Mit o pećini

Platonov " Mit o pećini"

Mit o pećini je Platonova alegorija predstavljena u dijalogu "Država". Napisana je kao dijalog Platonovog brata Glaukona i njegovog učitelja Sokrata. "Alegorija" pećine predstavlja treću u nizu od tri Platonove analogije: prva je o Suncu, druga je analogija s linijom.

Sinopsis

Zatvor u pećini

Platon opisuje ljude koji, počevši od detinjstva, provode život u pećini, sa okovima oko vrata i oko bedara, zbog čega su u potpunosti onemogućeni da se pokrenu sa mesta za koja su okovani, a i horizont, odnosno vidokrug im je iz istog razloga sasvim sužen jer oni na taj način mogu da vide samo ono što se nalazi ispred njih, a nikako i ono što je iza ili čak pored njih, upravo zbog toga što ih okovi oko vrata sputavaju u tome da okreću glave. Nekakva svetlost, čije poreklo ti okovani ljudi ne mogu znati, ipak im omogućava da nešto vide ispred sebe, mada, nejasno i iskrivljeno. Ta svetlost dolazi od veštačkog izvora vatre, koja se nalazi daleko iza njih, te je oni nikako ne mogu videti. Između okovanih ljudi i vatre vodi nekakav put nagore, što ih navodi da pomisle kako iz pećine ima izlaza. Duž tog puta izgrađen je nizak zid, koji liči na onaj kakav postavljaju mađioničari koji izvode svoje trikove, nastojeći da time obmanu svoju publiku. U pećini se nalaze i neokovani ljudi koji pored tog zida pronose kipove ljudi i životinja, kao i najrazličitije moguće artefakte, odnosno veštačke predmete koji su ljudskih ruku delo. Oni idu duž puta i nose proizvode raznolikih ljudskih umeća, koji štrče iza tog zida koji podseća na nekakav paravan. Neokovani ljudi idu tim putem pronoseći kipove, međusobno razgovaraćuji ili pak ćuteći.

Odlazak iz pećine

Druga faza naracije nastupa kada se ovi zatvorenici, iznenada, pri čemu Platonov Sokrat ne objašnjava na koji način, odjednom oslobode okova, što im sad omogućava da okrenu glavu i pogledaju prema svetlosti. Platon ne kaže kako su se ovi zatvorenici oslobodili, da li svojom snagom ili tako što su ih nosači kipova oslobodili. Oslobađanje od okova, kod, sada bivših, zatvorenika izaziva bolove, i to dvostruke: bolove koji nastaju pokretanjem svojih vratova koje, pošto su sad oslobođeni, mogu da pokreću, u pravcima u kojima njihov organizam nije navikao da se kreće; i bolove u očima, zato što oslobođenici gledaju svetlost koju nisu navikli da gledaju. Ta svetlost sprečava bivše zatvorenike da vide ljude i njihove artefakte, čije su senke gledali prvobitno. Stoga, iako su primorani da gledaju u samu svetlost, oni se radije okreću onim senkama koje su navikli da posmatraju, pre nego da gledaju predmete koji im se prikazuju po oslobođenju. Zatim, jedan od zatvorenika silom biva izvučen na "težak i nepristupačan izlaz", što znači da je put koji vodi izvan pećine teško prohodan. Po izlasku iz nje bivši zatvorenik ponovo doživljava veliki bol u očima zbog toga što se sad suočava sa sunčevom svetlošću, koja je mnogo intenzivnija u odnosu na veštačku svetlost vatre, koju je do tada gledao i koja mu je omogućavala da vidi različite stvari u pećini. Postepeno navikavanje na gledanje predmeta otpočinje tako što stanovnik pećine prvo raspoznaje senke istinskih objekata, za razliku od onih koje je posmatrao zatvoren u pećini, nakon čega počinje da raspoznaje slike ljudi, flore, faune i ostalih stvari u vodi, a njih same tek docnije. Privikavajući se postepeno na svetlost, oslobođenik iz pećine prvo posmatra Mesec i ostala nebeska tela tokom noći.

