Leskovačko porečje
Leskovačko porečje, ili samo Porečje, je oblast u jugoistočnoj Srbiji, tačnije u Južnom Pomoravlju. Smešteno je u slivu reke Veternice, a nalazi se u južnom delu Leskovačke kotline.
Naseljeno još u praistoriji, Porečje je naziv koji nosi danas dobilo je po obilju rečnih tokova, a ranije je nosilo nazive Dubočica i Glubočica. Prvi put se pominje kao deo srpske srednjovekovne države, kada je bilo granični region Nemanjine države. Za vreme Turaka dobilo je dosta na značaju, kada je izgrađen veliki broj puteva, kako onih lokalnih koji međusobno povezuju sela, tako i onih koji su bili značajni ne samo za tadašnju Srbiju, već i za čitav Balkan, predstavljajući vezu između srednje Evrope i Egejskog mora.
Predstavlja relativno nizak region, sa prosečnom visinom od oko 500 metara. Najznačajnija i jedina planina u Porečju je Kukavica, okružena brojnim manjim uzvišenjima koji su u prošlosti predstavljali obode Leskovačkog jezera, dok su ravničarski delovi Porečja bili deo dna pomenutog jezera. Isušivanjem jezera stvoreni su brojni rečni tokovi, od kojih najznačajnije čine reka Južna Morava, sa svojom najvećom porečkom pritokom Veternicom i brojnim manjim rekama i potocima.
Porečje je relativno gusto naseljen region sa velikim brojem sela, gusto zbijenim, naseljenim pretežno slovenskim, pravoslavnim stanovništvom. Kada je reč o obrazovanju, u regionu je procenat pismenosti relativno velik zahvaljujući brojim osnovnim i jednoj srednjoj školi. Stanovništvo se pretežno bavi poljoprivredom, ređe stočarstvom, ali ne zaostaje ni u proizvodnim privrednim granama, pa su tako pojedina sela poznata po obradi drveta i tekstilnoj industriji. Stanovnici Porečja, kao i čitavog Jablaničkog okruga, govore prizrensko-timočkim dijalektom, ali je isti, zahvaljujući delimičnoj izolovanosti u periodu nakon oslobođenja, sačuvan u mnogo većoj meri nego u ostalim krajevima Jablaničkog okruga, pa se u Porečju sreću pojedini oblici reči koji su u srpskom jeziku davno nestali i izašli iz upotrebe.
Etimologija[uredi | uredi izvor]
Ime ovog dela Leskovačke kotline je novijeg datuma. Prvobitnim slovenski naziv bio je Gl'bočica, Dl'bočica, Glubočica, odnosno Dubočica. Pod ovim imenom može se naći u poveljama srpskih srednjovekovnih vladara. Turci su naziv Dubočica proširili na celu Leskovačku kotlinu, a pod ovim imenom i savremeni pisci podrazumevaju ceo region Kotline. Ime Porečje ovaj region Kotline dobio je kasnije. Ovaj hidronim je nastao otuda što je cela ova oblast bogata rekama. U regionu Porečja u Veternicu se uliva veliki broj reka i rečica, pa je njihovim koritima ravnica izbrazdana kao kanalima. Sama Veternica, po izlasku iz svoje klisure, ima veoma blag pad, i u ovom delu svoga toka pravi mnoge meandre. Obilje vode je svuda prisutno. Dobija se utisak da su svuda reke, da je cela oblast jedno porečje.
Naziv Porečja je najpre označavao ravan deo ove oblasti, pa se vremenom protegao na pobrđa i planinu.
Kako Porečja ima više u Srbiji, za razliku od drugih, ovo nosi naziv Leskovačko porečje.[1]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Praistorija[uredi | uredi izvor]
Za Porečje kao zonu naseljavanja veoma rano se interesovao praistorijski čovek, jer su na padinama njegovih pobrđa u dolini Veternice i njenih pritoka još u neolitu postojali dobri uslovi,[2] kako zbog plodnosti zemljišta, njegovog bogatstva u divljači i obilju riba u dubokim barama i jezercima u aluvijalnoj ravni, tako i zbog lakih veza sa svim susednim oblastima. Naselja su, za ono vreme, bila dosta gusta i u mnogim slučajevima poklapaju se sa današnjim naseljima. Tako je u selu Velikom Trnjanu postojalo rano neolitsko naselje; u ataru sela Donje Jajine, na lokalitetu Selište postoje tragovi praistorijskih ljudi. Fragmenti keramike neolitske fakture nađeni su na lokalitetu Selište - Salačine u ataru sela Miroševca, što ukazuje na prisutnost neolitskog čoveka i u ovom kraju Porečja. Neolitska keramika nađena je na lokalitetu Crkvište u ataru sela Radonjice, a u selu Strojkovce na lokalitetu Srednja bila, na desnoj obali Nakrivanjske reke, nađeni su fragmenti grube starčevačke keramike, kremena, oruđa i fragmenti lepa. Pošto su sela Strojkovce i Radonjica centralna sela Porečja, to tragovi naselja neolitskog čoveka u njima svedoče da je praistorijski čovek nastanjivao celo Porečje. Kako su pak fragmenti atipične praistorijske keramike nađeni u zidinama Skobaljić Grada zajedno sa rimskim i vizantijskim fragmentima, znači da je praistorijski čovek boravio i u planinskom delu Porečja.[2]
Stari vek[uredi | uredi izvor]
Rani stari vek[uredi | uredi izvor]
Rimljani su gospodarili Porečjem već u 1. veku nove ere. Rimski kasteli nalazili su se svuda na obodu Leskovačke kotline[3] od kojih je jedan bio na mestu Skobaljić Grada. Svakako je i na brdu Umac iznad Miroševca postojao rimski kastel. U samom selu Miroševcu, na ulazu sa severne strane, nalazi se lokalitet Rimski bunar. U Strojkovcu, odnosno u njegovom ataru, nalazi se pak lokalitet Latinsko groblje. Sve ovo govori o gustini rimskih naseobina u ovom kraju, u kome su bili prisutni do 4. veka.
Vizantijska epoha, koja je nastala iza rimske, ostavila je u Leskovačkoj kotlini u Caričinom Gradu trag svoje blistave kulture. Caričin Grad je po mnogim znacima Justinijana Prima, podignut za vreme vladavine Justinijana Prvog (527—565. godine p. n. e). Ali u Leskovačkoj kotlini nije Caričin Grad jedini trag ranovizantijske kulture. U ovom periodu cvetala je vizantijska kultura visokog stepena, što se može zaključiti na osnovu ostalih gradova u severozapadnom delu kotline.[4] U samom Porečju do sada, sem u zidinama Skobaljić Grada, nije otkriven nikakav pouzdan trag vizantijske epohe. U narodu postoji predanje da je na mestu gde se sada nalazi selo Rudare i nešto severnije od njega nekada postojala velika varoš.[5] Na mogućnost postojanja ove varoši iz ranovizantijske epohe ukazuju i dimenzije rudaske crkve. Poznato je da su srpske seoske crkve bile veoma malih dimenzija. Rudarska crkva ukazuje na to da ona nije podignuta za potrebe malog seoskog, već nekog većeg naselja. Sem toga, da je ova crkva podignuta na temeljima nekog hrama iz ranovizantijske epohe ukazuju i kapiteli iz toga vremena nađeni pored crkve, kao i jedan bazis.[3]
Slovensko doba[uredi | uredi izvor]
Sloveni i Avari počeli su da prelaze Dunav i da se infiltriraju u vizantijske zemlje početkom 6. veka (518—527). Krajem 6. veka oni su se našli pod zidinama Justinijane Prime i Zlatskog Kaleta, pa su ove bogate i prekrasne vizantijske gradove razorili i opustošili celu Leskovačku kotlinu. Ako je na mestu današnjeg Rudara postojala neka vizantijska varoš, i nju je snašla sudbina utvrđenog grada Justinijane Prime. Sloveni su razorili i bazilnu crkvu na čijim je temeljima kasnije podignuta rudarska crkva.
