Park prirode „Orjen“ u Republici Srpskoj

Dodaj veze
Koordinate: 42° 34′ 00″ N 18° 32′ 00″ E / 42.56667° S; 18.53333° I / 42.56667; 18.53333
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Park prirode „Orjen“
Pavlovića do
Mapa sa lokacijom zaštićene oblasti Park prirode „Orjen“
Mapa sa lokacijom zaštićene oblasti Park prirode „Orjen“
Mjesto Republika Srpska
 Bosna i Hercegovina
Koordinate42° 34′ 00″ N 18° 32′ 00″ E / 42.56667° S; 18.53333° I / 42.56667; 18.53333
Površina16.715,83 ha
Osnovano2020 godina
Upravljačko tijeloJavno preduzeće "Šume Republike Srpske", Centar za gazdovanje kršom, sa sedištem u Trebinju

Park prirode „Orjen“ koji spada u nova zaštićena područja Orjena i Bijele gore (severne strane Orjena) na teritoriji Grada Trebinja u Republici Srpskoj, Bosna i Hercegovina.[1] Osnovnu vrednost Parka predstavljaju geološka, geomorfološka, biološka i pejzažna raznovrsnost i očuvani prirodni ekosistemi (izuzetne mikološke, florističke i vegetacijska raznovrsnosti), sa brojnim endemičnim, reliktnim, retkim i ugroženim vrstama.[2] Ovo područje se navodi i kao potencijalno područje IBA u Bosni i Hercegovini.[3] Prema Međunarodnoj uniji za zaštitu prirode svrstava se u kategoriju V – Protected Landscape/ Seascape, ali bez međunarodnog statusa zaštite.

Na teritoriji Crne Gore, na površini od 8.897 hektara prostire se zaštićeno područje istog imena i kategorije, i sa Parkom prirode „Orjen“ u Republici Srpskoj čini jedinstvenu parkovsku celinu. U tom smislu u narednom periodu treba ostvariti jedinstvo sa Parkom prirode "Orjen" u Crnoj Gori, u opštini Herceg Novi, kako bi se blizina tog zaštićenog područja bila značajna u razvoju ovog područja.[2]

Položaj[uredi | uredi izvor]

Park prirode „Orjen“ nalazi se na prostoru masiv Orjen (površine 350 km²) istočno od grada Trebinja, na jugoistoku Hercegovine u Republici Srpskoj na krajnjoj jugoistočnoj tački Bosne i Hercegovine. Teritorija masiva Orjen i Park prirode, se ne završava kod Trebinja, već se delimično proteže na Crnu Goru i Hrvatsku.

Parka prirode „Orjen“ na karti Bosne i Hercegovine
Parka prirode „Orjen“
Parka prirode „Orjen“
Parka prirode „Orjen“ na karti Bosne i Hercegovine

Zaštićeno područje obuhvata oblast spoljnjeg pojasa Dinarida, u zaleđini Jadranskog mora. Osnovu Parka prirode „Orjen“ čini planinski masiv Orjena sa karstnom zaravni Bijela gora u istočnom delu obuhvata, koji se spuštaju u pravcu zapada i severa. Na sjeveru se granica spušta do Trebišnjice, odnosno jezera Gorica. Zaštićeno područje nalazi se na nadmorskoj visini između 290 i 1.865 metara.

Na istoku i jugoistoku Park se naslanja na državnu granicu sa Crnom Gorom, dok je deo jugozapadne, odnosno zapadne granice zaštićenog područja, u rejonu Podštirovnika, u dužini od 300 metara, i predstavlja međudržavnu granicu sa Hrvatskom. Zajedno sa susednim Lovćenom, Orjen čini poseban planinski prsten oko Boke Kotorske, jednog od najlepših zaliva na svetu.

Centralna koordinata zaštićenog područja[uredi | uredi izvor]

Po Griniču centralna koordinata zaštićenog područja je na:

  • 42° 38' 59.9694" severne geografske širine
  • 18° 29' 4.4904" istočne geografske dužine.

Prirodno dobro se pruža pravcem od juga ka severu, u dužini od 20,1 kilometara i od zapada ka istoku u dužini od 16,6 kilometara.

