Nemci u Jugoslaviji

Zastava Nemaca u SFR Jugoslaviji

Jugoslovenski Nemci je zajednički naziv za sve germanofone manjine u bivšoj Jugoslaviji, koje su živele uglavnom severno od Save i Dunava. Dok je njihov broj pre Drugog svetskog rata iznosio oko pola miliona, u državama naslednicama Jugoslavije jedva da se 10.000 ljudi deklariše kao Nemci.

Poreklo

Pre Drugog svetskog rata u Jugoslaviji je živelo oko 500.000 ljudi nemačkog porekla: u Banatu, Bačkoj, Sremu, Baranji i Slavoniji to su bile Dunavske Švabe, dok su oni koji su živeli u Sloveniji, nekih deset hiljada etničkih Nemaca (Kočevari, Soričani, kao i germanofono gradsko stanovništvo naročito ono u Donjoj Štajerskoj), bili označavani kao Staroaustrijanci (nem. Altösterreicher).

Mada brojčano daleko slabiji od Dunavske Švaba, grupe nemačkog stanovništva u Sloveniji živele su na jugoslovenskom tlu delimično znatno duže nego ovi prvi.

Najstariju grupu činili su stanovnici jezičke enklave u Sorici, koji su oko 1200. došli iz Hohpustertala. Godine 1940. vrlo stara je bila i grupa od oko 12.000 ljudi iz Donje Kranjske, čije pretke su u 14. veku doselili iz Karantanije i Istočnog Tirola Ortenburgovci. Dunavske Švabe dolaze između 17. i druge polovine 19. veka.

U zavisnosti od porekla, perioda migracije i staništa nastale su različite grupa sa zajedničkom kulturom i dijalektom. Grupe su se često držale međusobno, ali je bilo i mnogo brakova između Nemaca i lokalnog stanovništva, naročito sa hrvatskim katolicima.

Godine 1931. broj Nemaca u Jugoslaviji iznosio je oko 500.000.

Kraljevina Jugoslavija

Ekonomsko stanje Dunavskih Švaba u Jugoslaviji između dva svetska rata bilo je samo nešto malo bolje nego od ekonomskog stanja Mađara i Srba. Mada je bilo i dosta podunavsko-švapskih seljaka bezemljaša, u jugoslovenskoj zemljišnoj reformi Folksdojčeri nisu uzimani u obzir. Prve četiri školske godine nastava na maternjem nemačkom jeziku bila je u velikoj meri ograničena na jedan nemački razred po osnovnoj školi, ali je 1932. nastavu pohađalo 78% podunavsko-švapske dece — daleko više nego kod Folksdojčera u Sloveniji. Oskudica u nemačkim učiteljima onemogućavala je bolju snabdevenost nastavom na maternjem jeziku. Nemačka stranka osnovana 1922. bila je u jugoslovenskoj skupštini zastupljena od 1922. sa osmoricom, a posle 1925. i 1928. sa petoricom poslanika.

Najveće i najznačajnije udruženje jugoslovenskih Nemaca bio je Švapsko-nemački kulturni savez (ili prosto Kulturbund), kome je početkom tridesetih godina 20. veka pripadalo oko 10% Folksdojčera. Porastom nacionalsocijalizma u Nemačkoj dolazi i kod Dunavskih Švaba do razilaženja između tradicionalista katoličkog kova i nacionalističko orijentisanih „inovatora“, koji su, profitiravši od sve većeg nezadovoljstva Folksdojčera u Jugoslaviji ekonomskim i socijalnim položajem, kao i od podrške od strane nacionalsocijalističke Nemačke preko „Centrale za Folksdojčere“, stekli uticaj naročito u Kulturbundu. Godine 1939. nacionalističko-socijalistički „inovatori“ preovladali su Kulturbundu, na čijem se vrhu sada nalazio Sep Janko. Kulturbund je pretvoren u masovnu organizaciju, koja je trebalo da organizuje sve Nemce. Janko je krajem 1940. tvrdio da su 98% Nemaca članovi Kulturbunda.

