skraćenu formu. Naprimer, Huso od Huse(j)in, Ahmo od Ahmed, Meho od Mehmed i sl. Ovakav primer su i imena bošnjačkih vicevskih junaka Muje i Sulje, čija su imena ustvari skraćene forme imena Mustafa i Sulejman. Ono što je još učestalije je transformacija imena koja su u arapskom i turskom prihvaćena samo za jedan spol. U bosanskom jeziku, jednostavnim odbacivanjem slova a ime se iz ženskog može promeniti u muško: tradicionalno žensko ime Jasmina prelazi u popularno muško ime Jasmin. Slično, dodavanjem slova a učestalom imenu Mahir stvara se žensko ime Mahira.[206]
Bošnjačka prezimena, kao i sva tipična među Južnim Slovenima, najčešće završavaju na -ić ili -ović. Ova pojava patronimije (grč. πατρονυμικόν / patronymikon — "ime oca") se može usporediti s engleskim sufiksom -son (eng. son — sin), koji u engleskim prezimenima igra ulogu obeležavanja nasleđa očevog imena (Johnson, Wilson, Ericson, Stivenson i dr.). Ono što dolazi pre -(ov)ić sufiksa može reći dosta toga o jednoj porodici.
Većina bošnjačkih prezimena prati sličan obrazac koji potiče iz perioda kada su ta prezimena u Bosni i Hercegovini standardizovana. Neka bošnjačka muslimanska imena sadrže ime osnivača porodice na početku, a onda sledi islamska struka ili titula, te završetak -ić. Primeri ovog oblika su prezimena Izetbegović ("sin Izet-bega"), Hadžiosmanović ("sin hadži Osmana") i sl. Neke varijacije ovog obrasca uključuju prezimena koja spominju samo ime, kao što je Osmanović ("sin Osmana"), te prezimena koja spominju samo struku, kao što je Imamović ("sin imama"). Neka čak spominju i religiju, kao što je Muslimović ("sin muslimana").
Određen broj bošnjačkih prezimena nema islamske korene za koje bi se mogla vezati, a završavaju se na -(ov)ić, što je često među slovenskim prezimenima. Ova prezimena su verovatno ostala nepromenjena još od srednjovekovnog doba, a većinom potiču od starog bosanskog plemstva ili poslednjeg talasa konvertovanja na islam. Primeri ovakvih prezimena su Tvrtković, Kulenović i dr.
Također postoje i druga prezimena koja ne završavaju na -ić, uopšte. Ta prezimena su najčešće izvedena iz naziva mesta porekla, zanimanja ili drugih različitih faktora u istoriji određene porodice. Primeri ovih prezimena su Zlatar, Kovač, Kolar i dr.
Neka bošnjačka prezimena imaju strano poreklo, koje ukazuje na to da je osnivač porodice potekao iz mesta koje je izvan Bosne i Hercegovine. Mnoga takva prezimena imaju mađarsko, albansko, vlaško, arapsko ili tursko poreklo. Primeri su Vlasić, Arnautović, Arapović i sl. Postoje i prezimena za koje se smatra da su predslovenskog porekla; keltsko-ilirskog[207] (Mataruga i Motoruga), gotskog[208] (Manigoda), ili bilo kojeg drugog porekla.
Mnoga bošnjačka prezimena su slična ili zajednička s hrvatskim i srpskim: Puškar, Jašić, Sučić, Subašić, Begić, Hadžić i dr.
Simboli[uredi | uredi izvor]
.svg)
Tradicionalni simbol bošnjačkog naroda je grb s ljiljanima, ukrašen sa šest zlatnih ljiljana, koji se vezuju s Lilium bosniacum-om, cvetom ljiljanom koji raste na bosanskohercegovačkom regionu.[209] Ovaj bošnjački narodni simbol je nastao po uzoru na grb srednjovekovne Kraljevine Bosne, i bio je posebno korišćen u kontekstu odavanja počasti vladavini Tvrtka I, kralja Bosne. Prema nekim izvorima, bosanski grb sa šest zlatnih ljiljana potiče od francuskog grba anžuvinske dinastije Kapeta.[210] Član ove dinastije, Lajoš I Anžujski, koji je bio oženjen s Jelisavetom Kotromanić, kćerkom bana Stefana II Kotromanića, i Tvrtko I Kotromanić, su uvažavali heraldički ljiljan kao simbol bosanskih kraljeva, u znak porodičnih odnosa između Anužuvinaca i bosanske kraljevske porodice Kotromanić. Također je moguće da su Bošnjaci usvojili, ili dobili na poklon — ljiljan na svom grbu kao nagradu za pomaganje anžuvinskoj strani.
Ovaj simbol je oživeo 1992. godine, kao simbol bosanske nacionalnosti i kao grb na beloj podlozi predstavljao je zastavu Republike Bosne i Hercegovine između 1992. i 1998. godine. Iako je državno obeležje zamenjeno 1999. godine na zahtev druge dve etničke grupe (Srba i Hrvata), zastava Federacije Bosne i Hercegovine još uvek na sebi nosi jedan simbolični ljiljan. Bosanski ljiljan se također pojavljuje na zastavama i grbovima mnogih kantona, opština, gradova i naselja. Još uvek se koristi kao službeni zaštitni znak bošnjačke pukovnije Oružanih snaga Bosne i Herzegovina.[211] Ljiljani se također mogu često naći kao ukrasi u džamijama, te na muslimanskim nadgrobnim spomenicima.
Druga bošnjačka zastava datira iz osmanskog doba i na njoj se nalazi beli polumesec i zvezda na zelenoj podlozi. Zastava je korišćena i kao simbol kratkotrajne nezavisne Bosne u 19. veku i Velikog bosanskog ustanka protiv Turaka predvođenog Husein-kapetanom Gradaščevićem.
Zajednice[uredi | uredi izvor]
Nacionalna osveštenost se proširila i na većinu Bošnjaka u susednim zemljama, a sve više i širom sveta, nakon Bosanskog rata za nezavisnost. Najveći broj Bošnjaka izvan Bosne i Hercegovine se nalazi u Srbiji i Crnoj Gori (posebno u regiji Sandžak). Grad Novi Pazar je dom najveće bošnjačke populacije izvan Bosne. Još 40.000 Bošnjaka se nalazi u Hrvatskoj i 38.000 u Sloveniji. Međutim, neki od njih se i dalje izjašnjavaju kao "Muslimani" ili "bosanci", prema najnovijim procenama. U Makedoniji broj Bošnjaka se procenjuje na oko 17.000.
Zbog rata i etničkog čišćenja za vreme Rata u Bosni i Hercegovini, veliki dio sveta procenjuje da se 3—4 miliona Bošnjaka nalazi u zemljama izvan Balkana. Najveća bošnjačka populacija nastanjena izvan država eks-Jugoslavije se nalazi u SAD-u, Švedskoj, Austriji, Nemačkoj, Švajcarskoj, Australiji, Kanadi i Turskoj. Prijašnje generacije bošnjačkih imigranata u neke od tih zemalja su do sada uglavnom integrisane u istim.
U zapadnjačkim zemljama, velika većina Bošnjaka su ratne izbeglice koje su došle u te zemlje 1990-ih godina. Oni i dalje većinom govore bošnjački jezik i održavaju kulturne i verske zajednice, redovno posećuju svoju rodnu zemlju, te šalju pisma porodicama koje su ostale kod kuće.