Prilaz[uredi | uredi izvor]

Park je udaljen od Dubrovnika 27 km, Herceg Novog 38 km, Nikšića 70 km, Mostara 115 km, Podgorice 120 km, Sarajeva 230 km, Banjaluke 360 km, Beograda 480 km. Od luke Bar udaljeno je 152 km, a od luke Ploče 120 km. Od putnih pravaca najznačajniji su Beograd – Dubrovnik i Mostar – Podgorica. Najbliži aerodromi su u Ćilipima (oko 40 km), Tivtu (oko 60 km), Mostaru (115 km) i Podgorici (120 km). Planirana je izgradnja aerodroma na Zubcima kod Trebinja 2020-tih godina. U planu je i izgradnja Jadransko-jonske magistrale, čime bi se strateška pozicija Trebinja i Parka prirode „Orjen“ bitno poboljšala.[4]

Zaštita i prostranstvo[uredi | uredi izvor]

Endemska vrste Parka prirode, do kojih se ne može lako doći iako se vida sa gotovo svake tačke Boke kotorske, dubrovačkog i hercegovačkog zaleđa

Još iz perioda SFR Jugoslavije pa nadalje, postojale su brojne inicijative usmerene na zaštitu i valorizaciju jedinstvene prirode ove kraške planine pune zanimljivosti,. Još 1960-tih godina pokrenuta je inicijativa da se formira Nacionalni park Orjen. Podeljen između tri republike i pet opština, za njegovu valorizaciju se nije mogao naći zajednički jezik, sve do 2018. godine kada je konačno Park prirode „Orjen“ prvo počeo sa radom 2018. godine, na teritoriji Crne Gore a od 2020. i na teritoriji Hercegovine, odnosno Republike Srpske i Bosne i hercegovine. Park je status u obe države stekao pre svega zahvaljujući brojnim endemskim biljnim vrstama, među kojima dominira gorostasna munika, endemska vrsta bora, do koje se ne može lako doći iako se vidi sa gotovo svake tačke Boke kotorske, dubrovačkog i hercegovačkog zaleđa.[5]

Područje Orjena i Bijele gore na teritoriji Grada Trebinja proglašeno je za zaštićen područje pete kategorije (zaštićeni pejzaži - park prirode) 2020. godine na osnovu Odluke Vlade Republike Srpske,[6] na površini od od 16.715,83 hektara. Ovaj park je nakon proglašenja postao najveće zaštićeno područje u Republici Srpskoj, od ukupno 27 parkova koliko ih trenutno ima, i time povećao procenat zaštićene teritorije u Republici Srpskoj sa 1,3 odsto porasla na dva odsto ukupne površine Republike Srpske, tako da se u 2020 godini, pod zaštitom našlo ukupno 48.822 hektara.[2]

Parka prirode „Orjen“ proglašen je na je inicijativu Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasleđa i terenskih istraživanja obavljenih 2018. i 2019. godine. Sredstva za osnivanje Parka obezbeđena su u okviru projekta Globalnog fonda za životnu sredinu (GEF) i Ujedinjenih nacija za životnu sredinu u Bosni i Hercegovini (United Nations Environment Programme - UNEP) čiji je osnovni cilj:

„Postizanje očuvanja biološke raznovrsnosti kroz uspostavljanje i efikasno upravljanje zaštićenim područjima i izgradnju kapaciteta za zaštitu prirode u Bosni i Hercegovini“.

Pre proglašenja prostora Orjena u park prirode Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasleđa RS izradio je Studiju za proglašenje zaštićenog područja i istu uputio Ministarstvu za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju koje je pripremilo akt o proglašenju i sprovelo postupak javnog uvida. Nakon toga sledila je Odluke Vlade Republike Srpske, o proglašenju Orjena i Bjele gore za park prirode.

Takođe izmenama i dopunama prostornog plana Republike Srpske do 2025. godine, područje Orjena i Bijele gore planirano je kao zaštićeno prirodno dobro, što podrazumeva uvažavanje potreba autohtonog stanovništva i lokalne zajednice, uključujući upotrebu resursa za opstanak u onoj meri u kojoj to neće izazvati negativan uticaj na primarne ciljeve upravljanja.[2]

Parkom prirode "Orjen" upravlja Javno preduzeće "Šume Republike Srpske", Centar za gazdovanje kršom, sa sedištem u Trebinju.[2]

Zone zaštite[uredi | uredi izvor]

Odlukom Vlade Republike Srpske unutar definisane - granice zaštićenog područja, nalaze se tri zone zaštite, upravljači i način upravljanja. Ta svaku od zona zaštite u prvi, drugi ili treći režim propisane mere za očuvanje prirodnih vrednosti identifikovanih na tom području.[7]

Prilikom određivanja zaštitnih zona poštovana su prava svojine, i vodilo se računa da se pravo privatnih vlasnika ne ograniči.