Slovenska naselja u Porečju su veoma stara, ali se sa sigurnošću ne može reći kada su postala. Gl'bočica, Glubočica, Dl'bočica, Dubočica - slovenska su imena Porečja. Sa ovim nazivom, ravnice se u srednjem toku reke Veternice javljaju početkom druge polovine 12. veka, kada se Nemanjina vlast, 1165. godine, protegla nad ovim krajem. U to vreme, svakako, nije više bilo u Dubočici vizantijskog stanovništva, već samo slovenskog. Da li su današnja sela već bila zaseljena, teško je sa pouzdanošću reći, ali su svakako ona nastala u periodu učvršćivanja srpske vlasti tokom 12. i 13. veka, jer se veći broj današnjih sela pod sadašnjim imenom pominje u toku 14. veka. Prvi dokument u kome se pominje jedno porečko selo je iz prve polovine 14. veka. To je selo Sušica, za koje se smatra da predstavlja ime za današnje Šišince.[3] Godine 1395, dakle šest godina nakon Kosovske bitke, kneginja Milica sa svojim sinovima despotom Stefanom Lazarevićem i Vukanom Lazarevićem, prilikom boravka na Novom Brdu, poklonila je neka dobra i dala povlastice ruskom manastiru Svetog Pantelejmona na Svetoj Gori. U njihovom aktu, koji je potpisao kao državni poglavar Stefan Lazarević, pominju se selo Miroševce, selo Vina i zabel do reke Sušice i radoninske međe, što znači da je već u to vreme postojalo i selo Radonjica i da je rečica Sušica još tada nosila isto ime. U istom aktu pominju se i porečka sela Bučje (Vučje) i Gorino (Gorina), prvo kao prethodni dar kneza Lazara, a drugo kao dar Juga (verovatno Juga Bogdana iz narodnih pesama).[3] Iz dokumenata cara Dušana, kojim je potvrdio dar svoga vlastelina Vlatka sela Sušice crkvi hilandarskoj, vidi se da se ovo selo međilo sa Dubočicom.[6] To ukazuje da je prvobitna oblast Dubočica bila samo u dolini reke Veternice, i to u njenom srednjem toku, i da, štaviše, nije obuhvatala čak ni Sušicu, i da je takvo shvatanje Dubočice bilo i za vreme cara Dušana. Međutim, pojam Dubočice se proširio na celu Leskovačku kotlinu pred kraj srpske despotovine. Kada je Đurađ Branković, poslednji srpski despot, udao svoju ćerku Maru za sultana Murata II oko 1433. godine, dao joj je kao miraz Dubočicu i Toplicu, dakle dve susedne oblasti, i Mara je, kao sultanija, uživala Dubočicu u današnjem smislu reči i na teritoriji Leskovačke kotline do današnjih dana su se očuvali tragovi u toponomiji.[7] Iz navedenih dokumenata vidi se još i to da su porečka vlastela u doba cara Dušana, kneza Lazara i srpskih despota bili najznamenitiji ljudi onoga vremena: Dušanov vojskovođa Ratko, knez Lazar, kneginja Milica i njihovi sinovi Stefan i Vuk, Jug Bogdan, kneginjica i sultanija Mara. Ovima treba dodati i Nikolu Skobaljića, za koga se vezuje legenda da je seljačkog porekla, iz sela Vine, na južnom obodu Porečja. Sve ovo ukazuje da je Porečje u srpskoj srednjovekovnoj državi bilo jedna bogata i značajna srpska oblast i da su porečke vlastele, pa i sam narod, igrali važnu ulogu u ondašnjoj Srbiji i to u jednom vremenskom razdoblju od oko stotinu godina.
Tursko doba[uredi | uredi izvor]
Nije tačno utvrđeno kada je i na koji način Dubočica, pa i Porečje, potpala pod tursku vlast. Činjenica je da se ona našla na svom severoistoku u neposrednom susedstvu sa granicom turske države još pre Kosovske bitke. U vreme borbi o turski presto između Bajazitovih sinova, naročito Muse i Mehmeda I, ona je bila poprište krvavih bici oko Kurvingrada i u njenom susedstvu, u Dobriču, koncentrisala se vojska u kojoj je bilo i srpskih i turskih odreda za obračun između ova dva rivala za turski presto. Segedinski mir iz 1444. godine pominje i nju. Nejasno je da li je Dubočica Marinom udajom za Murata II bila obuhvaćena i turskom administracijjom 1433. godine i da li je, kao jedna nahija, ušla u Aladžahisarski sandžak. Neki smatraju da je Dubočica bila okupirana od Turaka 1433.[8] godine i „da je granica po svoj prilici bila na ivici leskovačke kotline kod Lebana i Vučja”.[3] Ono što je sigurno za konačno gašenje srpske vlasti u ovim krajevima jeste pohod Mehmeda II na Srbiju 1454. godine. Turci su prešli ovog puta u Srbiju kod Stracina i uputili se preko Nagoričana ka Novom Brdu, velikom i bogatom srpskom gradu. U septembru se glavnina turske vojske nalazila u okolini Kumanova, dok je njena prethodnica ispitivala teren i tražila neprijateljsku, srpsku vojsku, u pravcu kretanja glavnine, to jest na položajima koji su štitili prilaze Novom Brdu u dolini Južne Morave. Sultanova prethodnica se sukobila sa srpskom vojskom, kojom je komandovao Nikola Skobaljić, kod mesta Banje.[8][9] Izvorni dokument nije precizirao kod koje banje, pa su svi potonji pisci, koji su se bavili proučavanjem ove bitke, nagađali o tome o kojoj se banji ovde radi. Dr Jovan Hadži Vasiljević, Milan Milićević, Sergije Dimitrijević,[8] Konstantin Jireček i Stojan Novaković smatraju da se ovaj događaj desio kod Vranjske Banje, dok Dragoljub Trajković smatra da je u pitanju Ćustendilska Banja.[3] Jovan Đorđević locira ovu bitku kod Sijarinske Banje, a takvo mišljenje zastupa i Zarije Popović. Neki pak smatraju da se bitka odigrala kod Rakovačke Banje.[10] Ovi poslednji potkrepljuju svoje tvrdnje rečima koje je Konstantin Janičar zabeležio: „car (Mehmed II) došao je u zemlju Konstantinovu, na polje koje se zove Žegligovo”, kao i na tome da, ako je tačno da je cilj Mehmedovog pohoda bio Novo Brdo, turske prethodnice nisu imale nikakvu potrebu da idu u pravcu Vranjske Banje, već putevima koji su se držali pravca kuda treba da ide glavnina. A na tom putu, pre nego što se uđe u Končuljsku klisuru, na levoj obali Južne Morave, ispred sela Rakovca, na oko 4 kilometra severno od Bujanovca, postoji banja koja se zove Rakovačka Banja po selu Rakovcu, a koja je i u ono vreme postojala. Ceo taj teren je inače jako podvodan i lako plavljen od strane Južne Morave, pa čitava oblast u dužini od nekoliko kilometara u blizini korita Južne Morave jeste jedna prostrana kislina, te se na njega može odnositi i onaj naziv u izvorima - Kisline. Kada je Murat saznao da mu je prethodnica potučena, on je iz Kumanova (Želiglovo) krenuo u pravcu mesta gde je prethodnica nastradala. Skobaljić je verovatno tada zauzeo uzvišenije položaje na rečici Trepanji, koja se nalazila blizu mesta prve bitke. Tu ga je Mehmed napao i potukao, a njega i njegovog strica Dragutina žive uhvatio i nabo na kolac 16. novembra 1454. godine. Iako se u izvorima za vojsku Nikole Skobaljića navodi ime vojska u Dubočici, malo je verovatno da su ljudi iz Dubočice imali svoje ljudstvo u njoj. Kao što je pomenuto, Dubočicu je kneginja Mara prilikom odlaska u harem Murata II dobila od svog oca, Đurđa Brankovića, u miraz 1433. godine. Iz toga proizilazi da je ova oblast još te godine ušla pod tursku administraciju. U periodu 1427—1444. nastao je Aladžahisarski sandžak, pa je vrlo verovatno da je još tada Dubočica ušla u sastav ovog sandžaka kao njegova nahija.[8] Postoje i drugi izvori koji takođe navode da se turska vlast protezala nad Dubočicom pre 1451. godine.[11] Naime, selo Brza bilo je zavedeno kao timar izvesnog Hamze Trnovljanina, pa je 1450. godine dato nekom Lazu Hamzi; selo Žabljane bilo je timar Mehmuda Vidimlije, a selo Jelašnica, na desnoj obali Južne Morave, takođe timar Hamze Trnovljanina pre 1453. godine.
Posle pobede nad Nikolom Skobaljićem, Mehmed II je došao do Novog Brda i osvojio isto 1453. godine. Turci su u proleće 1455. godine nastavili svoja osvajanja ka severu i doprli do Zapadne Morave, podvrgavši konačno svojoj vlasti celu Južnu Srbiju.
Turci su od Dubočice stvorili veliku nahiju u sastavu Kruševačkog (Aladžahisarskog) sandžaka. Iako je Porečje u to vreme bilo gusto naseljeno, Turci nisu mogli da uspostave centar nahije ni u jednom od sela, jer je Porečje bilo periferni kraj Dubočice. Valjalo je naći pogodnije naselje za to, pa je, po svom prirodnom položaju centralnog naselja u kotlini, Leskovac, iako manji i mlađi od mnogih porečkih sela u to doba, odabran za središte nahije, a Turci su u njemu smestili sve svoje vojne i administrativne ustanove nahije. Čak oko polovina ukupnog broja vojnika Kruševačkog sandžaka živela je u selima leskovačke nahije.[12] Dubočicu su Turci i ekonomski organizovali prema svom sistemu, koji sse u suštini malo razlikovao od srpskog srednjovekovnog sistema. I same crkve i manastiri bili su obuhvaćeni ovim sistemom i pripali turskim feudalnim posedima: hasovima, zeametima i timarima.
U toku 15. ceka Turci su pokorili sve srpske zemlje: Srbija je pala 1459, Bosna 1463, Hercegovina 1482. godine i Zeta 1499. godine i na celom prostranstvu zavladao je mir, ali u ropstvu. Ovaj mir narušen je krajem 16. veka ratom između Austrije i Turske. Austrijska vojska je u početku rata imala dosta uspeha i njene trupe su prodrle duboko na jug Balkanskog poluostrva, a u toku 1690. godine zauzele i Leskovac. Situacija se uskoro promenila, pa je austrijska vojska počela da se povlači pod najezdom turskih tatarskih trupa. Kako su se tokom napredovanja austrijske vojske Srbi pobunili i stali na stranu Austrijaca, povlačenje austrijske vojske izložilo je srpski narod osveti Turaka. Tako je došlo do Velike seobe Srba pod Arsenijem Čarnojevićem 1690. godine. Kada je reč o Dubočici, ne postoje dokazi da su se Srbi digli na Turke, niti da su se iseljavali tokom povlačenja austrijske vojske. Naprotiv, izvestan broj Srba nastanio je ovaj kraj, a to je bilo stanovništvo koje je iz Stare Srbije krenulo sa Arsenijem Čarnojevićem.
