Manastir Gradac
| Manastir Gradac | |
|---|---|
 Manastirska crkva | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Gradac |
| Opština | Raška |
| Država |  Srbija |
| Vreme nastanka | 1277—1282. |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture od izuzetnog značaja |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture |
| manastirgradac | |
Manastir Gradac se nalazi na uzdignutoj zaravni iznad Gradačke reke, na obodu šumovitih padina Golije. Udaljen je 21 kilometar severozapadno od Raške i 12,5 kilometara zapadno od Brvenika i Ibarskog puta. Građen je između 1277. i 1282. godine, kao ktitorska zadužbina srpske kraljice Jelene Anžujske. Iako je ovde sahranjena 1314. godine, kraljičinim moštima se vremenom izgubio trag. Prema nekim navodima, politički motivisani arheolozi Zavoda za zaštitu spomenika kulture Jugoslavije su sedamdesetih godina 20. veka namerno razbacali mošti Jelene Anžujske po manastirskoj porti, koje su monahinje kasnije skupile i sahranile ispod poda crkve.[1][2] Nesvakidašnji spoj arhitektonskih tekovina raške škole i gotike čini crkvu manastira Gradac jedinstvenom u Srbiji.
Od 1979. godine ova zadužbina Nemanjića predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od izuzetnog značaja. Igumanija manastira je mati Nina (Đurđević), a paroh otac Nikola (Ćurčić).
Prošlost manastira[uredi | uredi izvor]
Manastir Gradac je kao svoju zadužbinu podigla kraljica Jelena Anžujska, tokom prvih godina vladavine svog starijeg sina, kralja Dragutina. Tačne godine početka i završetka radova nisu poznate, ali po nekim izvorima izgradnja je započeta 1277. godine. Najčešće se uzima da je vreme izgradnje kraj 13. veka. Najstarije pisano zabeležje o zidanju hrama ostavio je arhiepiskop Danilo II, u svom delu Žitije kraljice Jelene, pisanom između 1317. i 1324. godine.[3]
Autor ovde detaljno beleži:
| „ | I tako poče zidati predivnu crkvu u ime presvete Bogorodice, praznik Blagoveštenja, na mestu zvanom Gradac… Zapovedila je da se sakupe svi narodi njezine države, i kada je to učinila, izabrala je od njih najbolje umetnike, hoteći da podignu predivno zdanje toga hrama, mnogo i nebrojeno zlato neštedice dajući svima radnicima… kao mudri i razumni stroitelj. | ” |
Iako je na ktitorskoj kompoziciji kraljica ta koja je prikazana kao osnivač, veruje se da joj je u izgradnji pomogao i njen suprug, kralj Uroš I, ali ga je u jednom trenutku u tome prekinula smrt. Za kraljevski par izgrađena je čak i dvojna grobnica.
Glavna crkva manastira podseća na studeničku crkvu i obiluje elementima gotike, zbog čega postoji verovanje da su graditelji dovedeni iz Dalmacije, budući da su na Balkanu toga vremena jedino oni poznavali gotiku. Zabeležena su i predanja koja se oslanjaju na tezu da je Jelena Anžujska poreklom Francuskinja, prema kojima su zidari došli iz Provanse ili sa Sicilije. Freskoslikarstvo je vizantijsko. Kraljica Jelena posvetila je manastir Bogorodici, i to prazniku Blagovesti, i predala ga u ruke monasima, koji su od njega napravili muški manastir. Posle njene smrti 8. februara 1314. godine, njeni sinovi Dragutin i Milutin bogato su darivali manastir.[3] Uprkos oštroj zimi, kovčeg sa njenim telom prenet je iz njenog dvora u Brnjacima u sarkofag u manastirskoj crkvi. Na manastirskom posedu nalazi se i jedna manja crkva, posvećena Svetom Nikoli. Služila je kao dvorska kapela.
Manastir je za vreme turske vladavine prvi put postradao vrlo rano — posle pada Novog Brda 1441. godine. Otada je uglavnom bio bez monaha, a zatim i bez krovnog pokrivača na crkvi kada ga je narod odneo. Monasi manastira Đurđevi stupovi, iguman Stefan i jeromonah Pajsije, otkrili su iznova Gradac i pokušali da ga obnove. Novo doba opet je bilo kratkog veka i Gradac je još jednom opusteo. Mitropolit Visarion piše 1600. godine da su monaške kelije razorene, a da je manastir pokraden.[3] Godine 1844. u ruševini manastirske crkve, sa leve i desne strane bile su još dobro očuvane dve grobnice od mermera.[4] Kasnija istraživanja donela su saznanja o prostranosti manastirskih konaka, te o velikom broju monaha koji su ove živeli. To je zatim potvrđeno i otkrićem mnogobrojnih grobova na manastirskom posedu.
Godine 1910. manastirska crkva dobila je novi zaštitni krov, ali je on dotrajao već do 1930-tih.[5] O obnovi se ponovo razmišljalo 1935,[6] ali je ubrzo došlo do svetskog rata. Između 1948. i 1949. godine obavljeni su prvi konzervatorski radovi, kojima su sačuvani zidovi manastira. Radovi na celokupnoj obnovi napokon su počeli tek 1962. godine. Trajali su 13 godina, pa su okončani 1975. godine. Izvršena je potpuna rekonstrukcija glavne crkve, čija je unutrašnjost bila u velikoj meri sačuvana. Od 1982. godine je počela izgradnja konaka i manastir je ponovo oživeo. Tadašnji iguman bio je shiarhimandrit Julijan Knežević, a posle njega upravu je preuzela igumanija Efimija (Topolski). Od 2014. starešina manastira je mati Nina (Đurđević).