Drugi svetski rat

Mnogo vojnosposobnih jugoslovenskih Podunavskih Švaba služilo je tokom Aprilskog rata u jugoslovenskoj vojsci i na taj način stajalo nasuprot nemačkoj vojsci. Mnogi su mesto toga birali bekstvo u Štajersku, Ugarsku ili Rumuniju ili se skrivali dok nije pristigla nemačka vojska. Nakon kapitalacije jugoslovenske vojske Nemci iz Bačke su prešli u ugarsku vojsku, ali su bili i pozvani da se dobrovoljno prijave u SS. Ali pošto je vrlo brzo postalo jasno da se potreban broj dobrovoljaca nije dao regrutovati, na to su prinudno upisani svi dostupni muškarci rođeni između 1900. i 1924. Najmlađi su odvedeni u Prag na osnovnu obuku a nakon nje poslani na istočni front. Većina starijih prijavljivala se u „Pomoćnu policiju“ (nem. Hilfspolizei), kako bi zaobišli vojnu službu. Godine 1942. osnovana je 7. SS dobrovoljačka brdska divizija „Princ Ojgen“. Premda je u početku uvedena i dalje zadržana oznaka „dobrovoljačka divizija“, već u pozivu na regrutaciju od 1. marta 1942. ukazivano je da je regrutacija dobrovoljaca kao isključiva mera za regrutovanje Folksdojčera i u Srbiji napuštena i da uskoro treba regrutovati regrute ekstenzivnim prikupljanjem Folksdojčera. Svi vojno obavezni Nemci u Vojvodini od 17. do 50. godine uskoro pozvani na oružje pod pretnjom „najstrožih kazni“, ukoliko nisu bili potrebni u poljoprivredi. O brojčanom odnosu između „pravih“ dobrovoljaca, regularnih obveznika i onih koji su silom prisiljeni na služenje u diviziju „Princ Ojgen“, ne mogu se dati pouzdane informacije. Navodno je nešto više od polovine „dobrovoljaca“ dolazilo iz okruga Pančevo. Formiranjem divizije „Princ Ojgen“ od strane Hajnriha Himlera prvi put je odbačen „rasni odabir“ i „načelo dobrovoljnosti“ za Vafen SS. Banat je pružao oko 22.000 ljudi u Vafen SS, Bačka oko 22.000 ljudi, Hrvatska oko 17.000. U Vermaht je otišlo manje od 2000 ljudi. Divizija „Princ Ojgen“ je ostala najbolje upamćena po velikom broju ratnih zločina. Jedno od njihovih najgorih zverstava zbilo se krajem marta 1944. u okolini Otoka. Na 7. Nirnberškom procesu protiv počinilaca ratnih zločina broj njihovih žrtava je procenjen na 2.014. Muškarci, žene i deca su doslovno masakrirani, a sela opljačkana. Tužilaštvo u Nirnbergu je utvrdilo da je „dobrovoljstvo“ bilo puko simuliranje, svesno zavaravanje i obmana. Već od marta 1941, dakle još pre početka Balkanske kampanje, Rajh je u velikim količinama isporučivao oružje Podunavskim Švabama. Uspostavljena je jedna „samoodbrambena organizacija“, „Nemačko ljudstvo“ (nem. Deutsche Mannschaft) koja je dejstvovala u pozadini jugoslovenske vojske. Za služenje u organizaciji „Nemačko ljudstvo“ od septembra 1942. mobilisani su svi muškarci između 17 i 60 godina, koji se nisu nalazili u aktivnoj vojnoj službi. Nakon kapitulacije mnogo Podunavskih Švaba u Jugoslaviji kolaboriralo je sa okupacionim (nemačkim i italijanskim) vlastima i učestvovalo u poslovima okupacionih uprava. Jugoslovenski službenici u Banatu su rasterani i zamenjeni Nemcima. Marionetska Nedićeva vlada koju su nacionalsocijalisti doveli na vlast u Srbiji priznala je Nemačku narodnosnu grupu u Banatu i Srbiji jula 1941. kao javnopravno telo i dala joj samoupravu. Kao posledica toga, švapska uprava je, u tesnoj saradnji sa nemačkom vojnom upravom, upravljala oblašću koja je imala funkcije države. U Banatu su uspostavljene policijske snage pod nazivom Banatska državna straža (nem. Banater Staatswache), koje su sarađivale sa nemačkim okupacionim vlastima.