Ustanak i oslobođenje[uredi | uredi izvor]
Za vreme Kočine krajine, Porečje se diglo na ustanak. Godine 1788. izvesni Petar Prčić iz Nakrivanjskog Čifluka digao je narod na Turke. Ustanak se proširio na Jablanicu i Pustu Reku i dopreo čak do Kosova, a njegov vođa, Petar Prčić, da bi celoj stvari dao što veći značaj, proglasio je sebe za cara. Ali Turci su na pobunjenike krenuli sa većim snagama, saterali ih u Porečje i kod Palikuće porazili, Palikuću spalili, a ostala sela Porečja opljačkali.
Prvi srpski ustanak pod Karađorđem nije ostao bez odjeka u Leskovačkoj kotlini i Porečju. U vlasotinačkom kraju delovao je čuveni Ilija Strelja, a sela srednje Jablanice podigao je na ustanak Cvetko Vračanovački. Trebalo je spojiti dve ustaničke grupe i tako zatvoriti Turcima prilaz s juga u pravcu pobunjene Srbije. U tom cilju je Cvetko Vračanovački 1807. godine krenuo preko Sušice i Porečja u pravcu Grdeličke klisure, ali su ga Turci preduhitrili i susreli su se kod sela Palikuće i Vučja, gde su vođene bitke. Cvetko Vračanovački sa svojih 600 do 700 ustanika u početku je imao sreće, ali je bio potučen i nije uspeo da u zajednici sa Streljom zatvori Grdelički tesnac i pristup turske vojske s juga.[13] Napori Ilije Strelje i Cvetka Vranovačkog da se Leskovačko Pomoravlje oslobodi od Turaka u toku prvog srpskog ustanka nisu uspeli.
Kada je 1877. godine izbio drugi srpsko-turski rat, i još dok je srpska vojska opsedala Niš, Porečani su se u velikom broju okupili uz Vlajka Stamenkovića, koji je bio poslat u Leskovac od strane komande srpske vojske. Sakupljeno je preko 200 ustanika iz Rudara, Velikog Trnjana, Strojkovca, Nakrivnja, Vučja i drugih porečkih sela. Pobunjeni Porečani naišli su kod sela Brze na odred Arbanasa, koji su se iz pravca Miroševca kretali ka Vučju u nameri da preko ovog sela, Čukljenika, Tulova i Kopašnice izbiju u Grdeličku klisuru i sjedine se s turskom vojskom koja se onde prikupljala radi napada na Leskovac. Arbanasa je bilo više i bili su bolje naoružani, pa se zbog toga ustanici nisu upustili u boj, već su se povukli u Vučje i zatvorili u kulu vučanskog gospodara Dilaver-bega, opasanu velikim kamenim zidom. Arbanasi su opkolili kulu i pokušali da prodru u nju. Tokom bitke, Vlajko je poginuo, a mesto vođe zauzeo je izvesni Kumbara iz Nakrivnja. Ovom bitkom između srpskih ustanika i Arbanasa u Vučju uništena je turska vlast u Porečju posle više od 400 godina robovanja. Vođa ustanika Vlajko Stamenković je sahranjen u porti čukljeničke crkve, a kasnije mu je podignut i spomenik.
Geologija[uredi | uredi izvor]
Geološki sastav Porečja istovetan je sastavu zemljišta cele Leskovačke kotline sa izvesnim neznatnim specifičnostima. Njegovu osnovnu građu čine kristalasti škriljci višeg i nižeg metamorfizma. Škriljci Porečja raščlanjuju se na šriljce donjeg i gornjeg kompleksa. Donji kompleks čine u najvećem delu liskunski paragnajsevi i paraškriljci, kao i albitske stene najvećim delom magmatskog porekla. Po svom postanku ovaj sloj škriljaca pripada starijem protozoiku ili arhaiku. U seriju kristalastih škriljaca utisnuti su graniti Vlajne, najvišeg dela planinskog masiva Kukavice, a kod sela Bukove Glave ima pojava gnajsgranita. U građi Porečja nisu prisutni kristalasti škriljci sedimentno vulkanske formacije metamorfisani od facije zelenih škriljaca izgrađenih pretežno od albitskih škriljaca, kakvu građu imaju planine na istočnom obodu Kotline, kao što su Oštrozub, Babička gora i Seličevica, što predstavlja specifičnost u geološkoj građi ovog regiona Kotline.[14]
Što se tiče jezerskih sedimenata, oni su u najvećem delu sastavljeni od glina, sitnih glinovitih peskova, konglomerata i glomerata. Preko ovih sedimenata leže fluvijalni nanosi raznih debljina i sastava, uglavnom od kvarcnih šljunkova, kojima je ispunjena i sama dolina Južne Morave.
Dalje, u geološkom sastavu Porečja, nema krečnjaka i fosfora, pa je celokupni njegov pedološki pokrivač bez ovih elemenata.[14]
Kao i cela Leskovačka kotlina i Porečje, kao njen deo, završno je formirano u pliocenu tektonskim poremećajem zemljine kore. U nastalu tektonsku potolinu prodrla je slatka voda Panonskog jezera i formirala jedno od njegovih najjužnijjih rukavaca - Leskovačko jezero. Talasi tog jezera izmodelirali su jezerske terase na okvirnim planinama Kotline. Jedna od najviših terasastvorena je u Porečju iznad sela Vučja i Brze, koja sada kao lokalitet nosi naziv Šiljegarnik, a nalazi se na nadmorskoj visini od oko 795 metara.[15] S obzirom na nadmorsku visinu pobrđa u centralnom delu Kotline, dubina Leskovačkog jezera je iznosila oko 500 metara.
Kada je u kasnijim periodima došlo do oticanja vode iz Panonskog jezera u novoformiranu kotlinu Crnog mora, nastalo je povlačenje vode iz Leskovačkog jezera u pravcu severa. Najpre je otekla voda iz Poljanice kao više oblasti, a potom i iz Leskovačke kotline. Period oticanja vode bio je veoma dug, pa je jezero, na raznim nivoima, talasanjem, stvaralo na kotlinskom obodu, terase ili podove. Postoje šest jezerskih terasa ili podova, od kojih je najviša na nadmorskoj visini od oko 810-860 metara, a najniža, odnosno centralna jezerska ravan, na kosama Rudarske čuke, Sušice i Hisara 230-360 metara.[15]
Pored jezera, i reke su stvarale svoje terase. Kada se jezerska voda u potpunosti povukla iz Kotline, jezerske pritoke na terenu Porečja, naročito Veternica, dohvatile su se jezerskog dna i po njemu stale rasecati svoje doline, razbijajući tako jezersko dno u komade. Svojim meandriranjem, one su po jezerskom dnu izmodelirale svoje aluvijalne ravni. Onde gde su se u Južnu Moravu ulile njene pritoke Veternica, Jablanica, Pusta reka i Toplica, s leve strane, i Vlasina, s desne, formirana je centralna ravan, to jest Leskovačko polje.
Porečje je, prema tome, nekada bilo najvećim delom pod jezerskom vodom. Iz vode su virili samo delovi Kukavice koji su imali preko 800 metara nadmorske visine.
Reljef[uredi | uredi izvor]
Zemljište obuhvaćeno granicama Porečja deli se na zonu planine, zonu pobrđa i zonu ravnice.
Zona planine[uredi | uredi izvor]
Zona planine smeštena je na krajnjem jugu i čini je severozapadni deo Kukavice, koji je prostrani planinski masiv, koji se na istoku proteže pored korita Južne Morave u dužini od oko 35 kilometara, računajući od ušća Kopašničke reke u Južnu Moravu pa sve do Vladičinog Hana. Zapadnu granicu Kukavice čini Veternička klisura od sela Vine na severu do Golemog Sela na jugu, u dužini od oko 20 kilometara. Na jugu se ogranci Kukavice spuštaju ka Poljanici i prepliću sa njenim planinama. Na severu Kukavica čini severni obod Leskovačke kotline i, protežući se od korite Južne Morave od sela Male Kopašnice do Veternice kod sela Vine, ima dužinu od oko 35 kilometara. Ova severna strana planine, kao i istočna, okomita je ao posledica rasedanja, odnosno obrušavanja zemljišta u periodu formiranja Leskovačke kotline.
Od planinskog masiva Kukavice Porečju pripada severozapadni deo u površini od oko jedne sedmine njene ukupne mase. Ovaj deo Kukavice je naizrazitija planina i na njemu se nalaze najveći visovi celog masiva: Vlajna od 1.441 metara, Vrteška (1.315 metara), Furnjište (1.366 metara), Bunatovac (1.189 metara), Dobrino torište (1.166 metara), Brodinjak (1.148 metara) i drugi.
Planinski deo Porečja od sela Vine do sela Vučja spušta se do same ravnice. Na ovom delu nema pobrđa, jer ga je razorila Veternica sa svojim pritokama. Od sela Vučja pa sve do Južne Morave planina prelazi u region pobrđa.