Područje koje je zonirano u prvom i drugom stepenu zaštite je u državnom vlasništvu.

Reži zaštite prvog stepena[uredi | uredi izvor]

Režim zaštite I stepena ustanovljen ja na prostoru od 255,58 ha, ili 1,53% ukupne površine zaštićenog područja, odnosno mali procenat područja (jugozapadna ili jugoistočna granica Parka prirode) u kome je identifikovan mali rezervat prašume (područje Štirin dol).[7]

U ovoj zaštitnoj zoni dozvoljeni su naučnoistraživački i obrazovni projekti, kao i škole u prirodi i aktivnosti usmerene ka očuvanju i unapređivanju postojećeg stanja ekosistema.

Reži zaštite drugog stepena[uredi | uredi izvor]

Režim zaštite II stepena (sastavljen iz dve cjeline) ustanovljen je na prostoru od 7.369,25 ha, u kome je ograničeno i kontrolisano korišćenje prirodnih bogatstava. Zonom sa režimom zaštite drugog stepena obuhvaćena su područja:

  • značajne i očuvane prirodne vrednosti i veliki diverzitet vrsta i staništa. Ekološke vrednosti ovog područja mogu poslužiti za naučne, obrazovne, turističke i rekreativne aktivnosti,
  • područja velike vrednosti za očuvanje staništa koja mogu biti podvrgnuta aktivnoj intervenciji kao načinu upravljanja kojim se osigurava zaštita, očuvanje, revitalizacije i održavanje povoljnog stanja,
  • područja velike prirodne vrednosti, koja je čovek svojim delovanjem oblikovao na način da ekološke, biološke, kulturne i pejsažne vrednosti sačinjavaju jedinstvenu celinu.

Mere zaštite propisane u režimu zaštite drugog stepena, na ovom području dozvoljavaju upravljanje, jer se na tom području često treba izvršiti obnova ili poboljšanje uslova sa određenim merama kako bi određene biljne ili životinjske vrste preživele.[7] U tom smislu u režimu zaštite II stepena zaštite sprovodi se na delu zaštićenog područja sa delimično izmenjenim ekosistemima u kojima su moguće određene privredne aktivnosti, bez posledica po primarne vrednosti njegovih prirodnih staništa, populacija i ekosistema, kao i kontrolisane tradicionalne delatnosti koje neće ugroziti primarne vrednosti područja.

Reži zaštite trećeg stepena[uredi | uredi izvor]

Režim zaštite III stepena (koji je najslobodniji) zauzima 9.090,45 ha, što čini 54,38% ukupne površine zaštićenog područja. Ovaj prostor je namenjen rekreaciji, turizmu i određenim vrstama gradnje, odnosno infrastrukturnim projektima koji su u funkciji zaštićenog područja, odnosno za izgradnju planinarskih domova i vikend-odmarališta.[8]

U režim zaštite III stepena ulaze sve površine izvan režima zaštite I i II stepena, uključujući i sve izgrađene celine.[8]

Prilikom određivanja zaštitnih zona poštovano je pravo svojine, i vođeno je računa da se pravo privatnih vlasnika ne ograniče.[7]

To je zona tzv. „opravdanog korištenja“, gdje se mogu vršiti upravljačke intervencije u cilju unapređenja zaštićenog područja, bez posljedica po primarne vrijednosti njihovih prirodnih staništa, ekosistema i ograničeno koristiti prirodni i stvoreni resursi na održiv i usklađen način.[8]

Vlasništvo[uredi | uredi izvor]

Od ukupne površine Parka prirode „Orjen“ koja iznosi 16.715,83 hektara, u svojini Republike Srpske nalazi se 11.037,28 ha ili 66,03% područja. Ostatak površine je u privatnom vlasništvu.

