Lekovite biljke

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Lekovite biljke (u literaturi se može sresti i termin medicinske biljke) se koriste u zvaničnoj ili narodnoj medicini za lečenje bolesti ili očuvanje zdravlja ljudi. Danas se koristi oko 10.000 vrsta biljaka i posvećuje im se velika pažnja upravo u cilju pronalaženja boljih lekova koji bi po organizam čoveka bili što je moguće manje štetni.

Mnoge farmakopeje u svetu koriste biljke za dobijanje lekova (u Rusiji se oko 170 vrsta biljaka koristi u te svrhe) jer su bogate sadržajem alkaloida, glikozida, smole, etarskih ulja i dr. Nauka koja se bavi izučavanjem lekovitog bilja, odnosno drogama biološkog porekla naziva se farmakognozija.

Istorija upotrebe biljaka u lečenju tesno je povezana sa istorijom i razvojem ljudskog društva. Najstariji pisani dokumenti potiču iz Kine 3000 godina p. n. e. kada se znalo za više od stotinu lekovitih biljaka među kojima se neke i danas koriste, kao npr. rabarbara (Rheum ssp.) i cimet. Godina 1806. obeležena je zaslugom nemačkog apotekara Fridriha Vilhelma Sertinera (nem. Friedrich Wilhelm Sertürner 1783—1841), koji je prvi izolovao morfin iz opijuma, kao početak stručne farmakognozije.

Taksonomija[uredi | uredi izvor]

U botanici, mnoge lekovite biljke nose officinalis ili officinale kao drugi deo naučnog imena. Officinalis je srednjovekovna latinska reč koja označava organizme, uglavnom biljke, koje se koriste u medicini i kuvanju. Reč officinalis doslovno znači „koji pripada apoteci manastira” (lat. officīna), gde su se čuvali lekovi i ostale medicinske potrepštine.[1] Sama reč officīna je nastala skraćivanjem reči opificīna, koja potiče od opifex (gen. opificis), što znači radnik, stvaralac, činilac (od lat. opus — „rad” i nastavka -fex, -ficis — onaj koji čini, dalje od facere — čini, radi).[2] Najstarija manastirska apoteka u svetu je Officina Profumo- Farmaceutica di Santa Maria Novella[3]u Firenci (Italija), koju su 1221. godine osnovali dominikanci.

Kada je Line kreirao binomni sistem nomenklature, u prvom izdanju svog dela Systema Naturae 1735. godine, koristio je officinalis za biljke, i poneke životinje, koje su imale poznatu medicinsku, kulinarsku i drugu upotrebu.[4]

Razvoj fitoterapije u Srbiji[uredi | uredi izvor]

Prvi pisani dokumenti o upotrebi biljaka u lečenju, fitoterapiji, sadržani su u manastirskim kodeksima Hodoškom (XIV vek) i Hilandarski (XV i XVI vek).

U XVIII veku Zaharije Stefanović Orfelin u svom delu Veliki srpski travnik 1783. g. opisao je na desetine biljaka i način njihove upotrebe. Vuk Stefanović Karadžić je 1818. g. u Srpskom rječniku objavio veliki broj podataka o upotrebi biljaka u narodnoj medicini.

U XIX veku posebno mesto u izučavanju fitoterapije zauzimaju Josif Pančić, svojim delom Botanika(1868) i Sava Petrović koji je napisao prvu knjigu o rasprostranjenju i upotrebi lekovitog bilja kod nas, Lekovito bilje Srbije (1883). U isto vreme Vladan Đorđević objavljuje Narodna medicina u Srba i Vasa Pelagić priručnik Stvarni narodni učitelj. Ova dela su dosta pomogla popularisanju upotrebe lekovitog bilja.

Početkom XX veka počinje i novo poglavlje u razvoju fitoterapije obeleženo radom Jovana Tucakova (1905—1978) i njegovih saradnika, učenika i sledbenika. Višegodišnji rad u prikupljanju podataka o rasprostranjenju lekovitih biljaka, njihovoj upotrebi u narodnoj medicini kao i laboratorijska ispitivanja njihovih sastojaka postavili su temelje naše fitoterapije. Među mnogobrojnim naučnim i stručnim radovima izdvajaju se Farmakognozija (1948) i Lečenje biljem (1971). Ovaj vrsni naučnik je osnivač Instituta za proučavanje lekovitog bilja Josif Pančić u Beogradu.