Arhitektura[uredi | uredi izvor]
Bogorodičina crkva je jednobrodna građevina raške škole, sa pripratom, bočnim kapelama, naosom, pevnicom i trodelnim oltarskim prostorom. Materijali korišćeni u gradnji bili su siga, beli malter i mermer. Glavni portal na ulazu u crkvu, sa prelomljenim lukovima, predstavlja najupečatljiviji detalj gotičkog stila.[3]
U prostranom naosu crkve nalazi se skrivnica, koja je danas prazna i zatvorena daskom. Tu su još i dva ktitorska sarkofaga — prvi, dvojni, izrađen je i ukrašen u skladu sa nemanjićkim ktitorskim grobnicama, verovatno za kraljevski par, a drugi manji, opet za pripadnika plemstva. Danas su oba prazna, budući da je kralj Uroš sahranjen u svojoj zadužbini, manastiru Sopoćani.[3]
Kupola ima osmougaonu osnovu sa osam velikih prozora, zbog čega je gradačka crkva jedan od najbolje osvetljenih srpskih srednjovekovnih hramova.
Freskopis[uredi | uredi izvor]
Sve freske Bogorodičine crkve su danas oštećene. Najbolje očuvana je freska Blagovesti, u lineti na ulazu u hram. U priprati su sačuvane neke scene iz Bogorodičinog života: Anina molitva u vrtu, Susret Joakima i Ane, Rođenje Bogorodice i Milovanje, Odbijanje darova, Blagoslov sveštenika i Vavedenje.[3]
Na severnom zidu naosa oslikano je Uspenje Presvete Bogorodice, na južnom Rođenje i detinjstvo Hristovo, a na istočnom još jednom Blagovesti. Na jugozapadnom zidu su oslikani osnivači manastira, zatim kralj Dragutin i kraljica Katalina, a sve ih pred Bogom zastupaju Bogorodica i kralj Stefan Prvovenčani.
Monaški život[uredi | uredi izvor]
Zajednica u Gradcu poznata je po raznovrsnim delatnostima koje upotpunjuju monaški život. Monahinje, koje su i akademski slikari, osnovale su ikonopisačku i tkačku radionicu, a bave se i freskopisom, pčelarstvom, baštovanstvom i drugim aktivnostima.[7]
Geografski položaj[uredi | uredi izvor]
Za saobraćajni položaj manastira od najvećeg značaja je Ibarska magistrala, odnosno put Beograd—Kraljevo—Raška—Kosovska Mitrovica—Priština—Skoplje, od koga se kod Brvenika odvaja asfaltni put i vodi uz dolinu reke Brvenice do sela i manastira Gradac, u dužini od oko 12,5 km.
Pored manastira prolazi regionalni put Brvenik—Biser Voda. Ovaj put prema zapadu vodi ka Ivanjici, dok se u Kruševici odvaja pravac prema Rudnom i Studenici. Selo Gradac je, takođe, lokalnim putevima dobro povezano sa susednim selima.
Položaj manastira Gradac u odnosu na međunarodni put E-75 je nešto nepovoljniji. Od njega je manastir, preko Batočine, udaljen oko 165 km. Za saobraćajni položaj manastira od značaja je i železnička pruga Beograd-Kraljevo-Raška-Priština. Železnička stanica postoji u naselju Brvenik i udaljena je od manastira oko 14 km.
Od međunarodnog aerodroma u Surčinu manastir je udaljen oko 260 km, a od aerodroma u Nišu oko 160 km.
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
Opština Raška - Manastir Gradac -
Opština Raška - Gradac -
Savremeni vitezovi kraljice Jelene -
Opština Raška - Gradac -
Opština Raška - Gradac -
Opština Raška - Gradac -
Opština Raška - Gradac -
Opština Raška - Gradac -
Opština Raška - Gradac -
Zapadni portal sa gotičkim uticajem -
-
Manastirska crkva -
Unutrašnjost manastirske crkve -
Unutrašnjost manastirske crkve -
Izletište Gradačka banja u neposrednoj blizini manastira
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Mošti i grobovi srpskih vladara”. Srpska istorija. Pristupljeno 3. 2. 2022.
- ^ „Ko krade mošti srpskih svetitelja”. Jadovno. Pristupljeno 3. 2. 2022.
- ^ a b v g d đ „Manastir Gradac”. Manastir Gradac. Pristupljeno 3. 2. 2022.
- ^ "Srbski narodni list", Budim 1844. godine
- ^ "Politika", 14. okt. 1936
- ^ "Politika", 26. dec. 1935
- ^ „Manastir Gradac - Tkanje”. Manastir Gradac. Pristupljeno 3. 2. 2022.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Kandić, Olivera (2005). Gradac. Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. ISBN 978-86-80879-42-0.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Putevi srednjeg veka: „Nemanjini potomci”, RTS Kulturno - umetnički program - Zvanični kanal
- Manastir Gradac- virtuelna tura i foto kolekcija Fonda Blago
- „Manastir Gradac — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU.
- Sopoćani i Gradac - Uzajamnost funerarnih programa dve crkve, Branislav Todić.
- Manastir Gradac (zvanična prezentacija)
- Manastir Gradac: Gradila ga Jelena Anžujska
- Fotografija manastira Graca
- Manastir Gradac-galerija fotografija[mrtva veza]
- Republički zavod za zaštitu spomenika kulture - Beograd
- Lista spomenika
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Ostale | |