Saobraćajna povezanost[uredi | uredi izvor]

Saobraćajni pristup severnom delu područja moguć je magistralnim putem M-6 Trebinje —Župa (put prema Nikšiću). U naselju Lastva se odvaja lokalni put kojim se može pristupiti Bijeloj Gori, dok se u Župi nalazi skretanje za regionalni put R-430 koji vodi do Aranđelova i granice sa Crnom Gorom, a dalje ka Grahovu. Južnom delu obuhvata zaštićenog područja moguće je pristupiti regionalnim putem R-429 Aleksina Međa — Sitnica (put prema Herceg Novom). U Tulima i Grabu odvajaju se lokalni putevi prema masivu planine Orjen.

Obližnji aerodromi Sarajevo, Tivat (udaljen 30 km), Podgorica i Ćilipi (udaljen 17 km) dostupni su za dolazak sa veće daljine.

Geografske karakteristike[uredi | uredi izvor]

Planina Orje je najviša subadriatička planina dinarskog orogena. Najviši vrh Orjena u Republici Srpskoj je Velika Jastrebica (1865 m n. v.) i predstavlja najvišu primorsku planinu Dinarskog masiva u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini, dok je najviši vrh masiva Orjena i primorskog pojasa Jadrana Zubački kabao (1.894 m) na teritoriji Crne Gore.

Na Orjenu je vegetacioni alpinski prostor formiran na svim većim vrhovima i grebenima. Solifluvidijalne procese, kao posljedice dnevnih zaleđivanja i odleđivanja zemljišta, su zapažene uglavnom na severnim stranama Jastrebice, Buganjske grede, Reovačke grede, Pazue i u Pavlovačkom dolu ispod Zubačkog kabla. Sipari su najmarkantnije posledice tih procesa. Visina planine, koja dostiže apsolutnu vrednost od 1.893 m, a relativnu od 650 m na horizontalnoj daljini od 1 km, takođe bi odgovarala za svrstavanje Orjena u visoke planine.

Glacijalno oblikovanje reljefa

Orjen je za vreme pleistocena ležao 700 m iznad snježne granice. Tako su se razvili veliki glečeri, koji su silazili do samog ruba Boke kotorske. Glečeri su ostavili niz tragova kao što su cirkovi, morene, valovi i metamorfne stene. Glečerski valovi formirani su u Reovačkom i Dobrom dolu. Imali su dužinu od 10 km i završavali su se velikim terminalnim morenama. Subrin amfiteatar je po geomorfološkoj evoluciji specifični cirk lavinskog tipa.

Prema istraživanju orjenske glacijacije, ledena masa je dostigla veličinu od 150 km² i debljinu do 350 m. Delovanje lednika je najuočljivije u ljutom izgledu izrazito glacijalno oblikovanog vrha Orjena. Nekadašnji glečeri i danas utiču na ekologiju Orjena.

Karstni reljef
Karstni reljef severnih padina Orjena (zvan Bjela gora)

Parka prirode „Orjen“ je karstni reljef. Zbog velikog uticaja poslednjeg ledenog doba, pored nastalog kompaktnog karsta, na Orjenu se ističu i ledničke stene kao posledica taloženja ledničkog materijala nakon nekadašnje glacijacije kojoj je ovo područje bilo izloženo. Najznačajniji oblik nastao radom glečera u zaštićenom području je lednički valov koji je sišao u Dobri do, između dva dominantna grebena – Velike Jastrebice i Buganje grede. Morenski materijal je istaložen kako na Bijeloj gori tako i na širem području masiva. Dugi period taloženja karbonatnih stena, oštećenost ovih masa tektonikom, ubiranjem i rasedanjem kao i velika količina „agresivnih“ voda uslovile su nastanak i razvoj duboke karstifikacije.

Speleološki objekti na području Orjena

Kao rezultat duboke karstifikacije, u čitavom masivu Orjena razvijen je podzemni karstni reljef koji je najvećim delom predstavljen objektima jamskog i ponorskog tipa. U Parku prirode „Orjen“ utvrđeno je i opisano 47 speleoloških objekata od kojih njih 13 ima odlike pećina čija dužina kanala uglavnom ne prelazi 50 metara.