Dijaspora[uredi | uredi izvor]
- Sjedinjene Američke Države
Bošnjačka dijaspora u SAD-u ima dugu i specifičnu istoriju koja datira do više od jednog veka unazad. Jedan od prvih bosanskih dolazaka u bilo koju zemlju Novog sveta je bio upravo u Sjedinjene Države, a procenjuje se da se desio 1860-ih. Prema procenama ambasada postoji oko 350.000 ljudi bosanskog porekla koji žive u Sjedinjenim Američkim Državama.[212][213] Tradicionalni centri boravka i kulture za ljude iz Bosne i Hercegovine nalaze se na istočnoj obali (Atlanta, Džeksonvil, Njujork i Nešvil), u centralnozapadnim delovima (Sent Luis, Čikago i Detroit), te na zapadnoj obali. Bošnjaci žive u svih 50 država.[213] Bošnjaci su bili začetnici u uspostavljanju Muslimanske zajednice u Čikagu. 1906. godine, oni su osnovali Džemijetul Hajrije u Ilinoisu radi očuvanja verske i nacionalne tradicije zajednice, kao i pružanja uzajamne pomoći za sahrane i bolesti. Organizacija je osnovala svoje ogranke u Geriju, Indijana (1913) i Bjutu, Montana (1916), a oni predstavljaju najstariju postojeću muslimansku organizaciju u Sjedinjenim Američkim Državama.
Sjedinjene Države imaju brojna bosanska kulturna, sportska i verska udruženja. Novine na bosanskom jeziku i drugi časopisi se objavljuju u mnogim državama. (Bosansko-američke novine "Sabah") Najveća zajednica Bošnjaka u Sjedinjenim Državama je ona bazirana u Sent Luisu.
- Kanada
Prema Kanadskom cenzusu iz 2001. godine, 25.665 građana Kanade se izjasnilo kao "Bošnjaci".[214] Velika većina Bosanaca u Kanadi je emigrirala za vreme i nakon Bosanskog rata koji je trajao od 1992. do 1995. godine. Istorija dolazaka Bosanaca u Kanadu, međutim, datira što i do 19. veka.[214] Bošnjačka zajednica u Kanadi ima dugu i specifičnu istoriju koja datira više od stotinu godina.[214] Nakon Bosanskog rata, između 1992. i 1995. godine, mnogi Bošnjaci i bosanski Hrvati su prebegli u Kanadu kao izbeglice.
Tradicionalni centri boravka i kulture za ljude iz Bosne i Hercegovine su Toronto, Montreal i Vankuver. Brojna bošnjačka kulturna, sportska i verska udruženja uspešno deluju, a novine na bosanskom jeziku i drugi časopisi se objavljuju u mnogim državama. Najveća bošnjačka organizacija u Kanadi je Kongres Bošnjaka Severne Amerike.[215]
- Turska
Bošnjačke zajednice u Turskoj vuku svoje korene uglavnom do egzodusa Bošnjaka iz Bosanskog ejaleta u 19. i početkom 20. veka, kao rezultat pada vladavine Osmanskog carstva na Balkanu. Prema procenama iz 2008. godine od strane Veća za nacionalnu sigurnost Turske (Milli Güvenlik Kurulu) čak 2.000.000 građana Turske je bošnjačkog porekla.[216] Bošnjaci uglavnom žive u regiji Marmara koja je — drugim rečima — severozapadna Turska. Najveća bošnjačka zajednica u Turskoj je u Istanbulu. Jenibosna je gradić koji se nalazi na zapadnom delu istanbulskog distrikta Bahčelievler (Bahçelievler), koji graniči sa susednim okrugom Kučukčekmedže (Küçükçekmece). Vlasti distrikta su zabeležile masovne migracije iz bivšeg Osmanskog carstva nakon osnivanja Republike Turske.[217] Naziv gradića dolazi iz imena glavnog grada Bosne i Hercegovine, Sarajeva. Naselje se u početku zvalo Sarajbosna, što je turski ekvivalent Sarajeva, pre nego što je preimenovano u Jenibosnu formiranjem Republike Turske.
Značajne bošnjačke zajednice postoje i djeluju u Izmiru, Karamurselu, Jalovi, Bursi i Edirneu.
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
Slika Bošnjaka 18. veka na planini Vranduk, Karla Eberta (1821—1885) -
Derviš iz Bosne, slika Amedea Preziosija (1816—1882) -
Mlada bošnjakinja u Sarajevu tokom austrougarskog upravljanja Bosnom -
-
Bošnjaci na sarajevskim ulicama tokom austrougarskog perioda -
Deca na obroncima planine Prenj u Hercegovini -
Bošnjački seljak iz Ljudske rase Luisa Figuiera (1872) -
Bošnjački trgovac iz Ljudske rase Luisa Figuiera (1872) -
Devojka koja pleše (1869) -
Ilustracija "Bošnjaka" iz Ilustrovanog kalendara (1879) -
-
Bošnjačke konjaničke jedinice u danskoj armiji, 1791—1808 (Rihard Knetel, 1890) -
Bošnjaci čine molitvu na otvorenom, ca. 1906. god. -
Turbe Gazi Husrev-bega u Sarajevu -
Staro muslimansko groblje Alifakovac u Sarajevu -
-
Ferhat-pašina džamija, izgrađena 1579. god. u Banjoj Luci, je bila jedno od najvećih dostignuća islamske bh. arhitekture u Evropi u 16. veku -
Bosnyák lakóház (Bošnjačka kuća) s mađarske Millenijske izložbe, 1896. god. -
Vojno groblje II bh. pešadijskog regimenta u blizini Lebring-Sankt Margaretena u Austriji -
Tradicionalni bošnjački filigran na sarajevskom starom bazaru i istorijskom centru grada, Baščaršiji — kojeg radi stari zanatlija iz Sarajeva -
Bošnjačka džamija u Cezariji u Izraelu -
Konobarica u narodnoj nošnji u Istočnom Mostaru (stari grad) -
Bošnjaci igraju tradicionalno kolo -
Deca na ulicama Sarajeva (zima 1992—1993), tokom opsade grada -
Bošnjačka deca iz Srebrenice u izbegličkom centru u Siminom Hanu kod Tuzle -
Ismeta Dervoz-Krvavac iz grupe Ambasadori na Takmičenju za pjesmu Evrovizije 1976. god. -
Znak u blizini zgrade Veća bošnjačke nacionalne manjine u Dubrovniku (Hrvatska)
_Turkenviertal_Bosnia_Austro-Hungary.jpg)
.jpg)
.jpg)
_10.JPG)
,_Bestanddeelnr_928-5016.jpg)
Vidi još[uredi | uredi izvor]
- Rat u Bosni i Hercegovini
- Bošnjačko-hrvatski sukob
- Masakr u Srebrenici
- Škorpioni (srpska paravojna jedinica)
- Bosanski Srbi
- Bosanski Hrvati
- Bošnjački jezik
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Fritz, Hans (1931). "Bošnjak". Verl. d. Druckerei Waidhofen a.d. Ybbs.
- Karčić, Fikret (1999). "The Bosniaks and the Challenges of Modernity: Late Ottoman and Hapsburg Times" (u prevodu na srpski: "Bošnjaci i izazovi modernosti: Kasni osmanski i habsburški period"). El-Kalem. ISBN 9958-23-021-6.
- Pinson, Mark (1994). "The Muslims of Bosnia-Herzegovina: Their Historic Development from the Middle Ages to the Dissolution of Yugoslavia" (u prevodu na srpski: "Muslimani Bosne i Hercegovine: Njihov istorijski razvoj od srednjeg veka do raspada Jugoslavije"). Harvard University Press. ISBN 0-932885-09-8.