Flora[uredi | uredi izvor]
Čitav planinski deo je pod bukovom i hrastovom šumom. Pored toga, u planini često rastu i grab, jasen, klen, lesa, zova, jasika, divlja kruška i jabuka, zatim dren i lipa. Nekada je u planini rastao i kesten (koštan), pa otuda u Kukavici i lokalitet Koštanska dolina i Koštanski potok. Rastao je i bor, o čemu svedoči današnji lokalitet Borovik na obali Male reke iznad Čukljenika. Na tom mestu je, pre nekoliko desetina godina, bujica Male reke iskopala veliko ugljenisano borovo stablo. U novije vreme ogoleli delovi planine zasađuju se četinarima i bagremom.
Bukova šuma zahvata visoke delove planine. Njena ogromna siva stabla rastu pravo i visoko. Na velikim prostranstvima planinskih ridina, krošnje bukovih stabala se na vrhu spajaju i grane prepliću. Pored šume, na stranama planinskih kosa i zaravni javljaju se proplanci pod travom i raznim aromatičnim biljem. Zato su planinska prostranstva oduvek služila kao pasišta, pa su u njoj seljaci podizali svoje bačije i torišta, često je stoka u planinu puštana i u sampas. Pojave sampasa ima i danas. Seljaci iz potplaninskih sela često puštaju svoja goveda u planinu, po kojoj pasu mesecima, pa se, pred zimu, sama vraćaju u selo. Pored goveda, seljaci puštaju i krda svinja u sampas. Svinje lutaju po planini, držeći se jednog određenog terena, i hrane se korenjem, pirevinom i žirom.
Flora Kukavice se odlikuje, pored ostalog, velikim brojem biljnih vrsta koje se mogu koristiti u terapeutske svrhe ili mogu služiti kao industrijska sirovina za dobijanje lekovitih supstanci. Rasprostranjenost i kvalitet lekovitog bilja sa Kukavice proučavana je još 1957. godine i utvrđeno je da na planini, između ostalih, u velikim količinama postoji velebilje (lat. Atropa belladonna L.). Kukavica je bogata digitalisom, koji je zastupljen sa nekoliko vrsta (Digitalis lanata Ehrh, Digitalis perruginea L, Digitalis ambigua Murr). Na ovoj planini vršenja su ispitivanja mogućnosti uvođenja nove biljne vrste sa Himalaja (himalajski bun), koja predstavlja veoma interesantnu sirovinu za ekstraktivnu industriju zbog visokog sadržaja aktivnih materija. Ta ispitivanja su pokazala da se i na Kukavici, na terenima visokim preko 1.000 metara nadmorske visine ova biljka može sa uspehom gaijiti.[16] Proučavan je i vunasti digitalis (lat. Digitalis lanata Ehrh), jako rasprostranjen na Kukavici, u cilju korišćenja za dobijanje supstanci koje služe kao nezamenljivi lekovi za srce. Oba biljna vrsta uvedena je u kulturu na plantažama fabrike farmaceutskih i hemijskih proizvoda „Zdravlje” u Leskovcu i od nje se izrađivalo nekoliko poznatih lekova ove fabrike.[17]
Daleko pre naučnog izučavanja i mimo njega, u narodnoj medicini Porečana korišćene su mnogobrojne lekovite biljke Kukavice za najrazličitija oboljenja. Plućnjak se upotrebljavao protiv dijareje, a pomagao je i u iskašljavanju i izlučivanju mokraće; divizma se koristila za plućne bolesti; podbel se koristio za ispiranje usta i grla, za lečenje astme i kod klistiranja; medveći luk (cermuš), vitaminska hrana; šumarica, iako otrovna, koristila se kao antibakterijski lek; burjan protiv reumatizma; perunika protiv gihta, groznice i kašlja; zdravac kao lek za bolesti sluzokože organa za varenje; majčina dušica za iste probleme; i mnoge druge biljke.
Zona pobrđa[uredi | uredi izvor]
Zona pobrđa zahvata najveći deo Porečja, gotovo njegovu polovinu. Njena nadmorska visina kreće se od 290 do oko 500 metara. Na ivici kotlinskog oboda nalaze se najviši delovi pobrđa, a sve su niži što se približavaju delu kotline.
Ova zona je tokom vremena, dejstvom raznih sila, pre svega vode, izbraznada dolinama i dolinicama, pa danas predstavlja splet blago zaobljenih bregova i brežuljaka, čiji površinski sloj čine debele jezerske naslage.
Najveći deo pobrđa je pod mladom hrastovom šumom, a ostala površina se nalazi pod livadama, njivama, voćnjacima, vinogradima i pašnjacima. Pošto površinski sloj pobrđa čine debele jezerske naslage, ona su veoma pogodna za sve poljoprivredne kulture, naročito za voćarstvo i vinogradarstvo. U kišovitim godinama prinos pšenice i kukuruza u pobrđu često je daleko veći no na parcelama u ravnici.
Po pobrđu i na nižim kosama planine bile su seoske utrine ili seline, prastari oblik kolektivne svojine, koji je kod nas živeo sve go pre pad decenija. Utrine su korišćene za zajedničku pašu stoke: ovaca, goveda i svinja. Ono utrinsko zemljište koje je bilo pod šumom, korišćeno je za zajedničku seču ogrevnog drveta.
Pre Drugog svetskog rata utrine su bile predmet česte deobe među građanima pojedinih sela. Tako se fond zajedničke svojine neprestano smanjivao u korist individualnog poseda. Pravo na utrinu su imali svi bez obzira na imovinski i socijalni status, sem Cigana. Deobu utrinskog zemljišta je obično zahtevala sirotinja, jer je tako dolazila do komada zemlje ili uvećavala svoj mali posed. Bogatiji seljaci bili su manje zainteresovani za deobu utrine, jer su imali dosta zemlje a, budući da su imali i mnogo stoke, veća utrina za njih predstavljala je prostraniju pašu za njihova stada ovaca, čopore svinja, za goveda i konje.
Često su utrine pojedinih sela graničile, pa je oko utrinskih međa dolazilo do sporova među selima, koji su se, po koji put, pretvarali u teške izgrede i prave bitke uz učešće mnogih seljaka oba zavađena sela. U tim sukobima i bitkama dolazilo je do upotrebe hladnog oružja, pa je bilo i razbijenih glava, a padali su i mrtvi. Pred sudom parnice oko utrine među selima umele su da traju desetinama godina, a advokatima, koji su ih vodili, donosile su znatne prihode. Danas više nema seoskih utrina. Nekadašnja utrina u svim selima proglašena je opštenarodnom imovinom i ustupljena na korišćenje zemljoradničkim zadrugama i drugim privrednim organizacijama. Nekada prostrana pasišta ovaca, svinja i goveda, utrine su pretvorene u njive, vinograde i voćnjake. Tako su u Porečju na utrini sela Nakrivnja, Belog Potoka, Velikog Trnjana, Presečine i Slavujevca stvoreni prostrani voćnjaci, u kojima se uzgajaju kruške, jabuke, breskve i višnje.
Zona ravnice[uredi | uredi izvor]
Ravnica zahtvata 25-30% prostora oblasti. To je najplodniji deo ovog regiona. Duga je oko 20 kilometara, a široka 3-5 kilometara. Iako formaciono potpuno stabilna, u delu neposredno pored obala Veternice, koja teče sredinom ravnice, izložena je svake godine poplavama, koje se javljaju obično s proleća posle topljenja snega i u vreme jačih pljuskova. Tada Veternica na mnogim mestima razara svoje obale i odnosi plodnu zemlju, ostavljajući na tom mestu peskove i šljunkove. S druge strane, reka na drugom mestu ostavlja i taloži materijal na svojoj nižoj terasi, pa je formiranje ovog uskog pojasa neposredno pored obala Veternice još u toku.
Ravan reo Porečja je, u svom velikom delu, i do novijeg vremena bio pod barama i jezerima, a bio je pokriven i gustom stoletnom šumom. Bare i jezera su vremenom nestajale, poslednji veliki gajevi prastare hrastove šume iskrčeni su pre nešto više od pola veka, a zemljište zalivađeno i u novije vreme u velikom delu pretvoreno u njive i bašte.
U svom sastavu ravni deo Porečja ima peskove, šljunkove i gline. Sam površinski sloj pedološki je raznovrstan na više od 20 varijeteta po sastavu i kiselini. Ovaj deo Porečja je najplodniji i najpogodniji za agrikulturu i sada je sav pod njivama, baštama i livadama.
U ravnicama Porečja nalaze se sva seoska naselja ovog regiona. Najveći deo naselja lociran je na obodu ravnice, ali ima i sela koja su podignuta u sredini ravnice, poput Palikuće, Radonjice, Bunuškog Čifluka, Todorovca i Žabljana.
Hidrografija[uredi | uredi izvor]
Porečje je vodom najbogatiji region kotline u tekućim vodama. Veternica je njegova najveća reka. Ova leva pritoka Južne Morave ima svoje izvorište na južnom obodu kotline Poljanice. Formirana kao reka, ona kod Golemog Sela ulazi u klisuru koja se po njoj naziva Veternička klisura. Posle 20 kilometara probijanja kroz planinske tesnace, Veternica se, ispod sela Vine, oslobađa klisure i ulazi u polje, to jest u ravni deo Porečja. Dok teče Poljanicom i klisurom, Veternica ima veliki pad i brz tok. U Porečju se ona smiruje i teče polako sve do svog ušća u Južnu Moravu na oko 7 kilometara severoistočno od Leskovca. Usled malog pada kroz Porečje, Veternica gradi mnoge meandre, korito joj je nestabilno, a obale često veoma plitke. U proleće, kada se topi sneg u planini i u doba plahih pljuskova, njeno korito se lako napuni vodom, pa reka plavi ne samo pojas zemljišta neposredno pored obala, već zahvata i šire područje ravnice.
