Nišava

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Nišava
Akumulacija sa branom MHE Sićevo na Nišavi u Sićevačkoj klisuri
Opšte informacije
Dužina218 km
Basen12.890 km2
Pr. protok104 m3⁄s
SlivCrno more
Plovnostdanas nije plovna
Vodotok
Izvorispod vrha Kom (2.016 m), na Staroj planini
V. izvora~2.000 m
UšćeJužna Morava
Geografske karakteristike
Država/e Bugarska
 Srbija
NaseljaGodeč, Dimitrovgrad, Pirot, Bela Palanka, Niška Banja i Niš
PritokeVisočica (Toplodolska reka, sa desne)
Jerma, Crvena reka, Koritnica i Kutinska reka (sa leve) i reka Gradašnica
Reka na Vikimedijinoj ostavi

Nišava je reka koja protiče kroz Bugarsku i Srbiju i sa dužinom od 218 km najduža je pritoka Južne Morave.[1] Izvorište Nišave nalazi se ispod vrha drevnog Hema ili današnje Stare planine koji se naziva Kom. Ovaj vrh je neposredno iznad današnjeg bugarskog sela Ginci pa se naziva i Ginska reka sve dok teče kroz teritoriju Bugarske. U delu Godečke kotline reka pravi zaokret prema zapadu i negde kod graničnog prelaza Kalotina ili srpskog Gradina ulazi u Srbiju. Rečni tok Nišave odavde povezuje gradove Godeč, Dimitrovgrad, Pirot, Belu Palanku, Nišku Banju i Niš da bi konačno 10 km zapadno od grada Niša uplovila i spojila se sa Južnom Moravom.[1]

Poreklo imena[uredi | uredi izvor]

Smatra se da je antičko ime Nišave bilo Navissus pa se u istoriografiji može naći podatak da je Niš po njoj dobio ime. Međutim, dok jedan deo naučne javnosti smatra da je naziv reke sličan keltskom hidronimu „nova” ili „novie”, drugi se drže teze da je Nišava svoj naziv imala i pre keltske invazije i da je ime reke tračko.[2]

Geografske odlike sliva[uredi | uredi izvor]

Položaj

Sliv Nišave od najsevernije do najjužnije tačke obuhvata 43΄12˝ geografske širine, dok od najistočnije do najzapadnije tačke obuhvata 01˚23΄29˝ geografske dužine, ili prema stranama sveta:[3]

  • Najsevernija tačka sliva Nišave je kota 783 m na Kameničkoj karauli u izvorišnom delu Matejevačke reke, sa geografskim koordinatama 43˚24΄39˝ N i 21˚58΄02˝ E.
  • Najjužnija tačka je vrh Krvavi kamen (1692 m n.v) u izvorišnom delu Jerme, sa geografskim koordinatama 42˚21΄27˝ N i 22˚27΄58˝ E.
  • Najzapadnija tačka je ušće Nišave u Južnu Moravu, na 177 m n.v, sa geografskim koordinatama 43˚22΄14˝ N 21˚46΄31˝ E.
  • Najistočnija tačka sliva Nišave je kota 1295 m u slivu Ginske, istočno od Popove mogile, sa geografskim koordinatama 43˚01΄29˝ N i 23˚10΄00˝ E.[1]

Najniža tačka u slivu je ušće Nišave u Južnu Moravu na 177 m n.v, dok je najviša tačka u slivu vrh Stare planine Midžor na 2.170 m n.v.

Teritorija i površina sliva

Sliv reke Nišave čija površina iznosi 4.052,77 km², obuhvata deo teritorije dve države (Bugarske i Srbije), odnosno najjužniji deo Balkanske Srbije, deo zapadne Balkanske Bugarske, kao i deo Srpsko-makedonske mase zapadne Bugarske i jugoistočne Srbije.

  • Bugarskoj pripada 1.066,64 km² ili 26,3% sliva Nišave
  • Srbiji pripada 2.986,13 km² ili 73,7% sliva Nišave. Površina sliva Nišave na teritoriji Srbije nije jedinstvena jer je 113,12 km² (2,79% ukupne površine sliva) u izvorišnom delu Jerme odvojeno teritorijom Bugarske.
Dužina toka Nišave

Dužina toka Nišave sa Ginskom rekom kao izvorišnim krakom iznosi 202,32 km, a od sastava Ginske reke i Vrbnice 171,72 km.

Pravom linijom izvor i ušće Nišave udaljeni su 108,28 km, što daje koeficijent razvitka rečnog toka od 1,87.