  1. . Jama ispod Grebena Orijen
  2. . Jama kod Bukve
  3. . Jama Ratkuša
  4. . Jama Opasna
  5. . Jama Dvije 1 – 2
  6. . Jama Ubla 1
  7. Jama Brnjova
  8. . Jama Konjsko
  9. . Jama Duboka
  10. . Pećina Vranješ
  11. . Jama više Orovaca
  12. . Jama kod kuća Grubača
  13. . Jama Ruđin do
  14. . Jama kod Krušjeve gustjerne
  15. . Jama Bravenik
  16. . Pećina Grab-1
  17. . Noćna jama
  18. . Bukova pećina
  19. . Jama Uska
  20. . Potpećak 1
  21. . Mala jama
  22. . Ledena pećina
  23. . Jama Vučji zub
  24. . Jama na Lisičijoj gredi
  1. . Jama u Dubokoj rupini
  2. . Ponor L1
  3. . Jama Banjalučanka
  4. . Jama na Medovom dolu
  5. . Mala pećina
  6. . Mijatova torina
  7. . Jama na kosi iznad Barenog dola
  8. . Jama iznad Vlaškog dola
  9. . Mikušina jama
  10. . Siljevačka pećina
  11. . Dvogla jama
  12. . Sušićka jama
  13. . Jezeračka jama
  14. . Kaluđerova jama
  15. . Kaluđerova pećina
  16. . Jama na brdu Skorupan
  17. . Jama Duboki lednici
  18. . Pećina Duboki lednici
  19. . Jama Sniježnica u Radovanovoj klačini
  20. . Jama Ubla 2
  21. . Pećina Rakuša kod Klubuka
  22. . Jama Rastuša u Bijeloj gori
  23. . Jama Bezdan u Prasi

Klima[uredi | uredi izvor]

Na osnovu geografskog položaja, područje Orjena i Bijele gore u potpunosti pripada pojasu sa pravom mediteranskom klimom. Orjen ima planinsku klimu ali sa jakim uticajem mediteranske klime, i nešto više padavina u odnosu na prosek za ovaj tip klime. S obzirom da se nalazi na rubu Jadrana, Orjen predstavlja granicu prodora toplih i vlažnih vazdušnih masa sa mora, što utiče na velike količine godišnjih padavina, na najvišim vrhovima uglavnom u vidu snega. Snežni pokrivač na Bijeloj gori traje i više od 140 dana.

Po količini padavina Orjen je na prvom mestu u Evropi. Na to u hladnijem delu godine utiču cikloni koji donose velike količine vlage prelaskom preko relativno toplog Sredozemnog mora. Pri forsiranom dizanju preko zimi hladnih Dinarida, dolazi do kondenzacije i do najobilnijih padavina u Evropi. Leta su suva i vrela, posebno u julu i avgustu. Letnje suše prema statistici traju 2 meseca. Zavisno od godine, ponekad i više meseci, a ponekad nisu izražene.

Karakteristični su i specifični mikroklimatski uslovi koji se razlikuju u zavisnosti od nadmorske visine, ekspozicije, udaljenosti od mora, razuđenosti terena i biljnog pokrivača, što je osnova za veliku raznovrsnost i brojnost, kao i endemičnosti flore i faune područja.

Hidrografija[uredi | uredi izvor]

Površinska rečna mreža je razvijena samo na severu Parka prirode „Orjen“, na kome je pretežno po površini dolomitnih stena formiran sliv Sušice. Na kontaktu sa vodonepropusnom podinom prisutna su brojna vrela, a reka Trebišnjica, odnosno Trebinjsko jezero čine severnu granicu zaštićenog područja.

Oko vodotokova izdvojeni su zaštitni pojasi u zoni:

  • Trebinjskog jezera, širine 100 m,
  • reke Trebišnjice, širine 50 m,
  • uz potok Tisa, 60 m,
  • Sušice, 60 m,
  • Dobre vode, 60 m.

Zaštićena su i izvorišta Česma i Begova korita.

Biljni i životinjski svet[uredi | uredi izvor]

Ledeno doba koje je vladalo na prostoru Orjena imalo je jednu veliku posledicu. Za više od dva miliona godina koliko je trajalo, izmenio se živi svet. Biljke i životinje, koje se nisu mogle prilagoditi teškim uslovima promene klime, iščezle su. Tako živi svet na Orjenu još uvek nosi pečat dobijen u vreme glacijacije. To je razumljivo ako se ima u vidu da se ledeno doba završilo samo pre deset i po hiljada godina. Zadnji glečer koji se sa Orjena povukao pre petnaest hiljada godina, za sobom je ostavio neke biljke koje su inače iz arktičkih krajeva našle utočište na najvišim vrhovima. Takvi glacijalni relikti nađeni na Orjenu lat. Druas octopetala (retko na Jastrebici), lat. Leontopodium alpinum (naveden u literaturi), lat. Hieracium villosum, lat. Betula pendula.