Podela lekovitog bilja[uredi | uredi izvor]

s' leva na desno 1. red:šimširika, čičak, maslačak, hibiskus; 2. red: bagrem, mlečika, cikorija, divizma; 3. red: kantarion, ginko, zdravac, zova; 4. red: perunika, kajsija, podbel, jagoda
s' leva na desno 1. red:šimširika, čičak, maslačak, hibiskus; 2. red: bagrem, mlečika, cikorija, divizma; 3. red: kantarion, ginko, zdravac, zova; 4. red: perunika, kajsija, podbel, jagoda

Prema farmakološkom dejstvu lekovite biljke je moguće podeliti u dve grupe:

  1. lekovite biljke blagog dejstva, kojima pripada veliki broj biljka koje su u širokoj i skoro svakodnevnoj upotrebi kakve su recimo nana, kamilica, lipa, šipak i dr.
  2. lekovite biljke jakog delovanja, toksične vrste od kojih se proizvode vrlo jaki otrovi kao npr. morfin, heroin, atropin i dr. i čija je upotreba i rukovanje (skladištenje, izrada preparata i davanje bolesnicima) propisana zakonom o otrovnom bilju.

Prema načinu delovanja na ljudski organizam najčešće se svrstavaju u nekoliko grupa:

  1. biljke koje deluju na rad srca i krvnih sudova;
  2. biljke koje deluju nadražujuće na nervni sistem;
  3. biljke koje umirujuće deluju na nervni sistem;
  4. biljke za ublažavanje bolova;
  5. biljke koje regulišu rad sistema za varenje;
  6. biljke koje olakšavaju iskašljavanje;
  7. biljke koje ubrzavaju zarastanje rana.

Upotreba lekovitih biljaka[uredi | uredi izvor]

Narodna medicina[uredi | uredi izvor]

Još su stari Sloveni znali za lekovito dejstvo biljaka pa se to iskustvo prenosilo kroz narodno pamćenje sve do danas. Jedna od najpoznatijih biljaka, kojoj su osim lekovitih pripisivana i sveta obeležja, bila je bosiljak.

Zakonske napomene[uredi | uredi izvor]

Nekada češće, danas su mnoge divlje biljke – zahvaljujući i nekontrolisanom branju za upotrebu u farmaceutskoj industriji – u prirodi u nestajanju, zbog čega su zaštićene zakonom (Službeni glasnik Republike Srbije, br. 05/10). Njihovo branje podleže dozvolama koje komercijalni berači treba da traže od Ministarstva poljoprivrede i zaštite životne sredine.[5]

Sakupljanje i sušenje lekovitog bilja[uredi | uredi izvor]

Osušeni cvetovi kamilice

Da bi sadržaj lekovitih supstanci u biljci bio najveći, neophodno je pridržavati se nekih osnovnih smernica koje važe za najveći broj biljaka:

  • cvet (flos)se bere čim biljka počne da cveta, pri čemu ne treba sačekati da se otvori;
  • list (folium) bere se pred cvetanje;
  • lisni pupoljak (gemma) bere se neotvoren u rano proleće;
  • ceo nadzemni deo biljke (herba) bere se u vreme cvetanja biljke;
  • plod (fructus) se sakuplja pre nego što potpuno sazri;
  • seme (semen) se bere potpuno zrelo;
  • podzemni organi (rizom, koren, krtole, lukovice) vade se u jesen ili proleće, a veoma retko u doba cvetanja biljke;
  • sakupljanje biljaka treba obavljati po lepom i sunčanom vremenu;
  • po završenom branju se odbacuju svi oni delovi biljke koji se ne koriste;
  • tokom sušenja biljke se ne izlažu direktno suncu ili visokoj temperaturi već se sušenje obavlja u zasenčenim, promajnim mestima;
  • materijal je potrebno češće prevrtati;
  • najbolje je sušenje obavljati u posebnim sušarama u kojima su optimalne temperature do 40 °C.

Upotreba lekovitih biljaka u domaćim uslovima[uredi | uredi izvor]

Upotreba biljaka u domaćim uslovima odnosi se na upotrebu samo tzv. lekovitih biljaka blagog dejstva kao što su kamilica, nana, lipa i dr, dok je rad sa lekovitim biljkama jakog farmakološkog dejstva dozvoljen samo stručnim licima i pod posebnim uslovima koji su propisani Zakonom o otrovnom bilju.

U domaćim uslovima od lekovitog bilja mogu se pripremati različiti ekstrakti:

Neka opšta pravila koja treba poštovati[uredi | uredi izvor]