Iako i u Poljanici i klisuri prima mnoge potoke i rečice, Veternica tek u Porečju prima svoje glavne pritoke. Na prostoru dugom 11 kilometara u nju se ulivaju pet njenih pritoka koje silaze sa Kukavice. To su Bukovoglavka, Gorinka, Brzanka, Vučjanka, Nakrivanjska reka i Šainovački potok. Sve se ove rečice i reke ulivaju u Veternicu s njene desne strane, dok s leve strane ima samo jednu značajniju pritoku - Sušicu. Pored Sušice, može se navesti i Botunja kao još jedna mala reka koja se uliva u Veternicu s njene desne strane.
-
Reka Veternica, najveća reka u Porečju -
Vučjanka, desna i najveća pritoka Veternice -
Nakrivanjska reka, desna pritoka Veternice -
Mala reka, pritoka Čukljeničke, odnosno Nakrivanjske reke
.JPG)
Klima[uredi | uredi izvor]
Klima Porečja ima sva obeležja klime Leskovačke kotline sa manjim odstupanjima. Kao i klima kotline, ona je umerenokontinentalna, ali je njen stepen kontinentalnosti izražen u manjem stepenu.
Vetrovi[uredi | uredi izvor]
Oni vetrovi koji duvaju u kotilini osećaju se i u Porečju. To su severni vetar ili severac, južni vetar ili jug, istočni vetar ili moravac i zapadni vetar.
Kroz Leskovačku kotlinu vetrovi duvaju preko cele godine, no njihova brzina nije stalna niti podjednaka u svim mesecima u godini. Nekada, leti, javljaju se kratkotrajni i veoma jaki, olujni vetrovi -“alamunje”, “alamunjčine”. Njih obično prate grad i provala oblaka, koje izazivaju poplave i nanose velike štete ovom kraju.
Merenjima su utvrđene zakonitosti u duvanju vetrova u kotlini. Tako je konstatovano da u januaru, februaru, novembru i decembru brzina vetrova iznosi 0,9 metara u sekundi; u aprilu, maju i junu 0,8; u julu 0,7; u avgustu, septembru i oktobru 0,6; a u martu brzina vetrova dostiže brzinu od 1,2 metra u sekundi. Prema tome, mart je najvetrovitiji mesec u godini, kada duvaju svi vetrovi, a naročito su česti moravac i severac. Posle marta, najvetrovitiji su meseci u poznoj jeseni i preko cele zime, dok je doba najveće vremenske stabilizacije i tišine druga polovina leta i prva polovina jeseni.[18]
Severac[uredi | uredi izvor]
Severac duva iz pravca severa ka jugu. Iako strujanje vazduha, kada ovaj vetar duva, zahvata celu kotlinu, on nije u svim njenim delovima istog intenziteta. Konfiguracija zemljišta ima znatan uticaj na kretanje vazduha u njegovim prizemnim slojevima. Na brisanim prostorima vetar duva nesmanjenom brzinom, dok se njegova snaga u zaklonjenim mestima manje oseća, neki put i nikako. Tako severac, iako duva preko cele kotline, najveću snagu razvija na jednom uzanom prostoru koji se proteže od kurvingradskih vratnica na severu kotline do grdeličkog tesnaca na jugu. Širina ovog pojasa iznosi 2-3 kilometra. Kako se Porečje nalazi izvan ovog pojasa, snaga severca, iako i u njemu on duva, nije onako velika kao u dolini Južne Morave. Severac najviše duga u jesen i zimu. Kada duva jačom snagom doprinosi znatnom povećanju hladnoće. Zimi, čak i kada temperatura nije znatno niska, severac doprinosi zaleđivanju reka u kotlini.
Jug[uredi | uredi izvor]
Južni vetar ili jug duva iz suprotnog pravca od severca. Jug je topao vetar, ali u rano proleće, dok su okolne planine još pod snegom, ako duva jače, njegovo strujanje stvara neprijatan osećaj hladnoće. Inače, topli talasi ovog vetra, koji zna da duva i po nekoliko dana uzastopce, u periodu vegetacije, doprinosi brzom razvoju biljnog sveta, pa se u narodu naziva razvigor, jer pod njegovim dejstvom gora brzo ozeleni.
Leti ovaj vetar može da bude jako štetan za useve i ljudsko zdravlje: od njega se uvije lišće mladog kukuruza i užuti, a pšenica, ako ovaj vetar duva u periodu sazrevanja zrna, omane u kvalitetu, jer se njeno zrno spari i ostaje lako. Ljude u takvim prilikama uhvati mrzovolja, teško se kreću, gube dah, hvata ih sunčanica, a oni koji imaju srčane mane izloženiji su infarktu nego inače.
Moravac[uredi | uredi izvor]
Istočni vetar ili moravac duva naročito pred kraj zime. Pravac njegovog udara je jugoistok-severozapad. Često duva i po desetak dana. Snaga mu je velika i duva u talasima. Kada duva u kotlini, u zoni Leskovca se čini kao da silazi sa Čemernika i vlasinske visoravni. I ovaj vetar doprinosi jakom zahlađenju ljusskog i životinjskog tela i izaziva nelagodnost, a kod stoke i pomor, svakako zato što je u periodu kada ovaj vetar duva, ljudski i stočni organizam tokom zime dosta oslabljen. U narodu se ovaj vetar još zove i “kozoder”, jer su se od njega naročito koze razboljevale i crkavale.
Moravac se jako oseća naročito na Vlajni. U Porečju, i to u njegovom potplaninskom i ravnom delu, njegova snaga je znatno slabija. Ovo dolazi otuda što masiv Kukavice u ovom delu ima takav položaj da se kao kakav džinovski zid protivstavlja udaru vetra pod pravim uglom, pa je snaga istog na vrhovima velika, dok je podnožje planine od njega zaštićeno.
Porečje je tako van pravca glavne struje severnog vetra, a od hladnijih talasa istočnog vetra zaštićeno je Kukavicom. Sve je ovo od velikog značaja za vegetaciju i privredni potencijal ovog regiona.
Zapadni vetar[uredi | uredi izvor]
Zapadni vetar nije hladan kao severac niti donosi tople udare poput juga. Vremenski ne duva dugo, a kada duva obično donosi kišu.
Temperatura[uredi | uredi izvor]
Temperatura vazduha u Porečju je ponekad veoma visoka. Merenjima u periodu od 12 godina konstatovan je ekstremni maksimum od 41,5 stepeni celzijusovih i to u avgustu, dok je ekstremni minimum iznosio -28 stepeni, u februaru.
| Meseci | jan | feb | mar | apr | maj | jun | jul | avg | sep | okt | nov | dec | srednja temp. |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Leskovac | 0,2 | 1,5 | 5,8 | 12,7 | 16,1 | 20,3 | 22,5 | 21,7 | 18,3 | 11,9 | 7,1 | 2,7 | 11,66 |
| Vlasotince | 0,4 | 1,9 | 6,1 | 12,0 | 16,3 | 20,2 | 22,4 | 22,5 | 18,2 | 12,3 | 7,4 | 3,8 | 12,8 |
Utvrđeno je da Leskovačka kotlina, iako severno od Vranja, ima topliju klimu od Vranjske kotline, a da je srednja godišnja temperatura Leskovca manja za 1,14 stepena od prosečne temperature Vlasotinca.[18][19] Interesantna su i variranja godišnje temperature u raznim regionima Leskovačke kotline. U Leskovcu je apsolutna maksimalna zabeležena iznosila 41,5 stepeni, a u Vlasotincu 39, dok je recimo apsolutni minimum u Leskovcu iznosio -28, a na Vlajni svega -16 stepeni celzijusovih. Na osnovu ovoga se može zaključiti da obod kotline ima blažu klimu od centralnog dela i da su temperaturni ekstremi u centru kotline najveći.[18]
Oblačnost i padavine[uredi | uredi izvor]
Oblačnost Porečja u proseku iznosi 56% pokrivenosti neba. Najmanja prosečna oblačnost je u avgustu i iznosi 19% pokrivenosti neba, dok je najveća u januaru i iznosi 70% pokrivenosti neba.
Sama kotlina, a samim tim i Porečje, u pogledu količine atmosferskog taloga koji godišnje padne, spada u srednje aridne oblasti.[20] Godišnje u proseku padne 620,7 milimetara padavina. Najkišnije doba godine je proleće, dok najmanje padavina ima zimi, dok su leto i jesen sa srednjim padavinama.[18]
| Period | Zima | Proleće | Leto | Jesen | Vegetacioni period |
Ukupno |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Porečje | 145,3 | 253,9 | 175,1 | 189,7 | 421,2 | 764 |
| Leskovac | 143,7 | 183,4 | 142,0 | 159,0 | 309,0 | 628 |
| Vlasotince | 161,6 | 196,4 | 159,1 | 180,0 | 346,4 | 697 |
Količina padavina koje Porečje prima veća je od one koju primi centralni deo kotline za oko 136 milimetara godišnje. Isto tako, Porečje prima u vegetacionom periodu znatno više padavina nego drugi regioni kotline: Leskovac 309 milimetara, Vlasotince 346,4 milimetara, a Porečje čak 421,2 milimetara.