- Zulfikarpašić, Adil (1998). "Bošnjak". C. Hurst & Co.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ CIA Fact Book o Bošnjacima u BiH
- ^ joshuaproject.net (kršćanski misionarski projekt iz SAD-a) o Bošnjacima u Turskoj (etnički profil)
- ^ milliyet.com o Bošnjacima u Turskoj
- ^ Nemci i stranci s imigracijskom pozadinom
- ^ Cenzus 2011. g. u Srbiji (Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011. u Republici Srbiji: NACIONALNA PRIPADNOST)
- ^ Austrijski zavod za statistiku (statistik.com) o Bošnjacima u Austriji
- ^ factfinder.com o Bošnjacima u SAD-u (Cenzus 2000. g. u SAD-u)
- ^ Kongres Bošnjaka iz Sjeverne Amerike (bosniak.org) o Bošnjacima u SAD-u
- ^ scb.se o Bošnjacima u Švedskoj
- ^ Cenzus 2011. g. u Crnoj Gori
- ^ bfs.admin.ch o Bošnjacima u Švajcarskoj
- ^ Procjene broja Bošnjaka na Kosovu (World Bank Living Standards Measurement Study 2001)
- ^ 31.479 osoba su se izjasnili pod odrednicom Bošnjaci + 7.558 osoba koji su se izjasnili pod odrednicom Muslimani Cenzus 2011. g. u Hrvatskoj
- ^ Cenzus 2002. g. u Sloveniji
- ^ Cenzus 2006. g. u Kanadi
- ^ folkedrab.dk o Bošnjacima u Danskoj (Ældre bosniske flygtninge søger hjem)
- ^ Cenzus 2002. g. u Makedoniji
- ^ Analiza Cenzusa 2001. g. u Australiji (Australian Census Analytic Program: Australians' Ancestries (2001 (Corrigendum)))
- ^ ssb.no o Bošnjacima u Norveškoj
- ^ joshuaproject.net o Bošnjacima u Italiji (etnički profil)
- ^ dofi.fgov.be o Bošnjacima u Belgiji
- ^ DEMOGRAFIA 2006.pmd (ine.es) o Bošnjacima u EU
- ^ „Ethnologue – South Slavic languages (u prevodu na srpski: Etnologija: Južnoslovenski jezici)”. www.ethnologue.com. Pristupljeno 08. februar 2011. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć) - ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m Marjanović, Damir; et al. "The peopling of modern Bosnia-Herzegovina: Y-chromosome haplogroups in the three main ethnic groups (u prevodu na srpski: Naseljavanje moderne Bosne i Hercegovine: Y-hromozomske haplogrupe kod tri glavne etničke grupe)." Institut za genetički inžinjering i biologiju, Univerzitet u Sarajevu, Novembar 2005. god.
- ^ „Bosnia and Herzegovina: People”. The World Factbook. American Central Intelligence Agency (CIA). ISSN 1553-8133. Pristupljeno 15. maj 2007. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć) - ^ Odbor za vanjske poslove, Senat SAD-a, etničko čišćenje Bosne i Hercegovine (Ured američke Vlade, štampano 1992. god.)
- ^ a b v g „Bosniak”. Oxford English Dictionary (3. izd.). Oxford University Press. Septembar 2005. god. !-- 0198611862 -->. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|date=(pomoć) - ^ Pål Kolstø (2005). Mitovi i granice u jugoistočnoj Evropi. Hurst & Co., pp. 120: (...) srednjovekovna Bosna je bila zemlja jednog naroda, jednog bosanskog naroda koji se zvao Bošnjani, a koji je pripadao trima konfesijama.
- ^ Hrvatska enciklopedija (LZMK) — Bošnjaci; Bošnjaci, naziv za podanike bosanskih vladara u predosmansko doba, podanike sultana u osmansko doba, odnosno današnji naziv za najbrojniji od triju konstitutivnih naroda u BiH. "Bošnjak", kao i stariji naziv "Bošnjanin" (lat. "Bosnensis"), prvotno je ime koje označuje pripadništvo srednjovjekovnoj bosanskoj državi.
- ^ Povijest Bosne do propasti Kraljevstva (autor: Vjekoslav Klaić; izdavač: Troškom piščevim; stranica: 278; godina: 1882.): Bošnjakom isti pradjedovi bili, koji i Poljakom (u prevodu na srpski: "preci Bošnjaka su isti kao i preci Poljaka").
- ^ Jędrzej Moraczewski, "Dzieje Rzeczypospolitej Polskiej”, 1844. god.
- ^ Muhamed Hadžijahić — Od tradicije do identiteta: geneza nacionalnog pitanja bosanskih Muslimana (godina: 1974.; pp. 7): "Kralj Stjepan Tvrtković poslao je odmah ovome kralju 'sjajno poslanstvo odličnih muževa'", veli Vladislavov biograf pa nastavlja: "Ovi su, ispričavši poreklo svoga plemena isticali, da su Bošnjacima bili isti pradedovi kao i Poljacima te da im je zajednički jezik kojim govore i da se radi te srodnosti jezika i porekla njihov kralj Tvrtko II živo raduje, što je Vladislav — kako se je pronio glas — sretan u svojim pothvatima."
- ^ Enver Imamović, Korijeni Bosne i bosanstva, Sarajevo, 1995. god.
- ^ a b v Imamović, Mustafa (1996. god.). Historija Bošnjaka. Sarajevo: BZK Preporod. ISBN 9958-815-00-1
- ^ Salmedin Mesihović: "Thallóczy und die Untersuchung der Bezeichnung „Bosna“." o. O. o. J.
- ^ Nikola Vulić, Glas Srp. Ak., CLV, drugi razred (78), pp. 6, 7
- ^ Tabula Peutingeriana; Severno od Narone i jugozapadno od Sirmiuma.
- ^ a b Malcolm, Noel (1994. god.). "Bosnia: a Short History" (u prevodu na srpski: "Bosna: Kratka istorija"). New York University Press. ISBN 0-8147-5520-8.
- ^ Imamović, Mustafa (1996. god.). Historija Bošnjaka, Sarajevo: BZK Preporod ISBN 9958-815-00-1
- ^ I. Pašić, Predslavenski korijeni Bošnjaka, tračko ime Bosna i Tračani u Bosni, pp. 27—104
- ^ Elliott Robert Barkan (2013. god). Imigranti u američkoj istoriji: dolazak, prilagođavanje i integracije: Bošnjaci (Muslimani) i bošnjački Amerikanci, 1870—1940. ABC-CLIO. pp. 229. Pristupljeno 17. novembar 2013. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=, |date=(pomoć) - ^ Evlija Čelebi. Putopis: odlomci o jugoslovenskim zemljama (Sarajevo: Svjetlost, 1967. god.). pp. 120
- ^ Robert Donia (Robert Donia), Džon V. A. Fajn (John VA Fine) (2005. god). Bosna i Hercegovina: Prodana tradicija. Columbia University Press. pp. 73: Štaviše, prevod nečije veroispovijesti u srpsku ili hrvatsku narodnost, nije imao važnost za stanovništvo tog područja, jer se Bošnjaci prije devetnaestog veka nikada nisu opisivali kao Srbi ili Hrvati. Pristupljeno 30. oktobar 2012. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=, |date=(pomoć) - ^ Filip Emil Mulenbek (Philip Emil Muehlenbeck). Religija i Hladni rat: Globalna perspektiva. Vanderbilt University Press. pp. 183, 2012. god.
- ^ a b Dimitrovova, Bohdana (oktobar 2001. god.). "Bosniak or Muslim? Dilemma of one Nation with two Names (u prevodu na srpski: Bošnjak ili Musliman? Dilema jedne nacije s dva imena)." Politika jugoistočne Evrope. 2. izd. br. 2.
- ^ Bajrami, Kerim. "Reagovanje na članak: Uz 90 godina od slavne Bitke za Čanakale." Našagora.info.