Dužina svih tokova u slivu Nišave

Ukupna dužina svih tokova u slivu Nišave je 5.267,24 km, od čega je:

  • 3.150,44 km stalnih tokova,
  • 2.116,80 km periodičnih tokova.
Širina sliva

Srednja širina sliva Nišave iznosi 33,67 km.

Najširi je u gornjem delu zbog velike površine slivova Gaberske reke, Jerme i Temštice, a najviše se sužava uzvodno od Bele Palanke gde se približavaju slivovi Lužnice i Svrljiškog Timoka. Nizvodno se sliv ponovo širi zbog prilično prostranih slivova pomenutih levih pritoka. Dužina sliva Nišave iznosi 120,38 km. S obzirom na to da je dužina sliva velika i da mu je oblik izdužen, vreme doticanja padavina do nekog profila je značajno tako da retko dolazi do nagle pojave povodnja.

Pravac pružanja sliva

Sliv Nišave, koji je uslovljen tektonikom područja odnosno pravcem pružanja većine Balkanskih planina na prostoru Srbije — pretežno ima pravac pružanja severozapad — jugoistok.

Okruženje

Sliv Nišave okružen je slivovima reka koje pripadaju većim delom Crnomorskom, a manjim delom Egejskom slivu, prema stranama sveta ti slivovi su na:

  • Severu — slivovi Toponičke reke, pritoke Južne Morave, kao i slivovi Svrljiškog i Trgoviškog Timoka koji pripadaju Timoku, pritoci Dunava.
  • Severoistoku i istoku — slivovi Ogošte i Iskara, značajnih desnih pritoka Dunava.
  • Jugu — basen Nišave je razvođem odvojen od Konske reke, Svetlje, Vranja Stenske reke i Božičke reke koje pripadaju slivu Strume koja otiče u Egejsko more.
  • Zapadu i jugozapadu — slivovi Gradske reke, Tegošnice, Lužnice i Puste reke koje se ulivaju u Vlasinu, pritoku Južne Morave.[4]
Struktura toka

Tok Nišave predstavlja kompozitnu dolinu. Nju čini naizmenično smenjivanje klisura i kotlina: Godečka kotlina, Dimitrovgradska kotlina, Pirotska kotlina, Đurđevpoljska kotlina, Suteska Svetog Oca, Suteska Mokranjsko ždrelo, Mokranjsko proširenje, Koritnička kotlina, Suteska Skokanjćin kamen, Belopalanačka kotlina, Belanovačko-crvenorečko suženje, Klisura Ždrelo, Ostrovička kotlina, Gradištanski kanjon, Sićevačka klisura, Niška kotlina.

Rečni sistem[uredi | uredi izvor]

Osim Ginske reke i Vrbnice koje su sastavnice Nišave, Nišava se karakteriše asimetričnim slivom, u kome veću površinu ima leva strana sa 11 pritoka, a manju desna sa 5 pritoka

Sastavnice Nišave[uredi | uredi izvor]

Ginska reka — je desna sastavnica Nišave, dugačka 30,6 km, sa slivom površine 104,6 km². Po vodnosti, veća je i značajnija od Vrbnice (druge sastavnice Nišave), i smatra se izvorišnim krakom i prirodnim nastavkom Nišave, kao njena duža i vodom bogatija sastavnica.[5] Izvire na 1.848 m n.v. na jugoistočnim padinama Malog Koma (2.016 m n.v) i sustiče se sa Vrbnicom na visini od 628 metara iznad morskog nivoa.

Vrbnica — je leva sastavnica Nišave, dugačka 18,67 km, sa slivom površine 53,33 km². Na Bugarskim topografskim kartama naziva se i Šumskom rekom prema istoimenom selu. Izvire u podnožju Čepena ispod sela Crklevci na 858 m. n.v. Sustiče se sa Ginskom rekom na visini od 628 m n.v.

Leve pritoke Nišave[uredi | uredi izvor]

Važnije i brojnije leve pritoke Nišave su:

Arakula — je manja pritoka Nišave na 158. rečnom kilometru, na nadmorskoj visini od 537 metara. Dužina Arakula je 9,63 km, a površina sliva iznosi 33,12 km². Izvire na Čepenu na 773 metara nadmorske visine, na kontaktu masivnih krednih krečnjaka i alevrolita jurske starosti.

Ežovica — se uliva se u Nišavu na 148. rečnom kilometru, na nadmorskoj visini od 485 metara. Najduži tok izvorišnog dela sliva Ežovice izvire na 749 m n.v. kod sela Dragoila.