Flora[uredi | uredi izvor]

Raznovrsnost biljnog sveta ogleda se u 1.088 taksona. Od ukupnog broja: 156 taksona je endemično (113) i subendemično (43) za Balkansko poluostrvo, dok se na Uredbi o crvenoj listi zaštićenih vrsta nalazi čak 248 taksona.[9][10][11][12][13][14][15][16][17][18][19][20][21]

Retke i ugrožene vrste biljaka[uredi | uredi izvor]

Munika (Pinus heldreichii) u Parku prirode Orjen
Bosanska perunika (Iris rechenbachii var bosniaca)

U retke i ugroženih vrsta biljaka spadaju:

Biljne vrste nove za nauku[uredi | uredi izvor]

Sa Orjena i njegovih padina opisane su brojne biljne vrste, nove za nauku, kao što su npr:

  • Prijatna kandilka (Aquilegia grata), višegodišnja zeljasta biljka iz porodice ljutića.
  • Tomazinijeva žućica (Cytisus tommasinii), biljka iz porodice mahunarki.
  • Hunterova lastavina (Vincetoxicum huteri), zimzelenovka, cvetajuća biljaka iz familije koja obuhvata drveće, žbunje, bilje koije obuhvata drveće i vreže. Spada u otrovne lekovite biljke.
  • Salvia (Salvia brachyodon), iz najbrojnijeg roda porodice usnatica (Lamiaceae) sa oko 800 vrsta jednogodišnjih, višegodišnjih, zeljastih, polužbunastih i žbunastih vrsta.
  • Urodica (Melampyrum fimbriatum), biljni rod iz porodice volovotkovki.
  • Satureja (Satureja horvatii), rod aromatičnih i lekovitih biljaka iz familije usnatica Lamiaceae koji obuhvata oko 30 vrsta. Centar rasprostrtanjenja roda je Mediteran a najpoznatije vrste u Srbiji su čubar, planinski čubar i rtanjski čaj.
  • Iris orjeni,
  • Euphorbia orjeni,
  • Lonicera glutinosa,
  • Achillea abrotanoides,
  • Amphoricarpos neumayeri,
  • Crepis pantoscekii.

Na zaštićenom području evidentirana su 42 različita stanišna tipa, od kojih je 21 od značaja za Evropsku uniju.

Biljne vrste iz Parka prirode Orjen, nove za nauku
Šume

Šumske površine sa jelom i bukvom naseljavaju duboko zemljište na morenama. Iznad guste šume pojedinačne grupe jele i munike se nalaze na strmim stijenama. Šume munike predstavljaju jedan od najpoznatijih atributa planine, tako da su najbliže prvoj asocijaciji, simbolu ili zaštitnom znaku celog Parka prirode. One su endemske i reliktne vrste drveta koja predstavlja subendem južnih Apenina i jugoistočnih Dinarida. Takođe, posebnu vrednost predstavljaju ilirske bukove šume, (najjužnije bukove šume Republike Srpske).

Jela je naročito interesantno drvo. Populacija na Bijeloj gori se nekim osobinama razlikuje od ostalih dinarskih populacija, sem možda onih na Biokovu. U pleistocenu je došlo do hibridizacije dveju balkanskih vrsta jele, evropske i grčke. Hibridnih populacija ima naročito u Makedoniji, Bugarskoj i Grčkoj.

Prašume sa jelom ostale su delimično na Gvozdu i duž grebena od Gumbara do Veljeg leta. Počektom 1960-tih godina počela je seča šuma u Bijeloj gori, što je dovelo do devastiranja. Ostatak, i po estetskoj vrednosti i genetičkom potencijalu, treba sačuvati.

Flora Orjena
  • Jela i munika su najznačajniji četinari Orjena.
    Jela i munika su najznačajniji četinari Orjena.
  • Kamenjarka raste na stijenama unutar munikovih ili čistih jelovih šuma.
    Kamenjarka raste na stijenama unutar munikovih ili čistih jelovih šuma.
  • Lilium naseljava kamenjarke.
    Lilium naseljava kamenjarke.
  • Orjenska perunika je endem Orjena.
    Orjenska perunika je endem Orjena.
  • Nježna kockavica.
    Nježna kockavica.
  • Grčki javor (tercijarni relikt u subalpinskim šumama Balkana).
    Grčki javor (tercijarni relikt u subalpinskim šumama Balkana).
  • Orjenska hudika (endemični žbun).
    Orjenska hudika (endemični žbun).
  • Planinski božur.
    Planinski božur.