- ^ J. Krieger. "The Oxford Companion to Politics of the World 2nd. ed." (u prevodu na srpski: "Oksfordsko sudelovanje u svetskoj politici (2. izd.)". Oxford University Press. pp. 476, 2001. god.
- ^ Velikonja, Mitja (2003). Religijska razdvajanja i politička netolerancija u Bosni i Hercegovini. Texas A&M University Press. pp. 134. ISBN 1-58544-226-7.
- ^ Kostić, Roland (2007). Ambivalentni mir: vanjska gradnja mira, pretnja identitetu i rekoncilaciji u Bosni i Hercegovini. Upsala univerzitet; Izveštaj br. 78, Odel za istraživanje mira i sukoba i program studije holokausta i genocida. pp. 65.
- ^ Filip Emil Mulenbek (Philip Emil Muehlenbeck) (2012). "Religion and the Cold War: A Global Perspective". Vanderbilt University Press. pp. 184.
- ^ Horvat, Ana (mart 2010. god). „AUTOHTONE NACIONALNE MANjINE I USTAVNE PROMENE 2009—2010.”. Fakultet prava (Univerzitet u Zagrebu). pp. 574. Pristupljeno 17. jun 2014. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=, |date=(pomoć) - ^ Zabeleška: Dodatnih 242.682 ljudi, najviše verujući da su Muslimani, se registrovalo kao Jugosloven u Cenzusu 1991. godine, potencijalno povećavajući stvarnu populaciju Bošnjaka na 2.145.683 (49%)
- ^ Bringa, Tone (1995). Being Muslim the Bosnian Way (u prevodu na srpski: Biti musliman na bosanski način). Princeton University Press. pp. 13.
- ^ Doubt, Keith (2006). Understanding Evil: Lessons from Bosnia (u prevodu na srpski: Razumevanje zla: Lekcije iz Bosne). Fordham University Press. pp. 129—30.
- ^ a b Velikonja, Mitja (2003). Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina (u prevodu na srpski: Religijske separacije i politička netolerancija u Bosni i Hercegovini). Texas A&M University Press. pp. 13.
- ^ a b Robert J. Donia, John VA Fine (1995). Bosnia and Hercegovina: A Tradition Betrayed (u prevodu na srpski: Bosna i Hercegovina: Izneverena tradicija). Columbia University Press. pp. 8.
- ^ Robert J. Donia, John VA Fine (1995). Bosnia and Hercegovina: A Tradition Betrayed (u prevodu na srpski: Bosna i Hercegovina: Izneverena tradicija). Columbia University Press. pp. 7.
- ^ Robert J. Donia, John VA Fine (1995). Bosnia and Hercegovina: A Tradition Betrayed (u prevodu na srpski: Bosna i Hercegovina: Izneverena tradicija). Columbia University Press. pp. 16.
- ^ Buturović, Amila (2002). Stone Speaker: Medieval Tombs, Landscape, and Bosnian Identity in the Poetry of Mak Dizdar (u prevodu na srpski: Kameni Spavač: Srednjovekovne grobnice, pejzaži i bošnjački identitet u poeziji Maka Dizdara). Palgrave. pp. 75.
- ^ a b John VA Fine (28. april 1994. god.). „What is a Bosnian? (u prevodu na srpski: Šta je Bošnjanin?)”. London Review of Books. 16. izd. br. 8. pp. 9—10.
- ^ Hupchick, Dennis P. (2004). Balkan iz Konstantinopolja u komunizam. pp. 28—30. Palgrave Macmillan
- ^ a b v g Mustafa Imamović — Istorija Bošnjaka, Osmanska država i islamska civilizacija, pp. 119
- ^ Džon V. A. Fajn (John VA Fine) (1983; 1991) The early medieval Balkans: A critical survey from the sixth to the late twelfth century, pp. 37—38
- ^ Donia, Robert J. (1994). "Bosnia and Hercegovina: A Tradition Betrayed" (u prevodu na srpski: "Bosna i Hercegovina: Izneverena tradicija"). Tekst „publisher: New York: Columbia University Press” ignorisan (pomoć)
- ^ a b Fine, John V.A (1991). "The early Medieval Balkans: A critical survey from the sixth to the late twelfth century" (u prevodu na srpski: "Balkan u srednjem veku: Kritički osvrt na period od 6. do kasnog 12. veka"). The University of Michigan Press.
- ^ Heather, Peter (2010). "Empires and Barbarians: The Fall of Rome and the Birth of Europe" (u prevodu na srpski: "Carstva i barbari: Pad Rima i rađanje Evrope"). Oxford University Press. pp. 404—406
- ^ Pinson, Mark (1994). "The Muslims of Bosnia-Herzegovina: Their Historic Development from the Middle Ages to the Dissolution of Yugoslavia" (u prevodu na srpski: "Muslimani Bosne i Hercegovine: Njihov istorijski razvoj od srednjeg veka do raspada Jugoslavije"). Harvard University Press. pp. 19.
- ^ Coppieters, Bruno (2003). "Contextualizing Secession: Normative Studies in Comparative Perspective" (u prevodu na srpski: "Kontekstualizacija secesije: Normativne studije u komparativnoj perspektivi"). Oxford University Press. pp. 119. ISBN 0-19-925871-6.
- ^ Shatzmiller, Maya (2002). "Islam and Bosnia: Conflict Resolution and Foreign Policy in Multi-Ethnic States" (u prevodu na srpski: "Islam i Bosna: Problematična rezolucija i strana politika u multietničkim zemljama"). McGill-Queen's Press. pp. 32. ISBN 978-0-7735-2413-2.
- ^ a b Marijana, Peričić et al. (2005). „High-Resolution Phylogenetic Analysis of Southeastern Europe Traces Major Episodes of Paternal Gene Flow Among Slavic Populations (u prevodu na srpski: Visoko-rezolucijska filogenetska analiza jugoistočne Evrope prati glavne epizode protoka očinskih gena među slovenskom populacijom)”. Molecular Biology and Evolution (22. izd./10). pp. 1964—1975. doi:10.1093/molbev/msi185.
- ^ Rebała K., et al. (2007). „Y-STR variation among Slavs: evidence for the Slavic homeland in the middle Dnieper basin" (u prevodu na srpski: Y-STR varijacije među Slovenima: dokaz za domovinu Slovena u Srednjodnjeparskom basenu)“ (J Hum Genet. 2007 - 52(5)). pp. 406-14. (elektronsko izdanje). 16. mart 2007. god.
- ^ a b v g Damir Marjanović, The Peopling of Modern Bosnia-Herzegovina: Y-chromosome Haplogroups in the Three Main Ethnic Groups (u prevodu na srpski: Naseljavanje moderne Bosne i Hercegovine: Y-hromozomske haplogrupe kod triju glavnih etničkih grupa), Annals of Human Genetics (u prevodu na srpski: Anali ljudske genetike)
- ^ a b Oxford Journals — „High-Resolution Phylogenetic Analysis of Southeastern Europe Traces Major Episodes of Paternal Gene Flow Among Slavic Populations (u prevodu na srpski: Visoko-rezolucijska filogenetska analiza jugoistočne Evrope prati glavne epizode protoka očinskih gena među slovenskom populacijom)“. pdf: http://mbe.oxfordjournals.org/content/22/10/1964.full.pdf
- ^ Rootsi et al.. „Phylogeography of Y-Chromosome Haplogroup I Reveals Distinct Domains of Prehistoric Gene Flow in Europe (u prevodu na srpski: Filogeografija Y-hromozomske haplogrupe I otkriva različite domene praistorijskog protoka gena u Evropi)“ (Am. J. Hum. Genet. 75). pp. 128—137
- ^ Peter A. Underhill et al. (2007). „New Phylogenetic Relationships for Y-chromosome Haplogroup I: Reappraising its Phylogeography and Prehistory, in Rethinking the Human Revolution (u prevodu na srpski: Novi filogenetski odnosi s Y-hromozomskom haplogrupom I: Ponovna procena njene filogeografije i praistorije)“. pp. 33—42; P. Mellars, K. Boyle, O. Bar-Yosef, C. Stringer (Eds.). McDonald Institute for Archaeological Research, Cambridge, UK.