Gaberska reka ili Lukovačka reka — je prva velika pritoka Nišave, koja protiče kroz Bugarsku i Srbiju. Naziv Gaberska reka koristi se u Bukarskoj, dok se u Srbiji ona naziva i Lukavačkom rekom po selu Lukavica koje se nalazi neposredno pre njenog ušća u Nišavu.

Jerma — koja je dugačka 74 km, u dužini od 50 km protiče kroz Srbiju, a 24 km kroz Bugarsku. Značajnija pritoka joj je Zvonačka reka. Jerma izvire na Vlasinskoj visoravni nedaleko od Vlasinskog jezera u Opštini Surdulica (Srbija), iz Srbije u selu Strezimirovci prelazi u Bugarsku, protiče jednim delom kroz Bugarsku, da bi se kod Zvonačke Banje ponovo vratila u Srbiju i nakon, prolaza pored Manastira Poganovo ulila u Nišavu, kod sela Sukova, nedaleko od Pirota.

Rasnička reka — koja se u donjem toku naziva Bistrica je jedna od najvažnijih levih pritoka Nišave, Dužina joj je 22,9 km, a rečni sliv je površine 218,94 km².[4]

Koritnička reka — nastaje kod sela Resnika, u podnožju Suve planine na 570 m n.v. od nekoliko manjih tokova, Spaja se sa Nišavom kao njena leva pritoka, kod naselja Bela Palanka. Protiče kroz opštinu Bela Palanka u Pirotskom okrugu. Dugačka je oko 10 km. Protiče kroz naselja Gornja Koritnica, Donja Koritnica i Divljana.

Crvena reka — je veća pritoka Nišave, koja se uliva u Nišavu na nadmorskoj visini od 268 metara, na njenom 56-om rečnom kilometru. Izvire na 967 m n.v. u podnožju Pasarela (1.524 m n.v), istaknutog vrha koji se nalazi na mestu sučeljavanja severnog i severozapadnog (glavnog) venca Suve planine. Do ušća Draguše naziva se Toponičkom rekom, a nizvodno Crvenom rekom. Dužina Crvene reke sa Toponičkom rekom iznosi 16,24 km, a površina njenog sliva je 92,18 km². U višim delovima sliva dominira šumska vegetacija.

Jelašnička reka — je pritoka Nišave koja se u nju uliva nizvodno od Sićevačke klisure, na 31-om rečnom kilometru, na 213 m n.v. Kao deo njene rečne doline je Jelašnička klisura nastala intenzivnim vertikalnim usecanjem njenog vodenog toka u krečnjačku stensku masu, zapadnih ogranaka Suve planine.[6] Jelašnička reka zajedno sa istoimenom klisurom od 1995. ima status „Park prirode I kategorije zaštite“, kao prirodno dobro Republike Srbije od izuzetnog značaja, u cilju očuvanja prirodnih vrednosti i endemskih i subendemskih vrsta biljaka,[7] koje su pronađene u njenom slivu.[8]

Kutinska reka — protiče kroz Zaplanje (opštinama Gadžin Han) i opštinu Niška Banja u Nišavskom okrugu. Izvire na Suvoj planini i dugačka je oko 40 km. Uliva se u reku Nišavu kao njena leva pritoka kod naselja Nikola Tesla.

Gabrovačka reka — izvire na padinama Seličevice i dugačka je oko 9 km. Protiče kroz Gabrovac, naselje Gabrovačka reka (Niš), deo Niša "Trošarina" i kroz Niš. Uliva se u reku Nišavu kao njena leva pritoka nedaleko od parka “Sveti Sava” (Niš).

Desne pritoke Nišave[uredi | uredi izvor]

Osim Ginske i Vrbnice koje su sastavnice Nišave sa desne strane sliva, idući od izvora ka ušću, u Nišavu se ulivaju:

Gradašnička reka — jedan je od hidrografskih objekata u gornjem Ponišavlju i jedan od vodotokova u slivu Pirotske kotline. Reka preseca severozapadni deo grada Pirota i uliva se u Nišavu sa njene desne strane.

Temštica — ili Toplodolska reka je reka u istočnoj Srbiji, desna pritoka reke Nišave. Reka celim tokom teče u okvirima Srbije. Površina sliva Temštice je 820 km².