Gljive[uredi | uredi izvor]

Registrovano je ukupno 262 vrsta gljiva od čega je:

  • 70 vrsta pripadnika odeljka Ascomycota,
  • 191 vrsta iz odeljka Basidiomycota
  • 1 vrsta Zygomycota,

Od navedenih vrsta 25 je zaštićeno zbog njihovog značaja, retkosti i ugroženosti na globalnom nivou, a to su:

  • Amanita boudieri,
  • Amanita caesarea,
  • Chamaemyces fracidus,
  • Clavaria incarnate,
  • Cortinarius magicus,
  • Desmazierella acicula,
  • Entoloma mougeotii,
  • Entoloma serrulatum,
  • Entoloma caesiocinctum,
  • Gyroporus castaneus,
  • Helvella atra,
  • Helvella branzeziana,
  • Lactarius uvidus,
  • Hericium erinaceus,
  • Hygrophorus persoonii,
  • Hymenoscyphus rhytidiadelphi,
  • Lactarius musteus,
  • Melanogaster tuberiformis,
  • Peziza moseri,
  • Phaeolepiota aurea,
  • Pseudombrophila ripensis,
  • Psilopezia nummularialis,
  • Thecotheus keithii,
  • Tricholoma psammopus,
  • Volvariella bombycina.
Neke od zaštićenih vrsta gljiva u Parku prirode „Orjen u RS
  • Amanita boudieri
    Amanita boudieri
  • Chamaemyces fracidus
    Chamaemyces fracidus
  • Phaeolepiota aurea
    Phaeolepiota aurea
  • Lactarius uvidus
    Lactarius uvidus
  • Helvella atra
    Helvella atra
  • Pseudombrophila ripensis
    Pseudombrophila ripensis

Fauna[uredi | uredi izvor]

Ptice[uredi | uredi izvor]

Na području Bijele Gore registrovana je 87 vrsta ptica koje su svrstane u 14 redova i 33 porodice. Dve vrste nisu sa sigurnošću utvrđena zbog loših uslova posmatranja.

Među retke vrste koje su retke na samo tom području već i cijeloj Bosni i Hercegovini su orao zmijar (Circaetus gallicus) ili sve ređi suri orao (Aquila chrysaetos). Druge značajne vrste za zaštitu koje su označene kao retke ili ugrožene su:

  • Jarebica kamenjarka (Alectoris graeca),
  • Buljina (Bubo bubo),
  • Bela čiopa (Tachymarptis melba),
  • Pupavac (Upupa epops),
  • Ptice pevačice (modrokos (Monticola solitarius) i voljić maslinar (Hippolais olivetorum).[22]
Neke od ptica Park prirode „Orjen“

Ihtiofauna[uredi | uredi izvor]

Na severnom delu Orjena, u rekama Trebišnjice, Sušice i Trebinjskog jezera otkriveno je 17 vrsta autohtone i alohtone ihtiofaune, od kojih je 11 vrsta izdvojeno kao značajno za područje. Na području Orjena i Bijele gore konstatovano je 7 vrsta vodozemaca i 10 vrsta gmizavaca. Na ovom području gmizavci su zastupljenija grupa organizama s obzirom na klimatsko područje, tip staništa i surovije uslove na koji su prilagođeni. Oni su kao takođe prilagođeniji organizmi i zastupljeniji u južnijim i toplijim krajevima u odnosu na vodozemce[23].[24]

Vodozemci i gmizavci u Parku prirode „Orjen“ ključni su faktor u lancu ishrane i prenosilac energije od invertebrata ka vertebratima, izrazito gledajući na avifaunu ovog zaštićenog područja. U Parku se mogu pronaći značajne vrste poput grčkog tritona, kojoj je ovo zapadna granica distribucije ukupne vrste,[25] a teritorija ovog Parka je važna i u herpetološkom smislu, jer se može očekivati da u njemu živi pretežan broj subendemičnih vrsta i vrsta za koje je utvrđeno da su na nivou cele Republike Srpske vrlo retke.