- ^ Genografički projekt National Geographic-a
- ^ Underhill P.A., Myres N.M., Rootsi S., Chow C.T., Lin A.A., Otillar R.P., King R., Zhivotovsky L.A., Balanovsky O., Pshenichnov A., Ritchie K.H., Cavalli-Sforza L.L., Kivisild T., Villems R., Woodward S.R. (2007). „New Phylogenetic Relationships for Y-chromosome Haplogroup I: Reappraising its Phylogeography and Prehistory, in Rethinking the Human Revolution (u prevodu na srpski: Novi filogenetski odnosi s Y-hromozomskom haplogrupom I: Ponovna procena njene filogeografije i praistorije)“ pp. 33—42; Rethinking the Human Evolution. Mellars P., Boyle K., Bar-Yosef O., Stringer C. (Eds.). McDonald Institute for Archaeological Research, Cambridge, UK
- ^ a b v Peričić, Marijana et al. (2005). „High-Resolution Phylogenetic Analysis of Southeastern Europe Traces Major Episodes of Paternal Gene Flow Among Slavic Populations (u prevodu na srpski: Visoko-rezolucijska filogenetska analiza jugoistočne Evrope prati glavne epizode protoka očinskih gena među slovenskom populacijom)“. Molecular Biology and Evolution (22. izd./10). doi:10.1093/molbev/msi185 PMID 15944443.
N.B. Imena haplogrupa u delu "Genetika" su prema nomenklaturi iz 2008. god., kao što je i predstavljeno u Vincenza Battaglia-i (2008) Slika 2, pa bi se mogla razlikovati od odgovarajućih imena u Peričić-u (2005) - ^ a b v Marjanović, D. et al. (2005). The Peopling of Modern Bosnia-Herzegovina: Y-chromosome Haplogroups in the Three Main Ethnic Groups (u prevodu na srpski: Naseljavanje moderne Bosne i Hercegovine: Y-hromozomske haplogrupe kod triju glavnih etničkih grupa), Annals of Human Genetics (u prevodu na srpski: Anali ljudske genetike) (69) doi:10.1111/j.1529-8817.2005.00190.x PMID 16266413.
- ^ a b Battaglia, Vincenza et al. (2008). „Y-chromosomal evidence of the cultural diffusion of agriculture in southeast Europe (u prevodu na srpski: Y-hromozomski dokaz kulturalne difuzije agrikulture u jugoistočnoj Evropi)”. European Journal of Human Genetics (17/6) pp. 6. PMC 2947100
. PMID 19107149. doi:10.1038/ejhg.2008.249.
- ^ Marjanović, Damir et al.
- ^ Neolithic Frequencies of prehistoric mtDNA and Y-DNA from the European Paleolithic to the Iron Age — Eupedia (u prevodu na srpski: Neolitičke frekvencije praistorijske mtDNK i Y-DNK od evropskog paleolitika do železnog doba — Eupedia)
- ^ Malcolm (1996), pp. 10.
- ^ Robert J. Donia (1994). "Bosnia and Hercegovina: A Tradition Betrayed" (u prevodu na srpski: "Bosna i Hercegovina: Izneverena tradicija"). Columbia University Press. pp. 14-16.
- ^ Anto Babić, Iz istorije srednjovekovne Bosne, (Sarajevo: Svjetlost, 1972), pp. 64.
- ^ Pinson, Mark (1994). "The Muslims of Bosnia-Herzegovina: Their Historic Development from the Middle Ages to the Dissolution of Yugoslavia" (u prevodu na srpski: "Muslimani Bosne i Hercegovine: Njihov istorijski razvoj od srednjeg veka do raspada Jugoslavije"). Harvard University Press. pp. 4—7. ISBN 0-932885-09-8.
- ^ Mitja Velikonja (2003). "Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina" (u prevodu na srpski: "Religijska separacija i politička netolerancija u Bosni i Hercegovini"). Texas A&M University Press., pp. 29—30.
- ^ Pinson, Mark (1994). "The Muslims of Bosnia-Herzegovina: Their Historic Development from the Middle Ages to the Dissolution of Yugoslavia" (u prevodu na srpski: "Muslimani Bosne i Hercegovine: Njihov istorijski razvoj od srednjeg veka do raspada Jugoslavije"). Harvard University Press. pp. 6—8. ISBN 0-932885-09-8.
- ^ Malcolm (1996), pp. 12.
- ^ Klaić, Vjekoslav, Povijest Hrvata
- ^ Miller, Timothy S.; Nesbitt, John W. (1995). "Peace and war in Byzantium: essays in honor of George T." (u prevodu na srpski: "Mir i rat u Bizantijumu: eseji u čast Džordža T.") (Dennis, S.J.). Catholic University of America Press. pp. 189—191
- ^ Ljubez, Bruno (2009). Jajce grad: prilog povijesti posljednje bosanske prijestolnice. HKD Napredak. pp. 148—150
- ^ Babinger, Franz (1992). Mehmed the Conqueror and His Time. USA: Princeton University Press. pp. 163, 222—224.
- ^ "Marulianum", centar za proučavanje Marka Marulića i njegove literarne aktivnosti —Pristupljeno 28. novembar 2008. god.
- ^ Marulić, Marko. "Molitva suprotiva Turkom". «Boj su bili š njimi Hrvati, Bošnjaci/Grci ter Latini, Srbli ter Poljaci.».
- ^ Malcolm (1995), pp. 71
- ^ Velikonja, Mitja (2003). "Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina" (u prevodu na srpski: "Religijska separacija i politička netolerancija u Bosni i Hercegovini"). Texas A&M University Press. pp. 56
- ^ Velikonja, Mitja (2003). "Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina" (u prevodu na srpski: "Religijska separacija i politička netolerancija u Bosni i Hercegovini"). Texas A&M University Press. pp. 66
- ^ Mustafa Imamović — Istorija Bošnjaka
- ^ Zlatar, Zdenko (2007). "The Poetics of Slavdom: The Mythopoeic Foundations of Yugoslavia, Vol. 2" (u prevodu na srpski: "Poetika slovenstva: Mitopoetični temelji Jugoslavije (2. izd.)"). Peter Lang. pp. 580
- ^ Arnold (1913). pp. 198—200
- ^ Balić, Smail (1973). "Kultura Bošnjaka: Muslimanska Komponenta". Beč. pp. 32—34.
- ^ Čišić, Husein. "Razvitak i postanak grada Mostara". Štamparija Mostar. pp. 22.
- ^ Streton, Artur (1972). Sinan. Nju Jork: Charles Scribner's Sons. ISBN 978-0-684-12582-4.
- ^ Malcolm, Noel (1996). "Bosnia: a Short History" (u prevodu na srpski: "Bosna: Kratka istorija"). London: Papermac. pp. 67—68. ISBN 0-333-66215-6.