Pred nadiranjem Crvene armije Podunavske Švabe su evakuisane. Od 10. septembra 1944. počelo je evakuisanje u Sremu, Slavoniji i Hrvatskoj. Iz srednje Slavonije nemačko stanovništvo je prvo prebačeno u Srem, odakle se zatim u zbijenim kolonama povlačilo preko Baranje i južne Mađarske, da bi se krajem oktobra domoglo granice Rajha kod Blatnog jezera. Evakuisanje iz Bačke i Banata počelo je prekasno. Ovde su se tome isprečili uprava Nemačke narodnosne grupe i okupacione vlasti. Mnogi su ostali iza nemačke vojske, kada je ova krenula u povlačenje.

Rukovodstvo Titovih partizana proglasilo je čitavu nemačku manjinu odgovornom za ratne zločine koje su počinili divizija „Princ Ojgen“ i ostale paravojne jedinice. I posleratna jugoslovenska istoriografija je prihvatila takvo gledište. Učestvovanje Folksdojčera u ratu protiv Jugoslavije poslužilo je Titovim partizanima kao obrazloženje za nemilosrdnu politiku protiv nemačke manjine, koja je determinisana odlukama AVNOJ-a od 21. novembra 1944. Ovim odlukama Podunavske Švabe su lišene prava svojine. Već oktobra 1944. počelo je hapšenje rođaka onih koji su služili Vafen SS. Hapšeni su i oni koji su bili na vodećim položajima, često i sa svojim ženama. S tim u vezi, dolazilo je do zlostavljanja i masovnih pogubljenja.

Krajem decembra 1944. Titovi partizani deportovali su 27–30.000 Podunavskih Švaba iz Banata, Bačke i Baranje u radne logore između Harkova i Rostova u SSSR-u. Pritom su zadržali zanatlije i kvalifikovane radnike, jer su im njihove specijalne sposobnosti bile potrebne u Jugoslaviji. Oko 16% deportovanih pomrlo je tamo od slabe ishrane i loše zdravstvene nege. Bolesni deportirci su 1945. slani nazad u Jugoslaviju, a od 1946. na prostor kasnije NDR. Posle raspuštanja radnih logora preostali deportirci su od oktobra/novembra 1949. odvođeni takođe u NDR.