Kada se uzme u obzir da je u Porečju temperatura vazduha stabilnija, da su maksimalni i minimalni ekstremi niži, da je vetar slabiji a tišina duža nego u ostalim delovima kotline, da Porečje obiluje tekućim vodama, a da su mu podzemne vode dosta bliske, da su padavine veće i u najkritičnijem periodu optimalne, jasno proizlazi da Porečje ima veoma povoljne uslove za sve poljoprivredne kulture, pogotovo za voćarstvo, ali ta prednost ovog regiona kotline do sada nije dovoljno iskorišćena.
U Leskovačkoj kotlini se periodično javljaju i sušni periodi, nekada se to desi leti, a može se desiti i u proleće i leto. Katkad suša zahvati leto i jesen, ili samo jesen. Posledice suše su velike i doprinose nenormalnom obavljanju poljoprivrednih radova i smanjenju doprinosa od poljoprivrede, voća i vinograda. Porečje je na sušu manje osetljivo no drugi regioni kotline, ali se kod njega pojavljuje problem navodnjavanja u doba suša, naročito u regionu pobrđa. S obzirom na obilje tekućih voda i terenske mogućnosti, moguće je veštačkim navodnjavanjem snabdeti dovoljnom količinom vode 100% njegove poljoprivredne površine. U ataru sela Presečine i Belog Potoga koriste se lokalna akumulaciona jezera u ove svrhe.
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
Govorni jezik[uredi | uredi izvor]
Najveći broj današnjih sela Porečja zaseljen je najkasnije u 12. veku pošto je ovaj region ušao u sastav Nemanjine Srbije. Plodna zemlja ovog kraja privukla je mnoge stanovnike Raške iz brdovitih krajeva, pa su oni počeli da naseljavaju Porečje i da se mešaju sa prvobitnim slovenskim stanovništvom. Ako je između raških Srba i slovenskih plemena u ovim krajevima i bilo ikakve etničke ili jezičke razlike, one su tokom daljeg života nestale u tom pravcu što je govorni jezik svih Porečana izjednačen sa jezikom Rašana. U kasnijem periodu narodnog života, kada je u Srbiji zavedena turska vlast i stvoreni potpuno novi uslovi života, došlo je do diferenciranja u govornom jeziku srpskog naroda, pa se južnomoravski govor, time i govor Porečana, izdvojio u posebnu govornu grupu srpskog jezika. Dinarci su bili onaj deo srpskog naroda koji je napustio mnoge od starih jezičkih oblika da bi stvorio nove, dok je jezik centralnog tipa ostao arhaičniji - očuvao je stare reči i stare jezične oblike, mada ni on nije ostao u potpunosti nepromenjen.[21]
Posle propasti srpske despotovine, za period dug nekoliko stotina godina, prestalo je kretanje srpskog naroda sa severa na jug, a nastala su kretanja u obrnutom pravcu - sa juga na sever. Tako je u razvoju srpskog jezika u Leskovačkoj Moravi došlo do snažnog uticaja sa juga i donekle sa istoka: iz vranjske i kumanovske oblasti, sa Ovčeg polja, iz centralne i zapadne Makedonije i iz Šopluka, koji zahvata široku zonu zapadne Bugarske. Uticaj je i dalje dolazio od Grka, Cincara i, najzad, Turaka koji su ovim delom Srbije vladali preko 400 godine. Za sve ovo vreme raško-hercegovački jezik nije mogao dopreti do ovih krajeva niti uticati na govorni jezik ovog regiona, iako je tokom 19. veka bilo pridošlica u Porečje iz Crne Gore, Užica i Hercegovine. Ti malobrojni naseljenici, dolazeći povremeno i pojedinačno u Porečje, utapali su se u masu starosedelačkog stanovništva, prihvatajući govorni jezik nove sredine bez mogućnosti da na njega utiču u pravcu govornog jezika matičnog kraja iz koga su se doselili. Iz svih ovih razloga govorni jezik Porečana predstavlja arhaični oblik srpskog jezika formiranog posle jezičke reforme koju je izveo Sveti Sava, sa kasnije nastalim promenama uticajem metanastazičkog kretanja vardarsko-moravske struje sa juga i širenjem Šopova sa istoka.
Iako je Porečje na južnom obodu Leskovačke kotline, na koju se nastavljaju Poljanica i Vranjska kotlina, govorni jezik Porečana se u izvesnim nijansama tazlikuje od govornog jezika ova dva susedna regiona na jugu. Međutim, on je istovetan sa govornim jezikom stanovnika Leskovačke kotline, naročito onih njenih stanovnika nastanjenih na obalama Južne Morave.
Osnovne fonetske karakteristike govora Porečana su sledeće:
- pojava izrazitog glasa za koji u srpskoj azbuci ne postoji znak, a koji se čuje kao oštro z ili dz. Javlja se u rečima dzvezda (zvezda), dzvirka (zvirka), dzvono (zvono), dzivla (slinavica), dziva (slina), dzver (zver), dz'vni (odjekuje) i dr.
- pojava poluglasnika koji su u srpskom jeziku vokalizovani u pravcu samoglasnika a. Poluvokali se čuju kao redukovano/kratko a, a primeri su ub'v mom'k, golem l'žov, k'd gra, k'd pasulj, k'l'b, l'k. Jedan od razloga opstanka poluglasnika je taj što u ovom kraju u govoru nije došlo do promene l u o, pa se javljaju oblici kao što su or'l, kot'l, z'lva, b'l'g'za
- u glagolskom pridevu se na kraju reči, umesto l javlja ja: došeja, padnuja, stanuja, nestanuja
- nema suglasnika h: leb (hleb), oće (hoće), ladiš (hladiš); takođe, suglasnička grupa hv prelazi u f: faćaj (hvataj), fala (hvala), ufati (uhvati)
- glas t se gubi na kraju reči, pa se javljaju oblici mlados, staros, boles, krs, slas, čas
Kada je reč o morfološkim osobinama govornog jezika, prvenstveno o promeni imenica, ona je veoma uprošćena. Javljaju se, naime, svega tri padeža: nominativ, akuzativ i vokativ. Ostali padeži nemaju svoj karakterističan oblik, već se grade uz pomoć određenih predloga koji stoje uz opšti padež - akuzativ.
Primer promene imenice čovek:
Nominativ: čovek
Genitiv: od čoveka
Dativ: na čoveka
Akuzativ: čoveka
Vokativ: čoveče
Instrumental: s's čoveka
Lokativ: od čoveka
Komparacija prideva je još jedna stvar po kojoj se govor ovog kraja razlikuje od čitavog srpskog jezika. Naime, u govornom jeziku Porečana komparacija dobija još jedan stupanj, nepoznat srpskom književnom jeziku. Prvi i drugi stepen komparacije grade se tako što se ispred osnovnog oblika prideva doda predlog po, za komparativ, odnosno naj za superlativ, a sam pridev ostaje nepromenjen i zadržava oblik pozitiva. Tako se javljaju oblici za pridev kisel - po kisel - naj kisel - civor (od naj kiselo po kiselo), gorčiv - po gorčiv - naj gorčiv - terjać (od naj gorčiv po gorčiv), ljut - po ljut - naj ljut - biljor (od naj ljuto po ljuto).
Naselja[uredi | uredi izvor]
Sela Porečja se mogu podeliti u tri grupe po svom položaju na planinska, potplaninska i ravničarska.
Čisto planinskka naselja u najstrožem smislu reči i ne postoje. Planinsko bi bilo selo Rašin Laz, kao i Zbežište, ali, s obzirom da ova sela nisu potpuno samostalna, već administrativno pripadaju susednim selima kao njihovi delovi. Tako jedan deo Rašinog Laza pripada selu Nakrivnju, a drugi Vučju, dok čitavo selo Zbežište ulazi u sastav Vučja. Neada je u Porečju bilo čisto planinsko selo pod nazivom Novo Selo, u samom srcu planine, ali ono danas ne postoji kao stalno naselje. Jedan deo sela Bukove Glave – Novkov Rid je čisto planinsko naselje na nadmorskoj visini preko 600 metara, dok je matično selo kome pripada kao zaselak - Bukova Glava na visini od oko 300 metara.
U potplaninska sela spadaju Vučje, Čukljenik, Brza, Gorina i Bukova Glava. Sva ova sela podignuta su pod samom planinom, pa se jednim svojim delom nalaze na planinskim kosama, a drugim u ravnici. Ona imaju svoje zaseoke duboko u planini, i to naročito selo Vučje, koje ima tri planinska zaseoka: Rašin Laz na preko 600 metara nadmorske visine, Zbežište na oko 600, kao i Šutilnica na oko 900 metara nadmorske visine. Potplaninska sela imaju u svom ataru i planinu i ravnicu, pa im je to davalo veliku prednost u prošlosti nad čisto ravničarskim selima.