- ^ Imamović, Mustafa (1996). Istorija Bošnjaka. Sarajevo: BZK Preporod. ISBN 9958-815-00-1
- ^ Velikonja, Mitja, "Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina" (u prevodu na srpski: "Religijska separacija i politička netolerancija u Bosni i Hercegovini"), pp. 56
- ^ Prof. Giacobelli, Francesco, "Arthur J. Evans in Bosnia and Herzegovina during the 1875 revolt" (u prevodu na srpski: "Artur J. Evans u Bosni i Hercegovini tokom revolta 1875. god."). Anno Accademico 2011/2012, Università degli Studi di Padova. pp. 27-28
- ^ Robert J. Donia i John VA Fine (2005). "Bosnia and Hercegovina: A Tradition Betrayed" (u prevodu na srpski: "Bosna i Hercegovina: Izneverena tradicija"). C. Hurst & Co. Publishers. pp. 38
- ^ Noel Malcolm (1996). "Bosnia: A Short History" (u prevodu na srpski: "Bosna: Kratka istorija"). New York University Press., poglavlje 6: "Srbi i Vlasi"
- ^ Mitja Velikonja (2003). "Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina" (u prevodu na srpski: "Religijska separacija i politička netolerancija u Bosni i Hercegovini"). Texas A&M University Press. pp. 74
- ^ Riedlmayer, Andras (1993). Kratka istorija Bosne i Hercegovine. "The Bosnian Manuscript Ingathering Project."
- ^ Prof. Giacobelli, Francesco, "Arthur J. Evans in Bosnia and Herzegovina during the 1875 revolt" (u prevodu na srpski: "Artur J. Evans u Bosni i Hercegovini tokom revolta 1875. god."). Anno Accademico 2011/2012, Università degli Studi di Padova. pp. 68-69
- ^ B. Jelavić, op. cit. pp. 350
- ^ A History of Serbia and the Serbian Revolution (u prevodu na srpski: Istorija Srbije i Srpske revolucije). Engleski prevod: Leopold Ranke. Preveo s nemačkog: Alexander Kerr (London: John Murray, 1847)
- ^ L. S. Stavrianos. The Balkans since 1453 (u prevodu na srpski: Balkan nakon 1453. god.). (London: Hurst and Co., 2000). pp. 248—250
- ^ Kruševac, Todor. Ivan Franjo Jukić u Godišnjaku Istoriskog društva (Sarajevo, 1956. god.). pp. 171—184
- ^ Okey, Robin (2007). "Taming Balkan Nationalism: The Habsburg 'Civilizing Mission' in Bosnia 1878—1914" (u prevodu na srpski: "Kroćenje balkanskog nacionalizma: Habsburška 'civilizacijska misija' u Bosni i Hercegovini 1878—1914"). Oxford University Press. pp. 14. ISBN 0-19-921391-7.
- ^ Jukić, Ivan Franjo. "Sabrana djela". «Mi Bošnjaci njekad slavni narod sad jedva da smo živi nas samo kao očenutu glavu od stabla slavjanskog gledaju priatelji naukah i žale nas... Vrime je da se i probudimo od dugovične nemarnosti; dajte pehar, te carpite iz studenca pomnje mudrost, i nauk; nastojte da najpred naša serca očistimo od predsudah, fatajmo za knjige i časopise, vidimo što su drugi uradili, te i mi ista sredstva poprimimo, da naš narod prosti iz tminah neznanstva na svitlost isitne izvedmo.».
- ^ Jukić, Ivan Franjo. Zemljopis i poviestnica Bosne. pp. 142—143. fn. 4
- ^ Hadžijahić, Muhamed. Od tradicije do identiteta: geneza nacionalnog pitanja bosanskih muslimana (Sarajevo: Svjetlost, 1974. god.). pp. 43
- ^ Malte-Brun, Konrad (1828). Universal Geography (u prevodu na srpski: Univerzalna geografija). pp. 215
- ^ Mažuranić, Matija. Pogled u Bosnu. pp. 52—53 (naglasak na Italics); Bašić, Denis. The roots of the religious, ethnic, and national identity of the Bosnian-Herzegovinan Muslims (u prevodu na srpski: Koreni religijskog, etničkog i nacionalnog identiteta bosanskohercegovačkih muslimana)
- ^ Bašić, Denis. The roots of the religious, ethnic, and national identity of the Bosnian-Herzegovinan Muslims (u prevodu na srpski: Koreni religijskog, etničkog i nacionalnog identiteta bosanskohercegovačkih muslimana)
- ^ M. Masje de Klerval. Rapport adresse a Son Excellence Monsieur le Ministre de I'instruction publique sur une mission en Bosnie, accomplie en 1855, in Archives des mission scientifique and litteraires (5. izd.). (Pariz, 1855. god., pp. 35) (original nije dostupan)
- ^ Zemljopis i poviestnica Bosne. Google Books. Pristupljeno 13. januar 2012. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć) - ^ Zemljopis i poviestnica Bosne, Ivan Franjo Jukić kao Slavoljub Bošnjak. Zagreb. 1851. god. UDC 911.3(497.15)
- ^ Putpisi i istorisko-etnografski radovi, Ivan Franjo Jukić kao Slavoljub Bošnjak ASIN: B004TK99S6
- ^ „Kratka povjest kralja bosanskih”. Dobra knjiga. Pristupljeno 13. januar 2012. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć) - ^ Lastrić, Filip. Pregled starina Bosanske provincije. (komentare napisao: Andrija Zirdum; s latinskog i italijanskog preveli: Ignacije Gavran i Simun Šimić) (Sarajevo, Zagreb: Sinopsis, 2003. god.). pp. 148—149
- ^ Bašić, Denis. The roots of the religious, ethnic, and national identity of the Bosnian Muslims (u prevodu na srpski: Koreni religijskog, etničkog i nacionalnog identiteta bosanskohercegovačkih muslimana). pp. 323
- ^ Tomas Gordon — A History of Greek revolution (u prevodu na srpski: Istorija Grčke revolucije). 1839. god.
- ^ Malcolm, Noel (1994). Bosnia A Short History. (u prevodu na srpski: Bosna: Kratka istorija) New York University Press. ISBN 0-8147-5520-8.
- ^ a b Mark Pinson (1996). The Muslims of Bosnia-Herzegovina (u prevodu na srpski: Muslimani Bosne i Hercegovine). pp. 81
- ^ a b Jack David Eller (1999). From culture to ethnicity to conflict: an anthropological perspective on international ethnic conflict (u prevodu na srpski: Iz kulture do etničnosti i konflikta: antroploška perspektiva međunarodnog etničkog konflikta). University of Michigan Press. pp. 263
- ^ Karčić (1999). 148-9
- ^ Haverić, Džavid . History of the Bosnian Muslim Community in Australia: Settlement Experience in Victoria (u prevodu na srpski: Istorija bosanske muslimanske zajednice u Australiji: Iskustvo naseljavanja u Viktoriji). Institute for Community, Ethnicity and Policy Alternatives (ICEPA), Victoria University. pp. 27
- ^ Velikonja, Mitja (2003). "Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina" (u prevodu na srpski: "Religijska separacija i politička netolerancija u Bosni i Hercegovini"). Texas A&M University Press. pp. 130—135. ISBN 1-58544-226-7.
- ^ Robert Donia i John VA Fine (2005). "Bosnia and Hercegovina: A Tradition Betrayed" (u prevodu na srpski: "Bosna i Hercegovina: Izneverena tradicija"). Columbia University Press. Pristupljeno 30. oktobar 2012. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć) - ^ "Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States". Routledge (1999). pp. 214. ISBN 1-85743-058-1.
- ^ "Central and South-Eastern Europe 2004, Volume 4" (u prevodu na srpski: "Centralna i Jugoistočna Evropa (4. izd.)"). pp. 110.
- ^ Wheatcroft, Andrew. "The Enemy at the Gate: Habsburgs, Ottomans and the Battle for Europe" (u prevodu na srpski: "Neprijatelj na vratima: Habsburgovci, Osmanlije i bitka za Evropu"). pp. 264.
