Liberalizam u Srbiji

U Srbiji se liberalizam pojavljuje rano. Već među prvim školovanim Srbima polovinom XIX veka postoje zastupnici liberalnih ideja, kao što su Kosta Cukić i Dimitrije Matić. Ubrzo im se prodružuje veći broj mlađih kolega: Vladimir Jovanović, Milan Piroćanac, Jevrem Grujić, Milovan Janković, Ljubomir Kaljević, Čedomilj Mijatović itd, gotovo cela mlađa srpska intelektualna elita.

Analiza

Budući da granice liberalnog pogleda na svet nisu jednoznačno određene, kao i da pojedinci zastupaju gledišta koja je ponekad teško precizno klasifikovati, to se i u Srbiji postavlja još uvek nerešeno pitanje ko je zastupao liberalnu doktrinu i šta od intelektualnog nasleđa pripada liberalnom pravcu. Među prvim srpskim liberalima su postojale dve struje: tzv. liberalna i tzv. mladokonzervativna. Osnovne razlike među njima bile su sledeće: dok su mladokonzervativci bili moderniji u liberalizmu i jače insistirali na individualnim slobodama i pravima, dotle si liberali bili veće demokrate.

Istorija

Period kneževine

Prvi liberali odmah su došli u sukob sa knezom Mihailom, koji je verovao da Srbiji, onako seljačkoj, više odgovara čvrsta i brižljiva centralna vlast, nego poredak zasnovan na slobodama i demokratiji.

Cela liberalna grupacija bila je jedinstvena po pitanju nacionalnog oslobođenja, kao osnovnog cilja političke aktivnosti tadašnje Srbije. Liberalna stranka je vremenom postala konzervativna stranka, posebno od trenutka kada je na njeno čelo došao umereni liberal i veliki realpolitičar Jovan Ristić i potisnuo radikalnije krilo, tzv. svetoandrejske liberale. Mladokonzervativci, koji su osnovali Naprednu stranku, nisu verovali u potpunu demoratiju u jednoj seljačkoj zemlji kakva je bila Srbija. Zastupali su ideju dvodomne skupštine, gde bi gornji dom, sastavljen od intelektualaca, predstavljao ravnotežu donjem domu, izabranom demoratski, ali i zato podložnom demagogiji i manipulaciji. Zbog ovog zalaganja, naprednjaci se smatraju i konzervativcima.

Period kraljevine

Tokom 1880-tih godina na vlasti je Napredna stranka koja je u osnovi liberalne orijentacije, pa se Srbija od patrijarhalne despotije kneza Miloša i birokratskog centralizma kneza Mihaila postepeno liberalizuje i politički modernizuje, uprkos težnji kraljeva Milana i Aleksandra Obrenovića da zadrže glavnu reč u osnovnim političkim stvarima.

Početkom 1880-tih godina pojavljuje se Narodna radikalna stranka, koja po političkim idejama nije liberalna, ali je demokratska. Ona potiskuje stare stranke i preuzima političko vođstvo u biračkom telu, ali i postepeno menja ideologiju: napušta patrijarhalno narodnjaštvo (idila seoske samouprava, partijska država) i preuzima savremenije liberalno-demokratske poglede, mada ne u potpunosti. Poseban korak u tom pravcu predstavljalo je odvajanje Samostalne radikalne stranke početkom XX veka, sa modernijim vođama (Ljubomir Stojanović, Jaša Prodanović), koji su zastupali liberalno-demokratska gledišta, često začinjena socijaldemokratskim elementima (Jovan Skerlić).

U Vojvodini XIX veka vodeći liberali su Svetozar Miletić i Mihailo Polit-Desančić, vođi Srpske narodne slobodoumne stranke (1869-1887) odn. Srpske narodne liberalne stranke (1887-osnivanja Kraljevine SHS) i borci protiv klerikalizma i za srpska nacionalna prava.

Međuratni period

U periodu između I i II svetskog rata oko Demokratske stranke okupljao se liberalni svet u Srbiji, ali liberala ima i u drugim strankama i van njih. Među ekonomistima vodeći liberali su Velimir Bajkić i Milan Stojadinović, višestruki ministar finansija i predsednik jugoslovenske vlade 1935-1939. godine. Liberalnu orijentaciju imao je i Slobodan Jovanović, uz nešto konzervativnih elemenata.

Savremeni period

Za vreme poluvekovne komunističke vladavine liberalizam je bio proganjan kao najveći neprijatelj, ali su se postepeno pojavile nove snage. Nakon sloma komunizma i vraćanja višepartijskog sistema, osnovano je više novih stranaka, gde se liberalnom mogla smatrati Demokratska stranka, ali je ona kasnije zauzela socijal-demokratsku poziciju. Od parlamentarnih političkih stranaka u Srbiji danas, liberalnom se smatra Liberalno-demokratska partija.

Vidi još

• Liberalna stranka (Srbija)

Dodatna literatura

• Bešlin Branko, „Evropski uticaji na srpski liberalizam u XIX veku“, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci - Novi Sad, 2005.
• Simeunović Dragan, „Novovekovne političke ideje u Srba - knjiga prva“, Institut za političke studije - Beograd i Pravni fakultet - Banja Luka, Beograd, 2003.
• Srpski liberalizam u XIX veku - geneza, ideje, stranačke podele, Zbornik Matice srpske za istoriju, 2003, br. 67-68, str. 59-104

Spoljašnje veze

• Liberalizam u seljačkoj zemlji, NIN
• Boško Mijatović: Vladimir Jovanović - nepokolebljivi liberal
• Boško Mijatović: Istorija ekonomskog liberalizma