Vranašnica — se u Nišavu uliva na 83-em rečnom kilometru, u Đurđevom polju nizvodno od Staničenja. Poznata je još i kao Osmakovska reka, kako se naziva u gornjem delu toka. Od sela Vraništa do ušća u Nišavu Osmakovska reka naziva se Vranašnicom.

Malčanska reka — koja izvire ispod sela Vrelo kod Niša dugačka je oko 10 km. Protiče kroz atare sela Vrelo, Pasjača i Malča i uliva se u Nišavu. Svrstava se u vodotoke drugog reda na području Niške kotline.

Jezera u slivu Nišave[uredi | uredi izvor]

Zavojsko jezero — nastalo potapanjem Visočice i delova rečnih dolina pritoka Nišave pretvorivši ih u zalive

Na površini sliva Nišave, postoji nekoliko jezera, koja su su uglavnom veštačka, i obrazovana pregrađivanjem rečnih dolina branom. Jedino prirodno jezero je Vetrensko koje pripada urniskim jezerima.

Zavojsko jezero — je veštačko jezero u Slivu Nišave, 17 km severoistočno od Pirota, na srednjem delu toka reke Visočice. Nastalo je 1963. godine, kada je veliko klizište napravilo prirodnu branu, koja je kasnije nadvišena izgradnjom veštačke brane.[9]

Maksimalna zapremina jezera iznosi 170.000.000 m³ vode, a povezano je sa HE „Pirot“ tunelom dužine oko 9 km. Dužina jezera je oko 13 km, a površina akvatorije oko 5 km². Jezero je potopilo donje delove dolina pritoka pretvorivši ih u zalive.

Divljansko jezero — je veštačka akumulacija[10] u podnožju Suve planine, između dva srednjovekovna sela Divljane i Mokre,[11] na oko 5 km udaljeno od Bele Palanke,[12] na putu ka Babušnici.[11] Nastalo je 1983. godine pregrađivanjem Koritničke reke, kao takozvana kompenzaciona brana, radi taloženja nanosnog materijala i mulja.[12] Jezero je površine oko 8 hektara, dugačko 700, široko i do 135, a duboko oko 5—6 metara. Sa jedne strane je prirodno pregrađeno strmim obroncima Kurilskim čuke.[11]

Krupačko jezero — je niska tresava u jugoistočnoj Srbiji, na nadmorskoj visini od oko 400 metara, između sela Krupac i Veliko Selo u blizini Pirota. Od gradskog jezgra grada Pirota udaljeno je desetak kilometara uzvodno uz Nišavu.

Savat I i Savat II — su administrativna jezera u opštini Dimitrovgrad.[13] Ove veštačke akumulacije napravljene su u rejonu Zabrđa, u kraškoj Odorovačko-smilovskoj kotlini (na oko 700 metara nadmorske visine) u blizini sela Smilovaca, po kome se nazivaju i Smilovska jezera. U blizini se nalazi čuvena prirodna retkost Petrlaška pećina i manastiri Sveta Petka i manastir Svetih Kirika i Julite u Smilovcima.

Berovsko (Berovačko) jezero —

Sukovsko jezero —

Vetrensko jezero —

Jarlovačko jezero —

Lalinačko jezero — jedno je od veštačkih vodenih površina i u slivu reke Nišave, nastalo pregrađivanjem Jablanice pritoke reke Jerme.

Bugarska[uredi | uredi izvor]

Nišava izvire u Bugarskoj ispod vrha Kom na Staroj planini. Izvorište je u blizini granice sa Srbijom, tako da tok Nišave u Bugarskoj iznosi svega 67 km, bez većih pritoka.

Pošto prolazi kroz selo Ginci, reka je poznata i kao Ginska. Tok joj je najpre prema jugu, a onda naglo skreće na zapad u Godečkoj kotlini, prolazi kroz selo Razboište, posle koga formira klisuru. Po izlazu iz kotline, dolazi do sela Kalotina, koje je granični punkt između Bugarske i Srbije (Kalotina-Gradina), i nastavlja dalje zapadno kroz Srbiju.

Deo Nišave u Bugarskoj kod Kalotine i Ginskog

Srbija[uredi | uredi izvor]

Tekući 151 km uglavnom prema zapadu, Nišava prolazi kroz Dimitrovgrad, Pirot, Belu Palanku, Nišku Banju i Niš. Oko 10 km zapadno od Niša (kod sela Trupala) uliva se u Južnu Moravu.