- ^ Jack David Eller. From culture to ethnicity to conflict: an anthropological perspective on international ethnic conflict. (u prevodu na srpski: Iz kulture do etničnosti i konflikta: antroploška perspektiva međunarodnog etničkog konflikta). University of Michigan Press. pp. 262
- ^ Karčić, Fikret (1995). The Bosniaks and the Challenges of Modernity: Late Ottoman and Hapsburg Times (u prevodu na srpski: Bošnjaci i izazovi modernosti: Kasna osmanska i habsburška vremena). pp. 118
- ^ Karčić, Fikret (1995). The Bosniaks and the Challenges of Modernity: Late Ottoman and Hapsburg Times (u prevodu na srpski: Bošnjaci i izazovi modernosti: Kasna osmanska i habsburška vremena). pp. 119
- ^ a b Anđelić, Neven (2003). "Bosnia-Herzegovina: The End of a Legacy" (u prevodu na srpski: "Bosna i Hercegovina: Kraj ostavštine"). Frank Cass. pp. 13, 14, 17. ISBN 0-7146-5485-X.
- ^ Klemenčič, Matjaž (2004). "The Former Yugoslavia's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook" (u prevodu na srpski: "Bivši jugoslovenski raznoliki narodi: Uvodna knjiga"). ABC-CLIO. pp. 113. ISBN 1-57607-294-0.
- ^ a b v Ramet (2006) pp. 49
- ^ a b v g d đ e Banac, Ivo (1988). "The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics" (u prevodu na srpski: "Nacionalno pitanje Jugoslavije: Poreklo, istorija, politika"). Cornell University Press. pp. 376. ISBN 0-8014-9493-1.
- ^ Đokić, Dejan (2003). "Yugoslavism: Histories of a Failed Idea, 1918—1992" (u prevodu na srpski: "Jugoslavizam: Istorija propale ideje, 1918—1992"). University of Wisconsin Press. pp. 104. ISBN 1-85065-663-0.
- ^ Hoare, Marko Attila (2007). "The History of Bosnia: From the Middle Ages to the Present Day" (u prevodu na srpski: "Istorija Bosne: Period od srednjeg veka do dan-danas"). SAQI. pp. 227. ISBN 0-86356-953-6.
- ^ Tomašević (2001) pp. 492
- ^ Malkolm (1996) pp. 188
- ^ Lampe (2000). pp. 206, 209, 210
- ^ Glenny, Misha (2001). "The Balkans: Nationalism, War & the Great Powers, 1804—1999" (u prevodu na srpski: "Balkan: Nacionalizam, rat i velesile"). Penguin Books. pp. 494—495. ISBN 0-14-023377-6.
- ^ Malcolm, Noel (1994). "Bosnia: A Short History" (u prevodu na srpski: "Bosna: Kratka istorija"). New York University Press. pp. 192. ISBN 978-0-8147-5561-7.
- ^ Pinson, Mark (1994). "The Muslims of Bosnia-Herzegovina: Their Historic Development from the Middle Ages to the Dissolution of Yugoslavia" (u prevodu na srpski: "Muslimani Bosne i Hercegovine: Njihov istorijski razvoj od srednjeg veka do raspada Jugoslavije"). Harvard University Press. pp. 143. ISBN 0-932885-09-8.
- ^ Hoare, Marko Attila (2006). "Genocide and Resistance in Hitler's Bosnia: The Partisans and the Chetniks" (u prevodu na srpski: "Genocid i otpor u Hitlerovoj Bosni: Partizani i četnici"). Oxford University Press. pp. 10. ISBN 0-19-726380-1.
- ^ Malcolm (2002). pp. 157.
- ^ Velikonja, Mitja (1992). "Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina" (u prevodu na srpski: "Religijska separacija i netolerancija u Bosni i Hercegovini"). Texas A&M University Press. pp. 179. ISBN 1-58544-226-7.
- ^ Banac, Ivo (1988). "The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics" (u prevodu na srpski: "Nacionalno pitanje Jugoslavije: Poreklo, istorija, politika"). Cornell University Press. pp. 287—288. ISBN 0-8014-9493-1.
- ^ Duraković, "Prokletstvo Muslimana". pp. 165.
- ^ „ICTY: Blagojevic and Jokic judgement (u prevodu na srpski: ICTY: Suđenje Blagojeviću i Jokiću)” (PDF).
- ^ „ICTY: Kunarac, Kovač and Vuković judgement (u prevodu na srpski: ICTY: Suđenje Kunarcu, Kovaču i Vukoviću)” (PDF).
- ^ „ICTY: Greatest suffering at least risk (u prevodu na srpski: Najveće patnje s najmanje rizika)”.
- ^ Williams, Daniel. „Srebrenica Video Vindicates Long Pursuit by Serb Activist (u prevodu na srpski: Srebrenički video potvrđuje mučenja i proterivanja od strane srpskih aktivista)”. The Washington Post. Pristupljeno 26. maj 2011. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć) - ^ „ICTY — Kordic and Cerkez Judgement — 3. After the Conflict (u prevodu na srpski: ICTY — Suđenje Kordiću i Čerkezu —? 3. Posle konflikta)” (PDF). Pristupljeno 11. jul 2012. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć) - ^ Dalby, David. Linguasphere (1999/2000, Linguasphere Observatory). pp. 445. 53-AAA-g. «srpski+hrvatski → srpskohrvatski».
- ^ Benjamin W. Fortson IV. Indo-European Language and Culture: An Introduction (u prevodu na srpski: Indoevropski jezik i kultura: Uvod), 2. izd. (2010, Blackwell). pp. 431: "Because of their mutual intelligibility, Serbian, Croatian, and Bosnian are usually thought of as constituting one language called Serbo-Croatian." (u prevodu na srpski: "Zbog međusobne razumljivosti jezika, srpski, hrvatski i bošnjački se često smatraju jednim zamenskim jezikom koji se zove srpskohrvatski.")
- ^ Václav, Blažek. "On the Internal Classification of Indo-European Languages: Survey" (u prevodu na srpski: "Unutrašnja klasifikacija indoevropskih jezika: Anketa") (PDF). pp. 15—16 Pristupljeno 20. oktobar 2010. god.
- ^ Radio Free Europe – Serbian, Croatian, Bosnian, Or Montenegrin? Or Just 'Our Language'? (u prevodu na srpski: Radio Slobodna Evropa — Srpski, hrvatski, bosanski ili crnogorski? Ili samo "naš jezik"?) Živko Bjelanović: Similar, But Different (u prevodu na srpski: Slični, ali različiti). 21. februar 2009. god. Pristupljeno 8. oktobar 2010. god.
- ^ City.ba: Sarajevska Crvena Linija — 11541 — kod Bošnjaka [04. april 2012. god.]
- ^ E-News: Crvena Linija za žrtve opsade Sarajeva — kod Bošnjaka [04. april 2012. god.]
- ^ Sarajevo arhiv
- ^ „Gammel ordbok i ny drakt” (na jeziku: norveškom jeziku). Univerzitet u Oslu. 10. april 2012. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|date=(pomoć) - ^ Čišić, Husein (1858). "Razvitak i postanak grada Mostara". Štamparija Mostar. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć); - ^ a b Miklosich, Franz. Monumenta Serbica. Beč. pp. 8—9
- ^ Mahmutćehajić, Rusmir (2003). "Sarajevo essays: politics, ideology, and tradition" (u prevodu na srpski: "Sarajevski eseji: Politika, ideologija, tradicija"). Albany, NY: State University of New York Press. pp. 252. ISBN 978-0-7914-5637-8. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć); - ^ Miklosich, Franz (1858). Monumenta Serbica. Beč
- ^ Balić, Smail (1978). "Die Kultur der Bosniaken, Supplement I: Inventar des bosnischen literarischen Erbes in orientalischen Sprachen" (u prevodu na srpski: "Kultura Bošnjaka, Dodatak I: Inventar bosanskog literarnog nasleđa u orijentalnim jezicima"). Adolf Holzhausens. Beč. pp. 111. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć); - ^ Dobraća, Kasim (1963). "Katalog arapskih, turskih i perzijskih rukopisa". Gazi Husrev-begova biblioteka, Sarajevo. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć); - ^ a b Republički zavod za statistiku Srbije (rezultati Cenzusa iz 2002. god.)
