Opis

Opis u književnosti jeste predstavljanje fizičkog svijeta, naročito čovjeka i prirode, prikazivanje svih pojava i stanja koja se nude čulnom opažanju, ukazivanjem na njihove karakteristične crte, pojedinosti i osobine. Opis obično proističe iz dužih neposrednih „dodira” piščevih čula sa predmetom, odnosno pojavom, a najčešće je rezultat naknadnog reprodukovanja ovih „dodira” kao činjenica svijesti. U tom reprodukovanju po pravilu se dočarava više spoljašnjost nego unutrašnjost, više fizički izgled nego duhovna konstitucija, više pojavnost nego suština onog što se opisuje. No to dočaravanje se obično u književnosti ne zaustavlja na onoj površini stvari i pojava koja se nudi čulnom opažanju i jezičkom uobličenju, nego dobija i neke posebne umjetničke funkcije.

Najopštije govoreći, književni jezik i slike u kojima se neki opis konstituiše, kao i asocijacije koje on u takvoj konstituciji budi, najčešće su snažno namagnetisane i nekim dubljim unutrašnjim smislom koji naznačuje i određeni doživljaj svijeta. Ta stilska magnetizacija opisa umjetničkim smislom podjednako je prisutna u svakom velikom književnom opisu: u Teokritovim i Vergilijevim pastoralnim pejzažima, u opisima epskih ratnika i njihovih sukoba („bojna koplja kao čarna gora”), u Šekspirovim opisima koji samo zamijenjuju kulise (opis zore u Romeu i Đulijeti), u romantičarskim opisima prirode (Vordsvort, Lamartin i dr.), u romansijerskim opisima koji često nagovještavaju da analogne sile vladaju čovjekom i prirodom (E. Bronte, Prust, Fokner i dr.), gradom i građaninom (Flober, H. Džejms, Kafka i dr.). No relativna važnost i funkcija opisa ipak se može u grubim crtama razlikovati u pojedinim književnim oblicima i epohama.

U diskurzivnim formama (esej, rasprava i sl.) po pravilu nema opisa; u dramskim oblicima opisi su sekundarnog i sporadičnog značaja, najčešće pomoćno sredstvo koje se koristi samo onda kad tehnika neposredne dramske prezentacije zakaže. Međutim, u lirskoj i refleksivnoj poeziji, kao i u epskim formama opisi su oduvijek imali značajno mjesto. Tako je opis prirode, često protkan sjećanjem i razmišljanjem, vjerovatno najuniverzalnija tema i oblik lirskog i refleksivnog pjesničkog izražavanja – u našoj književnosti naročito uspješan kod V. Ilića, A. Šantića, J. Dučića, V. Vidrića, M. Dedinca i dr.

U epici se često nalaze i veliki umjetnički dometi upravo u opisima, naročito ratnika, njihove odjeće i pojave (Homerova Ilijada i Odiseja); u pripovjeci i romanu opis prirode, sredine i ambijenta, ljudi i događaja, utemeljuju piščev doživljaj realnosti u određenom prostoru fizičkog sveta. Pored toga oni snažno proširuju polja asocijativnog dejstva umjetničkog djela (opis oluje u Kočićevoj pripovjeci „Kroz mećavu”), a često postaju i jedan od osnovnih elemenata njegove duhovne strukture (Andrićevi opis prirode u „Mostu na Žepi”, istorijskih kretanja u romanu Na Drini ćuprija, Krležini opis „panonskog blata” u Povratku Filipa Latinovića).

U cjelini gledano, dakle, opis je po pravilu upućen na fizički prostor, ali ta upućenost ne podrazumjeva nužno ni statičnost ni mehaničnost, nego živu aktivnost čula, neposrednu i posrednu. Ma koliko fizički prostor bio u opis statički fiksiran, da bi se sagledalo što više njegovih pojedinačnih dijelova, samo opisivanje ovih delova je dinamičan proces koji proističe iz određenog konteksta, nadovezuje se na njega, odvija se u različitim fazama, raste kumulativnim naznačenjima i grana se da bi se na kraju završio, i obično u tom završetku otvorio prema nekom događaju, akciji, meditaciji ili novom opisu. Svaki fizički prostor se može posmatrati i opisivati sa manje ili veće distance, iz ove ili one perspektive, a to veoma često određuje i njegovo umjetničko dejstvo i njegov duhovni smisao.

Plodno umjetničko mijenjanje distance i perspektive nalazimo u Sternovim i Floberovim romanima, a naročito kod modernijih romansijera koji koriste tehniku unutrašnjeg monologa (Prust, Džojs i dr.). U našoj književnosti izvanredan primjer ove vrste nalazimo u Andrićevom opisu nabijanja na kolac u romanu Na Drini ćuprija: jedino je pripovjedač u neposrednoj blizini žrtve i on, shvatajući svoj položaj kao neminovnost, podrobno opisuje šta se zbiva, ali se u tom opisivanju veoma često služi i stanovištem prostorno veoma udaljenog naroda koji gleda taj prizor. Takvim mijenjanjem distance i perspektive naturalistička upečatljivost te scene dobija simboličko prosvjetljenje i opravdanje; na kraju žrtva postaje mučenik, oslobađa se „zemnih veza” i ostaje kao vječan „visoko uzdignut, tvrd i neprolazan kip” pred kojim se ljudi kriomice krste.

Najšire govoreći, u književnom opisu fizička pojavnost stvari razbija se u niz pojedinosti koje se nude čulnom opažanju; reprodukovanjem, selekcijom i slobodnim kombinovanjem tih pojedinosti u književnom jeziku pisac im daje umjetnički naboj i smisao, te one postaju posrednici metaforizacije njegovih opažaja, sredstava pomoću kojih on projicira svoj doživljaj života u jedinstveni duhovni svijet umjetničkog djela, odnosno način na koji taj doživljaj dobija svoje prirodno fizičke obrise i utemeljenja.

Vidi još

• Opisne pjesme

Literatura

• C. S. Baldwin, Specimens of Prose Description, 1895;
• F. T. Blanchard, The Art of Composition, 1934;
• H. Ch. Buch, Ut pictura poesis, 1972;