Letnji dvorac Milana Obrenovića u Nišu
| Letnji dvorac Milana Obrenovića u Nišu | |
 | |
Informacije
| |
|---|---|
| Lokacija |  Niš, Kneževina Srbija
|
| Status | završena |
| Svečano otvaranje | jun 1878. |
| Sagrađena | 18.vek |
Letnji dvorac Milana Obrenovića u Nišu nalazio se u Bećir-begovom konaku kao najmarkantnijem zdanju i najmasivnijem profanom objekat za stanovanje u Nišu devetnaestog veka. Dvorac je nastaoa nakon oslobođenja Niša od Osmanlija 1878. godine, kao jedan od oblika delovanja vladarske dinastije Obrenović u složenom procesu utemeljenja vladarske rezidencije kao osobenog prostora i specifična i neposredna sprega koju je ovakav prostor ostvarivao u sadejstvu sa vladarskim identitetom kralja Milana i njegovim snažno uspostavljenim kultom na tlu južne Srbije.
Značaj[uredi | uredi izvor]
Letnji dvor kneza Milana u Nišu nije služio isključivo kao letnjikovac za provođenje ugodnih trenutaka dokolice, odmora i puke razonode članova vladarske porodice, već je u potpunosti funkcionisao kao državni, politički i društveni proscenijum i aktivni prostor režiranih predstava u službi propagandnog programa vladara i stimulisanja lojalnosti podanika na oslobođenim teritorijama.
Pored rezidencijalne, dvor je imao i važnu upravno-službenu funkciju, posebno kao prostor zvaničnih audijencija isključivo najprivilegovanijih članova društva.
Vladarsko prisustvo, naglašenou vidu dugačkih boravaka u dvoru u Nišu i mimo letnjih dana, osetno je uticalo na gravitacionu moć Niša kao političkog centra i realne druge prestonice, pa su predstavnici i konzuli Francuske, Nemačke, Austrije, Italije i Turske bili preseljeni na stalni boravak u ovom gradu.[1]
Letnji dvorac u Nišu kao prostor za obitavanja srpskog vladara[uredi | uredi izvor]
O dvoru kao realnom prostoru obitavanja vladara, njegove porodice i dvorjana, ali istovremeno i kao svesno iskonstruisanom složenom simbolu vlasti, i njegovom poimanju kao idealnoj slici, nije odolela ni dinastičke kuće Obrenović. Njihov dvor u Beogradu i Letnji dvorac u Nišu za ovu srpsku dinastiju s karaja 19. veka bili su istovremeno srce sistema reprezentacije njihove vlasti i njihova druga rezidencije u Kneževini odnosno kasnije Kraljevini Srbiji.[2]
Uprostoravanje ovog vladarskog sedišta u Nišu imalo je za cilj da i u ovom gradu, stvori funkcionalno mesto stanovanja vladara i članova njegove porodice i njegovo adekvatno uređenje kao simbola institucije vlasti, posebno u okvirima novooslobođenih teritorija, po završetku uspešnog ratovanja okončanog 1877. godine oslobađanjem Niša.
Osnivanje ovog prostora, kako po izboru, tako i po izgledu, predstavljalo je nimalo jednostavan i izuzetno zahtevan zadatak koji se morao realizovati u kratkom vremenu, uz obavezno zadovoljenje celokupnog sistema mnogostrukih konvencija i funkcija u skladu sa vladarskom ideologijom. S tim u vezi, opšti izgled građevine podređen je vizuelnoj strukturi, oblikovnim vrednostima i kompleksnoj simbolici kraljevog letnjeg dvora. U tu svrhu odabir materijala koji su u njemu primenjen, proces selekcije predmeta koji se u taj prostor razmešteni zasnovani su na razrađenom sistemu izdvajanja i smeštanja dvora u središte javnog života Kneževine Srbije.
Tako je ovaj dvorac na jugu Srbije postao jednovremeno odbrambeni, efikasno komunikativni i hvaljeni prostori čulne vizuelizacije i naglašene moći propagandnog delovanja u čijem je središtu stajao neprikosnoveni vladar Srbijer, ubedljivo stvaran i nedodirljiv.
Bećir-begov konak — budući dvorac[uredi | uredi izvor]
Kompleks Bećir-begovog konaka, kao ostao je zabeležen kao najmarkantnije zdanje i najmasivniji profani objekat za stanovanje u Nišu 19. veka[3][4] prostirao se duž parka pored reke Nišave (danas u okiru bloka definisanog ulicama Orlovića Pavla, 7. jula i Trgom kralja Milana), na mestu na kome je kasnije izgrađena zgrade Uprave grada Niša i hotel „Park”.[5] Kompleks Bećir-begovo konak sastojao se iz dva posebno izdvojena, ali funkcionalno povezana dela, koji su činili stari i novi konak.
