Krajputaš
Krajputaš, spomenik van groblja. Običaj podizanja ovakvih spomenika - obilježja nad „praznim grobom“, rasprostranjen je u cijeloj Srbiji (naročito u zapadanom i istočnom dijelu), zatim u Bosni, Hercegovini i Crnoj Gori. Postavlja se najčešće pored puteva i na njihovim raskrsnicama protiv zaborava pokojnika.[1]
Izgled spomenika[uredi | uredi izvor]
Krajputaš je najčešće monolitan kamen, oblika kvadra, visine od jednog do jednog i po metra. Na njemu su redovno isklesani poetično junački, a istovremeno groteskni likovi, sa skrivenim osmjehom na licu, obojeni živim bojama, među kojima preovlađuje intenzivno plava. Ovi spomenici su posebne vrijednosti i posebne estetike. To su likovi vojnika, seljaka, buntovnika, putnika. Na spomeniku je redovno uklesan epitaf, najčešće duhovito sročen, koji govori o pokojniku za koga je obilježje podignuto. Zato što su gotovo redovno postavljeni pored puteva, ova spomen obilježja, se i nazivaju krajputaši. Od 19. vijeka ovaj spomenik je najčešće obilježje poginulom ratniku i pomen za pokojnikom kome se ne zna grob. Višestruko obavezuju na čuvanje. Obavezuju u nezaborav mrtvima, zbog mitske simbolike i svjetske rijetkosti, i radi ljepote kojom ne prestaju.[1]
Istorija krajputaša[uredi | uredi izvor]
I stari Sloveni su podizali spomen-mogile u kojima nisu bili sahranjeni pokojnici. Podizanje spomenika pokojniku na mjestu gdje nije sahrnjeno njegovo tijelo, bilo je poznato i u srednjem vijeku, a kako izgleda, ovaj običaj se posebno razvio i očuvao u Srbiji u 19. vijeku, poslje ustanka protiv Turaka, a jača poslje Prvog svjetskog rata. Krajputaši nisu isknjučivo slovenska i srpska tvorevina. Drvene figure, nastrešene slamom, kao prototip naših krajputaša, srećemo kao obilježja poginulim ratnicima južnoetiopskog plemena Gala.[1]
Krajputaš sa najopširnijim epitafom[uredi | uredi izvor]
Najopširniji epitaf na jednom krajputašu uklesan je Petru Joksimoviću sa planine Jelice iz mjesta Goračići. Ustaniku i učesniku oba srpska ustanka protiv Turaka. Njegovu hrabrost pamti veliki broj turskog oružja, koje je zarobio u obračunima "prsa u prsa", kao i njegova puška i topuz, izloženi u stalnoj postavci Narodnog muzeja u Čačku. Epitaf na krajputašu:
| „ | „ Ovde počiva rab boži Petar Joksimović, žitelj sela Goračića, koji je ratovao sa Karađorđem u prvom ustanku 1804.g. i u svim ratovima učestvovao sve do 1813.g. kada je Srbija od Turaka propala, a on je iz šanca na Deligradu iskočijo i kroz turski lanac probijo te se opet spasijo pa je 1815.g. sa Milošem Obrenovićem i ostalim vojvodama na Čačku Turke nadbili i uzput terajući mlogo Turaka do Belice potukao i dosta oružja od Turaka zarobijo, koje i danas stoji. | ” |
Antropološko tumačenje[uredi | uredi izvor]
Bliska rodbina pokojnika podiže ovakav spomenik, u stvari simbolički grob, onome ko strada ili umre daleko od svoje kuće, pa mu se često i ne zna pravi grob. Takođe je veći broj spomenika podignut na mjestu gdje je neko stradao, umro nasilnom smrću, jer se vjeruje da mrtvac treba da bude sahranjen na mjestu gdje je poginuo. Ovo se čini iz vjerovanja da se poginuli ne priviđa prolaznicima na mjestu stradanja, u stvari da duša pokojnika ne luta zato što nije sahranjena.[1]
„Kako se krajputaši redovno podižu onima koji su poginuli i čiji ostaci često nisu ni nađeni, verovatno da prvobitni razlog za podizanje nadgrobnih spomenikaka izvan groblja treba tražiti u verovanjima o pokojnicima koji su umrli naslinom smrću. V. Šmit naglašava da u primarnim kulturama (po njegovoj podeli) postoji osobit strah od duša onih koji su umrli neprirodnom ili nasilnom smrću, kao što su samoubice, utopljenici, poginuli od groma, oni koje su zveri rastrgle, kao i žene koje su umrle prilikom porođaja.“[1]
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
-
Krajputaši u Sečoj Reci kod Kosjerića -
Krajputaš Đurđu Pavlovom Dimitrijeviću, 1913. Lopaš, Dragačevo -
-
Spomenik na obali Drine -
Krajputaš Todoru Stameniću, dvorište Konak kneza Miloša u Topčideru
Reference[uredi | uredi izvor]
Literatura:[uredi | uredi izvor]
- Branko V. Radičević: Seoski nadgrobni spomenici i krajputaši u Srbiji
- Radojko Nikolić : Kamena knjiga predaka