Protivljenje nacionalsocijalističkom režimu

S druge strane, u Jugoslaviji je bilo i onih Folksdojčera koji su aktivno učestvovali u pokretu otpora i oštro kritikovali nacionalsocijalizam, naročito iz redova katolički orijentisanih nemačkih udruženja u Jugoslaviji. Tako je osiječka „Drava“ (nem. Die Drau) od 22. aprila 1933. najoštrije kritikovala tzv. „Mahtergrajfung“ u Rajhu. Apatin je bio uporište podunavskošvapskih katolika Jugoslavije. Ovde je od 1935. izlazio antinacionalsocijalistički katolički sedmičnik „Dunav“ (nem. Die Donau). Duhovni predvodnik tih Nemaca bio je apatinski sveštenik Adam Berenc, koji je tridesetih godina bio žestok protivnik nacionalsocijalističkog režima u Nemačkoj, koji se u Vojvodini protivio pokretu Obnovitelja i koji je, najzad, za vreme nemačke okupacije postao značajni aktivista otpora. Karl Betke piše o tome: „Izvan Švajcarske nigde u „Tvrđavi Evropa“ se nije moglo čitati na nemačkom toliko puno kritika nacionalsocijalističkom režimu.“ Novine „Dunav“ zabranile su 1944. mađarske okupacione vlasti na zahtev Nemačkog rajha. Prema Slobodanu Maričiću do 2.000 Nemaca učestvovalo je u partizanskom pokretu. Đurica Labović imenuje primera radi trideset nemačkih porodica iz Zemuna, koji su bili na strani partizana, među kojima je bio i zemunski komunista Jaša Rajter, koji je pratio Titu iz okupiranog Beograda. Od oko 400 Nemaca koji su preostali u Kočevskom nakon premeštanja u Donju Štajersku većina se se priključila partizanima

Eksproprijacija i proterivanje nemačkog stanovništva

Spomenik na ivici masovne grobnice logora Knićanin koju su podigli pripadnici Društva za srpsko-nemačku saradnju.

Deo nemačkog stanovništva koji je ostao u Vojvodini nakon dolaska oslobodilačke Crvene armije i partizanskih jedinica suočio se prvih nedelja sa masovnim streljanjima, hapšenjima, zlostavljanjima, pljačkama, silovanjima i prinudnim radovima. U ovim svirepostima učestvovao je i jedan deo civilnog stanovništva. Već pre nego što se u Evropi rat završio, započeto je, prema odluci Komande narodnooslobodilačke vojske za Banat od 18. oktobra 1944, odvođenje velikog dela Podunavskih Švaba u logore u Jugoslaviji. Ovom odlukom nalagalo se između ostalog:

• da je svim Nemcima zabranjeno da napuštaju svoja sela bez dopuštenja,
• da svi Nemci, koji budu napustili svoje kuće, budu odmah internirani u logore,
• da je javna upotreba nemačkog jezika zabranjena,
• da se nemački natpisi u roku od 12 časova uklone, inače sledi streljanje.

Dana 29. novembra 1944. Komanda za Banat, Bačku i Baranju izdala je nalog za interniranje svih muškaraca između 16 i 60 godina. Do proleća 1945. 90% nemačkog stanovništva bilo je internirano, što u centralne radne logore za radno sposobne muškarce, što u mesne logore za stanovništvo celih mesta, što u zatočeničke logore za radno sposobna lica, žene, decu i stare. Većina osumnjičenih (nemačkih) ratnih zločinaca već je bila pobegla sa Vermahtom koji je bio u povlačenju, ostavivši za sobom stare i bolesne muškarce, žene i decu. Ukupno 214 lica među Podunavskim Švabama je moglo biti proglašeno za ratne zločince. U izveštaju Kontrolne komisije za Banat od 15. maja 1945. koju je odredilo predsedništvo ministarskog saveta kaže se da je sprovođenje „internacije Nemaca“ u logorima bilo protivzakonito i da je tamo dolazilo do zlostavljanja, silovanja i do ličnih bogaćenja vojnih i civilnih lica. Dolazilo je do streljanja; lekarska nega u logorima bila je nepotpuna; desetine hiljada je umrlo usled nedovoljne ishrane i boleština. Januara 1946. jugoslovenska vlada je tražila od zapadnih saveznika zeleno svetlo za proterivanje jugoslovenskih Nemaca (kojih je prema jugoslovenskim podacima bilo 110.000) u Nemačku, ali je ovaj zahtev odbijen. Godine 1949. manje grupe Nemaca mogle su da napuste zemlju. Nakon osnivanja Savezne Republike Nemačke Jugoslavija je organizovala iseljavanje velikog dela preživelih Podunavskih Švaba.