- Stari konak
Zdanja starog konaka sa amamom sazidano tokom 18. veka nalazilo se na mestu koje danas zauzima zgrada Kabineta gradonačelnika Niša, izgrađena za prvu srpsku filijalu Narodne banke u Beogradu dvadesetih godina dvadesetog veka[6] Ovaj prostrani konak izgrađen je za Hafiz Mustafagu, poznatijeg kao Hafiz-paša, koji je bio zapovednik Niša od 1795. godine i glavni komandant turske vojske tokom bitke na Ivankovcu 1805. godine, nakon koje je od posledica ranjavanja, ubrzo po povratku u Niš, i preminuo.[7] U konaku je potom živeo Hafiz-pašin sin, niški muhafiz Mahmud-paša (Milićević (1884), str. 101), a zatim su postojeći konak nasledili njegovi sinovi Bećir i Amet-beg.[8]
- Novi konak
Bećir-beg je oko 1860. godine izgradio sa zapadne strane, pored postojećeg zdanja, novi konak.[9]
Knez Milan — novi vlasnik Bećir-begovog konaka[uredi | uredi izvor]
Oba konaka knez Milan je u proleće 1878. godine, otkupio od Musta-bega,[10] Bećir-begovog sina i Hafiz-pašinog praunuka, za pozamašnu sumu od 1.500 dukata.[11] Prema rečima Jovana Ristića, objavljenim na stranicama Živana Živanovića, konak je Milan morao da kupi a ne da dobije na poklon jer se:
| „ | Srpska vlada usprotivila ponudi Musta-bega da knezu Milanu ovaj kompleks za potrebe dvora pokloni, jer bi se takav čin dara za stanovanje prvom čoveku države od doskorašnjeg neprijatelja smatrao krajnje politički neprimernim.[12] | ” |
Uprkos arhitektonskoj nekompatibilnosti sa prestoničkim javnim objektima i delimično u stanju trošnosti, simbolički kapital i reprezentativni kapacitet prostora niškog dvora bili su prepoznati od strane dinastije Obrenović, zbog veličine i prostranosti dvorskog kompleksa koji su sugerisali vladarsku moć, te su odmah po sticanju vlasništva stavljeni u funkciju političke potrebe trenutka i dinastičke propagande.
Prvo je prostor ispred konaka raščišćen i na njemu je kultivisana parkovska površina sa šetalištem. Već početkom juna 1878. Bećir-begov konak je stavljen u upotrebu kao knežev dvor i pouzdano se zna da je knez Milan gotovo čitavu 1879. godinu proveo u svom niškom dvoru.[12] Kraljica Natalija je prvi put posetila dvor u Nišu sa prestolonaslednikom 23. novembra 1878. godine, nakon čega je i ona počela da sve češće boravi u ovoj rezidenciji.[13]
- Građevinski radovi na rekonstrukciji dvora
Nakon proglašenja kraljevine i izgradnje kraljevskog dvora u Beogradu, negde između 1884. i 1885. godine, pristupilo se temeljnoj obnovi letnjeg dvora u Nišu. Spajanjem u jedinstvenu celinu reprezentativnog novopodignutog dela građevine u skladu sa estetskim preferensama ondašnje srednje Evrope, koje su doneli graditelji školovani u centrima poput Beča i Minhena, uz uvažavanje tradicije starog neimarskog nasleđa, dvor u Nišu je formiran kao složeni simbol u službi širih srpskih idejnih tokova i manifestacije vlasti.
U letnjikovcu je zadržana i detaljno renovirana starija orijentalna struktura, koja je naglašavala dinastički kontinuitet, povezujući kralja Milana sa osnivačem dinastije Obrenovi, dok je mlađa struktura u potpunosti zamenjena novim objektom.
| „ | Dozidani deo na mestu Bećir-begovog konaka je eklektički koncipirana građevina sastavljena od dva objekta približno kvadratne osnove, sa ulaznim tremovima polukružnih arkada, koji su međusobno bili povezani nižom podužnom strukturom.. Ovaj deo dvora nasledio je militarni karakter prethodne strukture, budući da je služio kao dom oficira i kraljeve garde, čime se nastavilo sa isticanjem visoke pozicije vojske u okviru dvorskog prostora, a samim tim i države, i time aktivno svedočilo o narasloj moći vojnog staleža.[14] | ” |
- Infrastruktura
Dvor u Nišu imao je ukupno 29 odaja u prizemlju i 21 odaju na spratu.
- Prizemlje
Prizemlje je bilo rezervisano za dnevne potrebe, kuhinju, magacinske prostore i sobe za smeštaj nastojnika, ađutanta i posluge.
- Sprat
Na spratu niškog dvora nalazile su se glavne reprezentativne odaje, saloni, trpezarija, kao i lične odaje, soba kralja Milana i budoar kraljice Natalije. U preklapanju privatne i javne sfere prepoznajemo karakteristično shvatanje pojma privatnosti u prostoru dvora.[15] Značajno mesto zauzimala je dvorska trpezarija, koja je u vreme ovog kraljevskog para postala javni proscenijum, o čemu svedoči i sačuvan inventar dela postojećeg posuđa za priređivanje večera i banketa, posebno različitih tipova čaša sa kraljevim monogramom za ispijanje raznovrsnih luksuznih pića.[16] U okviru sprata nalazila se i posebno pozicionirana sobe dvorskog maršala.