  • nikada ne treba odjednom uzimati veće količine lekovitog bilja jer tada može više da štete nego da koriste;
  • pri prvom uzimanju određene biljke treba početi sa malom količinom da bi se ispitala alergijska reakcija organizma;
  • pri sakupljanju biljaka iz prirode treba biti izuzetno obazriv i sakupljati samo one biljke za koje smo sigurni da ih dobro poznajemo;
  • radi izbegavanja efekta navikavanja treba s vremena na vreme izvršiti zamenu pojedinih komponenti biljnih mešavina; najsigurnije je da promenu recepture izvrši farmaceut;
  • izradu složenijih biljnih preparata, pogotovo onih koji sadrže toksične biljke, treba ostaviti stručnjacima;
  • čajeve ne zaslađivati, a ako je to baš neophodno onda koristiti med ili javorov sirup; med se stavlja samo u prohlađen čaj (40—45 °C) jer se na višoj temperaturi razgrađuje tako da ostanu samo šećeri;
  • kod izbora biljaka ne treba eksperimentisati već treba koristiti ono lekovito bilje koje dokazano odgovara datoj bolesti;
  • temperatura vode kojom se preliva biljka bogata vitaminom C (npr. šipak) ne bi smela da pređe 50 °C jer se na višoj temperaturi ovaj vitamin razgrađuje;
  • treba izbegavati uzimanje odjednom veće količine lekovitog bilja jer ono tada može biti štetno;
  • ako se biljke pripremaju i koriste prema uputstvu onda nemaju propratnih štetnih delovanja kao što to imaju lekovi.

Samonikle lekovite biljke Srbije[uredi | uredi izvor]

Biodiverzitetu se poslednjih godina u Srbiji poklanja velika pažnja o čemu svedoče dva značajna dela Biodiverzitet – suština i značaj (1995) biologa, ekologa i istaknutog naučnog radnika profesora Milorada Jankovića i monografija Biološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja (1995) u redakciji profesora Vladimira Stevanovića i Vojislava Vasića i učešće još 40 poznatih stručnjaka.

Ova dela su se samo dotakla problema diverziteta flore lekovitih biljaka, koji je, iako od neprocenjive važnosti, u Srbiji malo proučavan. Ova problematika obrađena je u jako malom broju radova, među kojima svakako treba istaći dve studije profesora Radiše Jančića (1985, 1997) koje se bave biodiverzitetskim proučavanjem vrsta roda Mentha u Srbiji, kao i rad profesora Petra Marina (1997) o fitohemijskim osobinama roda Mentha.

Problematika branja, naročito nekontrolisanog u komercijalne svrhe, zatim branja biljaka na zaštićenim područjima i u Nacionalnim parkovima je stari i neregulisani problem u Srbiji. Korak ka rešenju je Pravilnik, koji je donela vlada Srbije 2010. koji je objavljen u „Službenom glasniku RS”, broj 36/09. Branje i distribucija lekovitog bilja danas je regulisano zakonom, a definisano Pravilnikom o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva: Prilog II – komercijalne vrste.[6]

Glavni članak: Samonikle lekovite biljke Srbije
Glavni članak: lekovito dejstvo

Odabrane vrste[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Stearn, William T. (2004). Botanical Latin (na jeziku: engleski). Timber Press. str. 456. ISBN 0-88192-627-2. 
  2. ^ „officinalis”. Online Etymology Dictionary (na jeziku: engleski). 
  3. ^ „Officina Profumo-Farmaceutica di Santa Maria Novella Since 1221”. Officina Profumo-Farmaceutica di Santa Maria Novella (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-05-17. 
  4. ^ Pearn, J. (2010). On officinalis the names of plants as one enduring history of therapeutic medicine (na jeziku: engleski). Vesalius. 
  5. ^ „Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine”. Arhivirano iz originala 18. 03. 2017. g. Pristupljeno 23. 03. 2017. 
  6. ^ „Dozvole za sakupljanje/izlov strogo zaštićenih i zaštićenih vrsta”. Arhivirano iz originala 23. 3. 2017. g. Pristupljeno 23. 3. 2017. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Gostuški, R: Lečenje lekovitim biljem, Narodna knjiga, Beograd, 1979.
  • Grlić, Lj: Enciklopedija samoniklog jestivog bilja, August Cesarec, Zagreb, 1986.
  • Djuk, A, Dž: Zelena apoteka, Politika, Beograd, 2005.
  • Jančić, R: Lekovite biljke sa ključem za određivanje, Naučna knjiga, Beograd, 1990.
  • Jančić, R: Botanika farmaceutika, Službeni list SCG, Beograd, 2004.
  • Jančić, R: Sto naših najpoznatijih lekovitih biljaka, Naučna knjiga, Beograd, 1988.
  • Kojić, M, Stamenković, V, Jovanović, D: Lekovite biljke jugoistočne Srbije, ZUNS, Beograd 1998.
  • Lakušić, D: Vodič kroz floru nacionalnog parka Kopaonik, JP Nacionalni park Kopaonik, Kopaonik, 1995.
  • Marin, P, Tatić, B: Etimološki rečnik, NNK Internacional, Beograd, 2004.
  • Mindel, E: Vitaminska biblija, FaMilet, 1997.
  • Mišić Lj, Lakušić R: Livadske biljke, ZUNS Sarajevo, ZUNS Beograd, IP Svjetlost, 1990
  • Stamenković, V: Naše neškodljive lekovite biljke, Trend, Leskovac
  • Tucakov, J: Lečenje biljem, Rad, Beograd, 1984.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Lekovite biljke na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Лековите_биљке&oldid=27738896”