Povratak u pećinu

Sledeća faza nastupa onda kada bivši stanovnik pećine, uspeva da dosegne do najvišeg stepena znanja, što je sagledanje ontološki hijerarhizovane stvarnosti u njenoj celovitosti. Teško je pretpostaviti, što sasvim ispravno ističe Sokrat, kako bi se takav čovek želeo vratiti u pećinu, čak i ukoliko bi mu se u njegovom zavičaju - Pećini, odredile najviše pohvale, počasti i nagrade. Razlog je taj što on neće da živi životom kakvim se živi u pećini. Platonov Sokrat zamišlja hipotezu u kojoj bi se čovek koji je ovladao najvišim znanjem vratio u pećinu, sa ciljem da obrazuje i promeni zajednicu u kojoj je živeo. On bi time rizikovao da opet ugrozi svoj vid, budući da bi iz sveta u kojem vlada svetlost ponovo prešao u tamu pećine. On bi teško mogao da ubedi zatvorenike u pećini u to u kakvoj on realnosti doista živi, s obzirom na činjenicu da se to može sagledati samo ukoliko se iz pećine izađe. Oni bi se takođe mogli podsmevati njegovom sagledanju njihove sopstvene situacije. A, ukoliko bi pokušao da oslobodi zatvorenike mimo njihove volje i povede ih gore, tada bi, prema Platonovoj proceni, bio i ubijen. Bez obzira na to što bi filozof, koji je stekao najviše znanje o Ideji Dobra, ugrozio kako subjektivnu sreću tako, možda, i svoj život ako bi se vratio u pećinu, čini se da je to njegova dužnost, makar se i završila neuspehom.

Ostale interpretacije alegorije

Psihološki interpretativni model tumači priču o pećini iz naizgled sasvim drugačije perspektive. Pod orfičko-pitagorejskim uticajem Platonu nije bila strana predstava o duši kao grobnici tela, te bi se u tom kontekstu i metafora pećine mogla sagledati kao metafora telesne egzistencije u kojoj je zarobljena čovekova duša. U tom kontekstu bi se izlazak iz pećine mogao protumačiti kao početak novog , od tela odvojenog postojanja, kada duša konačno stiče sposobnost da celovito sagleda stvari onakvim kakve one istinski jesu.

Sledeća interpretacija, takođe različita i u psihološkom ključu, koju daje Kristofer Riv u knjizi o Platonovoj "Državi", sugestivno naslovljenoj Filozofi - Karljebi. On smatra da izlazak iz pećine, koji pretpostavlja skidanje okova, simbolizuje uspostavljanje kontrole nad požudnim delom duše, što onda omogućava otvaranje razuma ka višim saznanjima. Ova interpretacija doista ima uporište u tekstu, na mestu na kojem Platon tvrdi kako neko može imati veoma razvijene intelektualne sposobnosti, poput slobodnih ljudi u pećini, a da pritom bude moralno iskvaren, zato što se prepušta najnižim strastima i nagonima. Njih treba na odgovarajući način kontrolisati, kako bi se intelektualni potencijali talentovanih a neobuzadnih priroda usmerili ka sticanju znanja o noetskim entitetima i o samom Dobru. Ova psihološka interpretacija Platonove pećine ima i etičke implikacije u tom smislu da razumsko-umski, božanski aspekt nas samih nema samo saznajnu ulogu, nego predstavlja onaj deliberativno-voljni deo duše koji bi trebalo da upravlja našim ponašanjem kako bi ono bilo dobro i u svakom pogledu vrlo. U ovom kontekstu izlazak iz pećine podrazumeva potpunu transformaciju, i intelektualnu i moralnu, budućeg filozofa-kralja.

Uticaj alegorije

Teme i snimci iz Platonove alegorije "Pećina" pojavili su se širom Zapadne misli i kulture, kao što su na primer:

Film Matriks ugleda se na alegoriju Platona "Pećina"

Literatura

• Enciklopedija "Britanika", Narodna knjiga, god. 2005, Beograd
• Deretić Irina, PLATONOVA FILOZOFSKA MITOLOGIJA - STUDIJA O PLATONOVIM MITOVIMA, Beograd, 2014

Spoljašnje veze

• Ted-ed: Plato's Allegory of the Cave
• Animated interpretation of Plato's Allegory of the Cave Arhivirano na sajtu Wayback Machine (21. novembar 2008)
• Plato: The Republic
• Plato: The Allegory of the Cave, from The Republic
• Plato: Book VII of The Republic, Allegory of the Cave