U Jugoslaviji je oko 1940. živelo oko 550.000 Podunavskih Nemaca, a 1980. samo još 50.000. Danas se njihov broj na prostoru bivše SFRJ procenjuje na ispod 10.000.

Neprijateljski nastup partizana i komunističkog rukovodstva prema nemačkom stanovništvu u Jugoslaviji bio je gorka posledica često svirepog ponašanja jednog dela jugoslovenskih Nemaca, ali i njihove tesne saradnje sa okupacionim vlastima i superiorne pozicije koju su držali u vreme okupacije. U nastaloj ratnoj situaciji sudelovanje u streljanju talaca ili u spaljivanju polja i sela imalo je po jugoslovenske Nemce fatalane konsekvence, a za partizane je to bio dokaz za dosledno agresivno i nelojalno držanje Nemaca. Partizanima je za cilj bila odmazda nad svim protivnicima „narodnooslobodilačke borbe“, a komunističkom vrhu potpuna vlast u zemlji. Broj „folksdojčerskih“ partizana i njihovih podržavalaca bio je tako malen, a članstvo u nemačkoj narodnosnoj grupi toliko veliko, da je svega nekolicina „Folksdojčera“ pošteđeno od represija. Posle četvorogodišnje okupacije nad podunavskošvapskim stanovništvom javila se potreba za odmazdom, sledstveno čemu su „Folksdojčeri“ kolektivno smatrani ratnim zločincima.

Do 1968. primljeno je 367.348 lica iz Jugoslavije u zapadne zemlje, a od toga 73% u Nemačku. Ratni i posleratni gubici nemačkog civilnog stanovništva u Jugoslaviji iznosili su 91.464, a gotovo polovina od toga umrla je u logorima. Kao vojnici na nemačkoj strani umrlo je do kraja rata 29.745 Podunavskih Švaba, od toga 492 u ratnom zarobljeništvu. Broj nemačkog stanovništva u Jugoslaviji iznosio je prema rezultatima popisa stanovništva iz 1948. još 57.180 lica i popeo se 1953. na 61.500. Između 1950. i 1985. iz Jugoslavije je još došlo 87.500 Podunavskih Švaba iz Jugoslavije što u vidu doseljenika, što u procesu spajanja porodica.

Tek od kraja komunističke vladavine početkom 1990. u zemljama naslednicama Jugoslavije stvoreni su preduslovi za drugačiju ocenu o ulozi Podunavskih Švaba. Do tada u jugoslovenskoj istoriografiji nije bilo priče o otporu Folksdojčera nacionalsocijalizmu. Drugo opravdanje avnojskih odluka, koje su pogodile i protivnike nacizma, nije moglo da se pronađe. Istoričar Zoran Žiletić piše o tome: „Slavna istorija partizanskog ratovanja nije se mogla zamisliti bez demonizacije Podunavskih Švaba na kojoj je i izgrađena, niti je još uvek zamisliva.“

Vidi još

• Banatski Nemci

Literatura

• Barović, Vladimir; Pralica, Dejan (Jesen 2011). „Širenje nacionalsocijalističke propagande na teritoriji Dunavske banovine tokom 1940. godine” (PDF). Vojno delo: 453—465. 
• Antolović, M (2009). „Sep Janko”. Srpski biografski rečnik. 4. Novi Sad. str. 262. 
• Baum, Wilhelm (1981). Deutsche und Slowenen in Krain. Eine historische Betrachtung. Klagenfurt. 
• Gehl, Gehl (2003). Donauschwäbische Lebensformen an der Mittleren Donau. Interethnisches Zusammenleben und Perspektiven. Marburg. 
• Senz, Josef Volkmar (1969). Das Schulwesen der Donauschwaben im Königreich Jugoslawien. München. 
• Hauffen, Adolf (1895). Die deutsche Sprachinsel Gottschee. Geschichte und Mundart, Lebensverhältnisse, Sitten und Gebräuche, Sagen, Märchen und Lieder. Graz.