Nišava protiče kroz Pirot i kroz Sićevačku klisuru

Karakteristike i značaj[uredi | uredi izvor]

Plovnost i vodosnabdevanje

Nišava danas nije plovna reka, iako je u antici to bila. Nišava sa puno malih pritoka, kao što su Visočica sa desne i Jerma, Crvena reka, Koritnica, Kutinska reka i Gabrovačka reka sa leve strane i reka Gradašnica, ima značaj u hidrografiji ovog područja, kako za odvodnjavanje atmosferskih i industrijskih voda tako i za vodosnabdevanje i navodnjavanje zemljišta. Uticaj Nišave na vodosnabdevanja brojnog stanovništva u njenom slivu je značajan, naročito odnosi na Nišavu nizvodno od Bele Palanke i tokova Koritničke i Jelašničke reke.

Saobraćaj

Dolina Nišave je deo prirodnog puta Via militaris koji je od antičkih vremena povezivao Evropu i Aziju: put prati doline Velike Morave, Nišave i Marice i dalje prema Istanbulu.

Drumski i železnički magistralni putevi Beograd-Sofija-Istanbul prate trasu nekadašnjeg antičkog puta dolinom Nišave.

U 21. veku mreža puteva u Ponišavlju dugačka je 391 km, a njenu strukturu čine: 9% magistralnih puteva, 23% regionalnih putevi i 68% lokalnih puteva. Na ovom prostoru ukršta se šest važnih saobraćajnih pravca, od kojih pet imaju širi regionalni i međuregionalni značaj. To su sledeći pravci:

Svi ovi drumski saobraćajni pravci, osim zaplanjskog pokriveni su i mrežom železničkog saobraćaja.

Sićevačka klisura[uredi | uredi izvor]

Najpoznatija geološka formacija koju stvara Nišava je Sićevačka klisura, između Bele Palanke i Niške Banje. Klisura je dobila ime po selu Sićevu.

Nišava ima veliku snagu u Sićevačkoj klisuri, koja je iskorišćena na dve tačke ('Sićevo' i 'Ostrovica') za navodnjavanje, ribolov i proizvodnju električne energije.

Klisura je 17 km dugačka i 35-400 m duboka. U nekim delovima pravi kanjonske strukture, kao što je Gradiški kanjon.

Fotografije Nišave[uredi | uredi izvor]

Nišava u centru Niša (kod Univerziteta) i u vreme normalnog i velikog vodostaja
Železnički most preko Nišave u Nišu i Most preko Nišave pored „Niteksa“
Panorama Niša i Nišave
Uređeno korito Nišave u Nišu

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v Stanković Stevan S. (1997): Geografija Ponišavlja. Srpsko geografsko društvo, Beograd
  2. ^ Vladan Stoiljković, Nišava kao plovna komunikacija u antici i za vreme Vizantije i tokom turske vladavine, [1]
  3. ^ Mrđan M. Đokić Nišava – potamološka studija, „doktorska disertacija”.  Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. septembar 2017), Niš, 2015
  4. ^ a b Petrović J., Stanković Stevan M., Popović M. (2000): Izvori, vrela i površinske vode gornjeg Ponišavlja. Javno preduzeće „Vodovod i kanalizacija - Pirot”, Pirot
  5. ^ Stanković, S. (1997). Geografija Ponišavlja, Srpsko geografsko društvo, Beograd.
  6. ^ Martinović Ž., (1995): Koritnik, Enciklopedija Niša, Priroda, prostor, stanovništvo, IP ”Gradina”, Niš
  7. ^ Đurić M., Popović M. & Verovnik R.: Jelašnica gorge - a hot spot of butterfly diversity in Serbia, Phegea 38 (3) 2010, p. 111-120
  8. ^ Uredba Vlade RS ("Sl. gl. RS", broj 9/95)
  9. ^ JP Službeni glasnik i Opština Pirot, Leksikoni gradova Srbije: Pirotski leksikon - Zavojsko jezero. . Београд. 2012. pp. 88. ISBN 978-86-519-1244-6. .
  10. ^ „Bela Palanka: Ribolovačko udruženje Bela Palanka”. Pristupljeno 19. 1. 2013.  Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. mart 2013)
  11. ^ a b v „Diskaver Serbija: Divlljansko jezero”. Pristupljeno 19. 1. 2013.  Arhivirano na sajtu Wayback Machine (16. avgust 2012)
  12. ^ a b „USR Moravica: Divljansko jezero”. Pristupljeno 19. 1. 2013.  Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. septembar 2011)
  13. ^ Vukašin U. Minčić (1989): Upoznaj svoj zavičaj, Pirot

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Нишава&oldid=27800041”