Čista ravničarska sela jesu Donja i Gornja Jajina, Palikuća, Radonjica, Bunuški Čifluk, Todorovce, Miroševce, Žabljane, Strojkovce, Veliko Trnjane, Presečina i Rudare. Ostala sela, u koja spadaju Nakrivanj sa Nakrivanjskim Čiflukom, Beli Potok, Šišince, Kukulovce, Drvodelja, Slavujevce i Igrište, spadaju u onu grupu ravničarskih sela koja su locirana u podnožju pobrđa oko Nakrivanjske reke i Sušice. Zadnje selo u Sušici (Igrište) čak bi se moglo svrstati u potplaninska sela. Podignuto u izvorištu rečice Sušice, nema u svom ataru nikakvo polje, već su svuda brežuljci pod šumom i livadama i njivama nastalim na krčevinama.
Porečje se može smatrati jako naseljenim krajem Leskovačke kotline. Naročito je gusto naseljena ravnica. Neka sela jedva da su udaljena 3 kilometra jedno od drugog. Negde je razdaljina među selima i manja, a neka se čak dodiruju i kao da su prerasla u jedno selo. Takav je slučaj između Velikog Trnjana i Presečine, kao i između Vučja i Žabljana.
Ukupan broj seoskih naselja u Porečju, ne računajući kao zasebna sela Rašin Laz i Zbežište, iznosi 27. Seoska naselja nose sledeća imena: Beli Potok, Brza, Bukova Glava, Bunuški Čifluk, Veliko Trnjane, Vučje, Gornja Bunuša, Gornja Jajina, Gorina, Donja Bunuša, Donja Jajina, Drvodelja, Žabljane, Igrište, Kukulovce, Miroševce, Nakrivanj, Nakrivanjski Čifluk, Presečina, Radonjica, Rudare, Slavujevce, Todorovce, Čukljenik, Šainovac i Šišince.
Sva sela Porečja su veoma stara. Mnoga od njih spominju se u dokumentima iz doba cara Dušana i kneginje Milice, dakle iz doba neposredno iza Dušanovog vremena. Verovatno je da su postojala još u vreme kada je Nemanja dobio Dubočicu od Manojla. Zaselak Rašin Laz, koji pripada Vučju, sadrži u svom imenu karakterističnu reč laz - reč koja označava krčevinu, odnosno zemljište dobijeno krčenjem šume. Kako je ta reč davno nestala u govornom jeziku srpskog naroda, znači da je selo nastalo u vremenu kada se ta reč upotrebljavala, a to je period pre samog formiranja Leskovca. Sela su u doba srpske srednjovekovne države svakako bila veoma mala. Vremenom su rasla, ali ne postoje podaci koji bi pratili taj rast. Prvi poznati popis potiče iz 1861. godine, kada je austrijski putopisac Han prolazio ovim krajevima i prikazao brojno stanje nekih sela Porečja.[22]
| Naziv | Broj domova |
|---|---|
| Brza | 60 |
| Bunuša | 40 |
| Bučje | 80 |
| Gorina | 20 |
| Gornje Jajno | 10 |
| Donje Jajno | 16 |
| Drvodelja | 12 |
| Igrište | 8 |
| Kukulovce | - |
| Miroševce | 48 |
| Nakrivanj | 60 |
| Palikuća | 25 |
| Radonjica | 30 |
| Rudare | 30 |
| Slavujevce | 10 |
| Strojkovce | - |
| Todorovce | 25 |
| Čukljenik | - |
| Rudare | - |
| Podaci iz 1861. | |
| Naziv | Broj domova |
|---|---|
| Beli Potok | 83 |
| Brza | 163 |
| Bukova Glava | 55 |
| Bunuša | 169 |
| Veliko Trnjane | 175 |
| Vučje | 401 |
| Gorina | 122 |
| Gornja Jajina | 98 |
| Donja Jajina | 137 |
| Drvodelja | 46 |
| Žabljane | 74 |
| Igrište | 101 |
| Kukulovce | 42 |
| Miroševce | 187 |
| Nakrivanj | 217 |
| Palikuća | 57 |
| Presečina | 62 |
| Radonjica | 130 |
| Slavujevce | 89 |
| Strojkovce | 206 |
| Todorovce | 62 |
| Čukljenik | 106 |
| Šainovac | 38 |
| Rudare | 80 |
| Šišince | 95 |
| Podaci iz 1953.[23] | |
Kultura[uredi | uredi izvor]
Obrazovanje[uredi | uredi izvor]
Pred pad turske vlasti u Porečju su posttojale samo dve škole manastirskog tipa i to u selu Čukljeniku i Bunuškom Čifluku, a među Porečani jedva da je ko znao samo da čita i piše. Kod organizovanja opština posle oslobođenja u celoj oblasti nije se mogao naći čovek sposoban za delovođu pa je za prvog opštinskog delovođu u Porečju postavljen Ljubomir - Ljuba Miladinović, rezervni oficir jedne jedinice srpske vojske stacionirane u Lugaru prilikom demobilisanja srpske vojske posle svršetka rata.
Godine 1882. osnovna škola u Bunuškom Čifluku, smeštena u jednoj zgradi u crkvenoj porti, reorganizovana je u školu svetovnog tipa. Školu su mogli da pohađaju učenici iz svih sela Porečja, pa i nekih sela van njegovih granica (iz Barja, Vine i dr). U početku je bilo 120 polaznika, a prvi učitelj bio je Aćim Čavdarević, poreklom iz Kumanova. Pošto su školu pohađali učenici iz dalekih sela kao što su Vina, Barje i druga na jugu i Veliko Trnjane na severu Porečja, za ovu decu iz udaljenih sela organizovan je pri školi internat, gde su noćili.
Tokom vremena otvarale su se nove osnovne škole i u drugim selima ovog regiona, pa su između dva rata osnovne četvororazredne škole imala sela Veliko Trnjane, Gornja i Donja Jajina, Strojkovce, Nakrivanj, Brza, Miroševce, Slavujevce i Vučje.
Danas u Porečju postoje tri matične osnovne škole i to u Velikom Trnjanu, Vučju i Miroševcu. U Velikom Trnjanu smeštena je osnovna škola Nikola Skobaljić, koja ima svoja četvrororazredna isturena odeljenja u Rudaru i Strojkovcu. Osnovna škola Bora Stanković smeštena je u Vučju, a ona ima isturena četvororazredna odeljenja u Belom Potoku, Nakrivnju, Čukljeniku i Brzi, dok postoji i osmorazredno odeljenje u Bunuškom Čifluku, koja takođe predstavlja istureno odeljenje škole u Vučju. Slavko Zlatanović ime je osnovne škole u Miroševcu, koja ima četvororazredna odeljenja u Gorini, Barju, Kaluđercu, Crcavcu, Donjoj i Gornjoj Oruglici, Slavujevcu i Igrištu.
-
Osnovna škola „Bora Stanković” u Vučju -
Srednja škola „Svetozar Krstić Toza” u Vučju -
Osnovna škola „Nikola Skobaljić” u Velikom Trnjanu
Saobraćaj[uredi | uredi izvor]
U saobraćajnom pogledu, Porečje je danas van pravaca ne samo puteva koji imaju međunarodni značaj, već i onih koji su od važnosti za jedan unutrašnji širi region.
Ne postoje podaci za stanje saobraćajnica u Porečju u srpskoj srednjovekovnoj državi, ali, imajući u vidu činjenicu da Novo Brdo, srpski srednjovekovni rudarski i trgovački grad, nije bio mnogo udaljen od Leskovačke kotline, naročito od Porečja, moralo je da između kotline i njega postoje saobraćajne veze iz razloga bezbednosti Novog Brda. Skobaljić Grad, smešten iznad Vučja, bio je župski grad, to jest administrativno središte za Globočicu, potonje Porečje. Ali, u kasnijem periodu srpske srednjovekovne države, naročito za vreme despotovine i poslednjeg despota Đurđa Brankovića, on je morao igrati ulogu grada krajišnika. No, bio samo upravni centar ili i vojnički logor i odbrambeni istureni for Novog Brda, ovaj grad i čitava oblast oko njega, morao je imati dobre veze sa Novim Brdom. Malo je izgleda da je do propasti srpske srednjovekovne države Porečjem prolazio neki značajniji longitudinalni put. Od Nemanje pa do propasti stare srpske države, Leskovačka kotlina bila je više ili manje periferni kraj u državi, koji je sa državnim centrom bio spojen poprečnim ili transferzalnim putevima. Pa i ti putevi nisu bili od većeg značaja, jer su glavni putevi onoga vremena išli dolinom Nišave i Toplice, ili pak dolinom gornje Južne Morave na Giljane u pravcu Kosova, i tako zaobilazili Leskovačku kotlinu.