- ^ Zašto su muslimani / Muslimani / Bošnjaci izabrali baš ime Bošnjaci — nije teško pogoditi, a nije teško ni u nazivu jezika koji su odabrali (bosanski) prepoznati njihovu težnju ka unitarnoj BiH, u kojoj bi vladali i oni i njihov jezik Odbor za standardizaciju srpskog jezika. Odluka br. 1. 16. februar 1998. god. Beograd, Đura Jakšić 9, Pristupljeno 30. april 2013. god.
- ^ Službeni glasnik Republike Srpske (22. novembar 2010. god). „Službeni glasnik Republike Srpske”. Službeni glasnik Republike Srpske. Pristupljeno 22. novembar 2010. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=, |date=(pomoć) - ^ Cenzus 2011. god. u Hrvatskoj (dzs.hr), Pristupljeno 24. januar 2014. god.
- ^ Republički zavod za statistiku Crne Gore, rezultati Cenzusa iz 2003. godine
- ^ BOSANSKI ILI BOŠNjAČKI JEZIK (camo.ch)
- ^ Liotta, P.H. (2001). "Dismembering the State: The Death of Yugoslavia and Why It Matters" (u prevodu na srpski: "Rasščlanjivanje države: Smrt Jugoslavije i njena važnost"). Lexington Books. pp. 27. ISBN 0-7391-0212-5.
- ^ Мавро Орбин (1601). De regno Sclavorum. Пезаро
- ^ Ritual rimski (Roman Rite), 1640
- ^ Ivan Lovrenović (30. јануар 2012. год). „DIVKOVIĆ: OTAC BOSANSKE KNJIŽEVNOSTI, PRVI BOSANSKI TIPOGRAF”. http://ivanlovrenovic.com. Pristupljeno 30. avgust 2012. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=, |date=(pomoć); Spoljašnja veza u|publisher=(pomoć) - ^ hrvatska-rijec.com (17. april 2011. god). „Matija Divković — otac bosanskohercegovačke i hrvatske književnosti u BiH” (na jeziku: hrvatskom / bosanskom). http://www.hrvatska-rijec.com. Pristupljeno 30. avgust 2012. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=, |date=(pomoć); Spoljašnja veza u|publisher=(pomoć) - ^ Glasnik zemaljskog muzeja (1. jul 1894.). "Vjerske starine iz Bosne i Hercegovine" (scribd)
- ^ Djevojačka pećina (kladanj.ba)
- ^ Miller, William (oktobar 1898.). „Bosnia before the Turkish Conquest (u prevodu na srpski: Bosna pre Turske okupacije)”. The English Historical Review. Oxford University Press. 13. izd. (52). pp. 643—666. doi:10.1093/ehr/xiii.lii.643.
- ^ „The natural and architectural ensemble of Blagaj (u prevodu na srpski: Prirodni i arhitekuralni sastav Blagaja)”. UNESCO World Heritage Centre. Okvirna lista Bosne i Hercegovine. Pristupljeno 21. maj 2009. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć); Spoljašnja veza u|publisher=(pomoć) - ^ „Tekke in Blagaj on the Buna Spring, the natural and architectural ensemble of Blagaj (u prevodu na srpski: Tekija u Blagaju na Buni, prirodni i arhitekturalni sastav Blagaja)”. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine. Pristupljeno 22. maj 2009. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć); Spoljašnja veza u|publisher=(pomoć) - ^ Dragan Bogutović. Večernje novosti: Pronašao mir u Beogradu. 9. jul 2010. god.
- ^ Wolff, Larry (2003). Venice and the Slavs: The Discovery of Dalmatia in the Age of Enlightenment (u prevodu na srpski: Venecija i Sloveni: Otkiće Dalmacije u doba prosvetljenja). Stanford University Press. pp. 191—192. ISBN 0-8047-3946-3.
- ^ a b Gaši, Ašk, Melamisufism i Bosnien. En dold gemenskap. Lund studije u istoriji religija. 45. izd. Odel za istoriju i antropologiju religija. Lund univerzitet. Lund, Švedska. pp. 38.
- ^ Šabanović (1973)
- ^ Ćehajić (1986). Hadžijahić (1977)
- ^ Velikonja, Mitja (2003). "Religious separation and political intolerance in Bosnia-Herzegovina" (u prevodu na srpski: "Religijska separacija i netolerancija u Bosni i Hercegovini"). Texas A&M University Press. pp. 261, 365. ISBN 1-58544-226-7. Pristupljeno 6. januar 2011. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=(pomoć) - ^ Bringa (2002). Bringa (1995)
- ^ Magnusson (1994). Olsson (1994)
- ^ Senad Agić (1. jul 1999.). Muslimanska lična imena: sa etimologijom, etimološkom grafijom i semantikom (3. izd.). El-Kalem
- ^ E. Çabej (1987.). Ilirishtja dhe Shqipja, Studime gjuhesore IV. Priština. p. 202.
- ^ I. Pašić. Predslavenski korijeni Bošnjaka — Ilirsko-gotski korijeni bosanske vladarske dinastije, stećaka i Crkve Bosanske. pp. 469.
- ^ "Republika Bosna i Hercegovina, 1992—1998" (flagspot.net). Pristupljeno 3. februar 2012. god.
- ^ Dinastija Kapeta (nato.int)
- ^ Zakoni o zastavi BiH (mpr.gov.ba)
- ^ Bosanski Amerikanci — Istorija, moderna era, prvi Bosanci u Americi (everyculture.com)
- ^ a b Cenzus 2000. god. u SAD-u (factfinder.census.gov)
- ^ a b v Bosanske migracije (immigration-online.org)
- ^ Kongres Bošnjaka Sjeverne Amerike (bosniak.org)
- ^ Milliyet (6. jun 2008. god). „Türkiye'deki Kürtlerin sayısı!”. http://www.milliyet.com.tr. Pristupljeno 5. maj 2013. god. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|access-date=, |date=(pomoć); Spoljašnja veza u|publisher=(pomoć) - ^ Bošnjaci u Turskoj (belediyeden.com)
- Malcolm, Noel (1996). "Bosnia: A Short History" (u prevodu na srpski: "Bosna: Kratka istorija"). New York University Press. ISBN 0-8147-5561-5.
- Ramet, Sabrina P. (2006). "The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918—2004" (u prevodu na srpski: "Tri Jugoslavije: Izgradnja države i legitimacija, 1918—2004"). Indiana University Press. ISBN 0-271-01629-9.
- Tomašević, Jozo (2001). "War and Revolution in Yugoslavia, 1941—1945: Occupation and Collaboration" (u prevodu na srpski: "Rat i revolucija u Jugoslaviji, 1941—1945: Okupacija i kolaboracija"). Stanford University Press. ISBN 0-8047-0857-6.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Bošnjaci u SAD-u
- IGBD — Bošnjaci u Nemačkoj
- Kongres Bošnjaka Severne Amerike
- baacbh.org — Bošnjačko američko Savetodavno veće za BiH
- bosnjaci.net
- Fejsbuk stranica
Kategorija:Narodi Kategorija:Južni Sloveni Kategorija:Bošnjaci