Gubitak sjaja i stradanje dvora u požaru[uredi | uredi izvor]
Posle ustupanja prestola svome maloletnom sinu, kralj Milan se još neko vreme zadržao u Srbiji. Nakon povratka kraljice Natalije u Beograd, da se nađe mladom Aleksandru, Milan je uspeo da isposluje njeno progonstvo, što je izazvalo nerede 1. juna 1891. godine u Beogradu u kojima su pale i dve žrtve. Kralj Milan je postao nepopularan. Od ruskog dvora je izgleda dobio novčanu pomoć od od dva miliona dinara pod uslovom da se zauvek povuče iz Srbije.
Nepovoljne dinastičke okolnosti i jačina kraljevog kulta u Nišu, učiniće ovo omiljeno boravište kralja Milana na jugu Srbije pred kraj 19. veka veoma nepopularnim u očima kralja Aleksandra i kraljice Drage. Niš, kao čvrsto kodifikovani reprezentativni topos kralja Milana, postaje nepoželjan u svetlosti ideološko-propagandnog kursa koji je zauzeo poslednji vladarski par loze Obrenovića, koji je svoje utočište pronašao u Smederevu. Dvor u Nišu sa pripadajućim imanjem u Toponici je 25. novembra 1905. godine ubaštinjen na kraljicu Nataliju.[17]
Dalji uticaj dvora u Nišu i zasigurne naknadne korektivne izmene u memorijalnoj kulturi, koje bi sigurno bilo zanimljivo pratiti u kontekstu dinastičke promene, onemogućili su fizičko nestajanje dvora kralja Milana u Nišu, koji je tokom Prvog svetskog rata nestao u požaru pod naletom bugarske vojske.
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ B. Lovrić, Istorija Niša: Prilikom pedesetogodišnjice oslobođenja Konstantinovog i Nemanjinog grada: 11. januara 1878 – 11. januara 1928, Niš: Sveti car Konstantin u Nišu. 1927.
- ^ Borozan 2014: I. Borozan, Spomenik u hramu: Memoria kralja Milana Obrenovića, Beograd: Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu
- ^ .D. Milovanović, Niš na raskrsnici vekova, Niški zbornik 6. str. 54.
- ^ B. Andrejević, Spomenici Niša – Zaštićena kulturna dobra od izuzetnog i od velikog značaja, Niš (1996). str. 15),
- ^ B. Andrejević, Bećir-begov konak, u: D. Simonović (ur.), Enciklopedija Niša – istorija, Niš: Gradina, (1995). str. 124
- ^ B. Andrejević, Spomenici Niša – Zaštićena kulturna dobra od izuzetnog i od velikog značaja, Niš (1996). str. 215)
- ^ B. Andrejević, Bećir-begov konak, u: D. Simonović (ur.), Enciklopedija Niša – istorija, Niš: Gradina, (1995). str. 24
- ^ T. Jovanović, Prilog za istoriju dvorca kneza Milana u Nišu, Leskovački zbornik, XL, (2000). str. 341‒342.
- ^ B. Andrejević, Spomenici Niša – Zaštićena kulturna dobra od izuzetnog i od velikog značaja, Niš (1996). str. 15)
- ^ M.Đ. Milićević, Kraljevina Srbija, Beograd: Kraljevsko-srpska državna štamparija. (1884). str. 101
- ^ : K. N. Hristić (Stari Beograđanin), Bukagije u skupštini (1878), Politika 18.12. 1921, br. 4095, (1921). str. 4.
- ^ a b S. Protić, Niš – druga prestonica: Zapisi iz političke istorije Srbije, Niš: Prosveta. (2000). str. 53
- ^ F. Kanic, Srbija. Zemlja i stanovništvo, od rimskog doba do kraja XIX veka, Beograd: Srpska književna zadruga. (1991). str. 162
- ^ Borozan 2013: Slika i moć: predstava vladara u srpskoj vizuelnoj kulturi 19. i početkom 20. veka, Doktorska disertacija, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu. str. 223.
- ^ A. Stolić, Privatnost u službi reprezentacije: Dvor poslednjih Obrenovića, u: A. Stolić, N. Makuljević (prir.), Privatni život kod Srba u devetnaestom veku, Beograd: Klio, (2006). str. 331-366
- ^ Đ. Mitrović, Predmeti Obrenovića u njihovom dvoru u Nišu i objektima u okolini zatečeni i popisani posle prevrata 29. maja 1903. godine, Zbornik Narodnog muzeja u Nišu br. 11, 2002.
- ^ B. Andrejević, Spomenici Niša – Zaštićena kulturna dobra od izuzetnog i od velikog značaja, Niš (1996). str. 17