Položaj Leskovačke kotline, i pogotovo Porečja, bitno se izmenio dolaskom Turaka. Oni su već u 16. veku sam Leskovac pretvorili u centar velike nahije, pa su iz njega kontrolisali vojnički, administrativno i ekonomski čitavu kotlinu. Iz tih razloga su oni izgradili puteve između Leskovca i svih sela u kotlini. Sem toga, pod Turcima se javila potreba za uzdužnim, longitudinalnim putevima na Balkanskom poluostrvu. Kako se Leskovačka kotlina nalazila u centru poluostrva, najvažniji longitudinalni put poluostrva morao je proći kroz nju i najvažnije njeno naselje - Leskovac. Za Porečje, kao region Leskovačke kotline, u saobraćajnom pogledu bilo je važno to što taj važni longitudinalni put nije išao kroz Grdeličku klisuru, već uz reku Veternicu. Tako se Leskovačko porečje u doba turskog carstva našlo na najvažnijoj međunarodnoj saobraćajnici. Gotovo za sve vreme turske vladavine, odnosno kroz ceo 16, 17, 18. i u najvećoj meri 19. vek, kroz Porečje je prolazio glavni put između Beograda i Soluna, odnosno put koji je spajao Evropu sa Egejskim morem. Tako je Porečje, od jednog perifernog kraja u srpskoj srednjovekovnoj državi, daleko od glavnih saobraćajnica onoga vremena, pod Turcima potalo neka vrsta centralne saobraćajne zone na poluostrvu. Kroz Porečje je 1669. godine prošao i engleski putopisac Eduard Braun, a ovuda je išao i Jerotej Račanin 1704. godine.[24]
Za taj vremenski period pod Turcima put od Leskovca ka Vranju išao je uz Veternicu, držeći se njene desne obale sve do sela Strojkovca. Širina mu je bila oko 16 metara i na svaka 4 kilometra nalazio se po jedan han. U to vreme, kao i danas, Strojkovce je bilo raskrsnica puteva: jedan je išao uz Nakrivanjsku reku, drugi u pravcu Vučja, a treći na selo Miroševce. Onaj put koji je išao dolinom Nakrivanjske reke u selu Čukljeniku, na mestu gde se sastaju Mala i Čukljenička reka, hvatao se planine i to u dve varijante. Prva varijanta išla je uz strmi rid koji čini vododelnicu između Male i Čukljeničke reke. Početni deo ovog puta i danas se zove Drum. Ovaj put vodio je preko lokaliteta Jovanova bača, Kačareva bača, Šopska bača, Gornja arnica i izbijao na prevoj kod visa Vrvikobile. Druga varijatna išla je desnom stranom Male reke, obilazila Crkveni čukar, prolazila kroz potes Borovik, išla na Tolinske trle, Visoku čuku, Ravno buče i Babnjizemlju, a odatle na prevoj kod Vrvikobile, gde se spajala s prvom varijantom. Odatle je ovaj put išao razvođem između Veternice i Južne Morave sve do planine Oblika, obilazio istu i ulazio u klanac između Plačkavice i Krstilovice i silazio u Vranje. Put koji je išao preko sela Vučja probijao se kroz Kukavicu dolinom Vučjanke i Goleme reke, prolazio potesom Ostrike, ulazio u Novo Selo, koje sada ne postoji, ali koje je u to vreme bilo značajna tačka na putu kroz planinu, a odatle silazio u Poljanicu i išao dalje u pravcu juga dolinom Veternice. Postojala je i druga varijanta ovog puta, koja je išla na selo Zbežište, obilazeći Skobaljićev Grad sa jugozapadne strane, pa odatle kroz Kukavicu silazila u Golemo Selo. Iz Golemog Sela put je vodio dolinom Veternice, spajajući se sa onom koja je išla preko Novog Sela, pa je tako jedinstven put vodio na jug uz Veternicu na selo Drenovac, prelazio vododelnicu Veternice i Vranjske reke, ulazio u klanac između Plačkavice i Krstilovice gde se spajao s prvim bliskim putem. Najzad, put koji je išao na selo Miroševce držao se Veterničkog dna kroz klisuru u dužini od oko 20 kilometara, gazeći reku po nekim putopiscima i po 90 puta.[25] Od ovog puta u selu Barju odvajao se put koji je vodio na prevoj Kopiljak, a odatle išao na Novo Brdo, Giljane i Kosovo Polje.
Ovakvo stanje na putevima kroz Porečje trajalo je sve do 1870. godine, kada je završena izgradnja za ono vreme veoma modernog puta po dnu Južne Morave kroz Grdeličku klisuru. Godine 1886. prošao je prvi voz kroz Grdeličku klisuru.[26] Tako je Porečje, koje je za blizu četiri veka bilo na najznačajnijoj evropskoj saobraćajnici koja je vodila preko Balkanskog poluostrva, takoreći najednom ostalo daleko od suvozemnog i železničkog puta. Stari putevi, napušteni i za savremeni saobraćaj neupotrebljivi, zapusteli su, a hanovi su vremenom porušeni.
Godine 1885. sagrađen je put od Leskovca do Vučja preko čije trase više-manje vodi današnji put između pomenutih mesta. Od sela Strojkovca i dalje išao je put uz Nakrivanjsku reku do Čukljenika i tu se završavao. Kroz planinu su strmim stazama išli samo meštani. Sem toga, iz Strojkovca vodi poljski put za selo Radonjicu i Bunuški Čifluk, dok od Vučja ide drugi preko Žabljana opet do Bunuškog Čifluka. Tu se ova dva puta spajaju i kao jedan put vezuju sa Leskovcem selo Todorovce i Miroševce i dalje Vinu i Barje. Godine 1910. od Barja je načinjen put od strateškog značaja, koji je išao na Oruglicu, približavao se granici i silazio u Golemo Selo, a odatle išao kroz Poljanicu do Vranja. Od Oruglice se odvajao jedan krak koji je vodio pravo na granicu kod Kopiljaka.
Kroz Porečje vode još i ovi putevi. Od Leskovca, ispod crkve Svetog Ilije, vodi takozvani gornji put u pravcu sela Donja Jajina. U ovom selu put se račva, pa jedan deo ide uz Veternicu i spaja sela Gornju Jajinu, Palikuću i Bunuški Čifluk, a drugi krak ide uz reku Sušicu i spaja sa Leskovcem sela Šišince, Kukulovce, Drvodelju, Slavujevce i Igrište. U prošlosti, ovaj put uz Sušicu bio je jako zapušten, pa su seljaci iz Slavujevca i Igrišta, kada su hteli da idu u Leskovac, radije odlazili na Miroševce, pa odatle išli putevima kroz veterničku ravan na Bunuški Čifluk i Strojkovce. Danas je situacija gotovo obrnuta. Put uz Sušicu je modernizovan, asfaltiran, tako da meštani radije biraju njega od ovog koji prolazi kroz Gornju Jajinu, Palikuću i Bunuški Čifluk, jer se na poslednjem nalazi veliki broj rupa.
Ova udaljenost od glavnih puteva i železnice od oslobođenja od Turaka 1877. godine doprinela je održavanju autohtonosti Porečja, po čemu se ono razlikuje od drugih regiona kotline.
-
Ulaz u Vučje putem iz Leskovca -
Ulaz u Vučje putem iz Nakrivnja -
Put koji spaja Leskovac i Vučje -
Put koji spaja Strojkovce i Nakrivanj -
Put koji vodi kroz Brzu do Gorine
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
Zgrada fabrike Porečje u Vučju, koja je dobila naziv po Leskovačkom porečju -
Zgrada fabrike Porečje u Vučju, koja je dobila naziv po Leskovačkom porečju -
Zgrada fabrike Porečje u Vučju, koja je dobila naziv po Leskovačkom porečju
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Jovanović, Jovan V. Iz istorije agrarne svojine u Leskovačkom porečju (Leskovački zbornik 1 izd.). Leskovac: Narodni muzej.
- ^ a b Garašanin, Milutin; Ivanović, Velja (1958). Praistorija leskovačkog kraja.
- ^ a b v g d đ Dragoljub Trajković, Nemanjina Dubočica, Beograd, 1954.
- ^ Zlatsko Kale kod sela Zlate i Bregovinsko Kale kod sela Bregovine, u izvorištu Puste Reke, za sada su neispitani lokaliteti koji po svojim vidljivim znacima ukazuju na veoma značajne naseobine ranovizantijske epohe.
- ^ Milićević, Milan Đ. (1884). Kraljevina Srbija. Beograd.
- ^ ...i selo Sušica, i međa joj Gl'bočica.
- ^ Dobrivoje Rančić, Legende moga zavičaja
- ^ a b v g Dimitrijević, Sergije (1951). Borbe s Turcima. Leskovac.
- ^ Sečenički letopis
- ^ Jovanović, Jovan V. (1973). Leskovačko porečje. Leskovac.
- ^ Zirojević, Olga; Eren, I. Popis oblasti Kruševca, Toplice i Dubočice. Vranjski glasnik, tom IV.
- ^ Vasić, Milan (1967). Leskovac u 16. veku. Sarajevo.
- ^ Dimitrijević, Sergije (1954). Strelja. Leskovac.
- ^ a b Geološki zavod SO Leskovac
- ^ a b Milojević, Sima (1924). Leskovačka kotlina sa okolinom. Geografski glasnik, sv. 10.
- ^ Gorunović, Momčilo (1969). Uporedno farmakognozijsko proučavanje Himalajskog buna i mogućnost introducije kod nas. Beograd.
- ^ Pekić, Branislava (1972). Određivanje, preparativno dobijanje i hemijska transformacija lanatozida iz lišća Digitalis lanata Ehrh. Leskovac.
- ^ a b v g Đukanović, Dragomir (1967). Klima sreza Leskovac. Beograd.
- ^ Kostić, Mihajlo. Klima Vranjske kotline. Vranjski glasnik I.
- ^ Pedološka studija Leskovačkog polja, Leskovac, 1964.
- ^ Cvijić, Jovan (1922). Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje. Beograd.
- ^ Hahn, Reise von Belgrad nach Salonique, Wien, 1861.
- ^ Statističi bilten NOS-a, Leskovac, knj. II, 1959.
- ^ Sergije Dimitrijević, Građa..., Leskovac, 1954.
- ^ Nikolić, Rista (1905). Poljanica i Klisura. Beograd.
- ^ Trifunoski, Jovan (1961). Grdelička klisura. Leskovac.