Prema Crvenoj Listi Republike Srpske, najznačajnije vrste vodozemaca i gmizavaca koji su do sada pronađeni na Bijeloj gori i Orjenu su:

Najznačajnije vrste vodozemaca i gmizavaca na Bijeloj gori i Orjenu
Vrsta Latinski naziv Lista zaštite Slika
Žutotrbi mukač Bombina variegata
  • Svetska crvena lista IUCN: LC;
  • Evropska crvena lista IUCN:LC;
  • Direktiva o staništima: Dodatak II i IV;
  • Bernska konvencija: Dodatak II;
  • Smaragdna mreža: Dodatak II.
Mosorski gušter Dinarolacerta mosorensis
  • Svetska crvena lista IUCN: VU;
  • Evropska crvena lista IUCN: VU;
  • Bernska konvencija: Dodatak III
Zmija leopard (pegava crvenkrpica) Zamenis sittula
  • Svetska crvena lista IUCN: LC;
  • Evropska crvena lista IUCN: LC;
  • Bernska konvencija: Dodatak II;
  • Direktiva o staništima: Dodatak II i IV
Šumska kornjača Testudo hermanii
  • Svetska crvena lista IUCN: NT;
  • Evropska crvena lista IUCN: NT;
  • Bernska konvencija: Dodatak II;
  • Direktiva o staništima: Dodatak II i IV

Sisari[uredi | uredi izvor]

Recentnim istraživanjem potvrđeno je prisustvo 14 vrsta sisara, među kojima treba istaći prisustvo značajnih vrsta velikih zveri,

Vrste sisara u Park prirode „Orjen“ u RS
Vrsta Latinski naziv Monitoring Slika
Mrki medved Ursus arctos koji je na osnovu monitoringa sigurno prisutan, ali ne stalno (što uključuje uspešno reproduktivne ženke) ili samo povremeno.
Sivi vuk Canis lupus Na osnovu nitoring koji se sprovodi već duži niz godina, može se smatrati da je sigurno prisutan, odnosno da istraživano područje predstavlja deo teritorije (životnog prostora) bar jednog vučjeg čopora.
Ris (Lynx lynx Monitoringom je potrebno tek potvrditi prisustvo jedinki i da li se radi o Balkanskom ili Dinarskom risu.
Srna Capreolus capreolus
Severni belogrudi jež Erinaceus roumanicus
Zec Lepus europaeus
Kuna Martes sp.
Kuna belica Martes foina
Evroazijski jazavac Meles meles
Voluharica Microtus sp.
Lasica Mustela nivalis
Riđa voluharica Myodes glareolus
Divlja svinja Sus scrofa
Slepa krtica Talpa caeca
Krtica Talpa europaea
Riđa lisica Vulpes vulpes
Posebna važnost u Parku prirode „Orjen“ pridaje se uključenju u međunarodni sistem očuvanja, i unapređenja gde je moguće i potrebno, povezanosti medveda Dinarsko – Pindske populacije od Slovenije do Grčke, i vuka Dinarsko – Balkanske populacije od Slovenije do Bugarske.

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Područje Parka prirode je retko naseljeno. Gustina naseljenosti je jako retka i iznosi 4 st/km²

U njemu postoji 13 nastanjenih i 4 nenastanjena naselja, sa sledećim podacima o broju stanovnika u naseljenim naseljima, prema popisu iz 1991 i 2013. godine:

Broj stanovnika u nastanjenim naseljima u Park prirode „Orjen“ prema popisu iz 1991. i 2013.
Naziv naselja 1991 2013 Naziv naselja 1991 2013
ARANĐELOVO 114 97 PODŠTIROVNIK 39 13
BOGOJEVIĆ SELO 68 16 SKOČIGRM 146 18
DONjI ORAHOVAC 39 11 UBLA 0 8
GORNjI ORAHOVAC 69 20 VUČIJA 59 34
KLOBUK 30 24 ŽELjEVO 14 9
KONjSKO 79 28 ŽUPA 115 44
LASTVA 523 374
Ukupno 1.295 696

Kulturna baština[uredi | uredi izvor]

U kulturnoj baštini Orjena spadaju vredni materijalni ostaci iz eneolita u kojima je datirana pećina Vranjaj. Niži delovi, pogodniji za život, imaju veću gustinu arheoloških nalazišta, ilirskih humki i utvrđenja, ali takođe i tragove povremenog boravka ljudi na samim vrhovima, u kojima su pronađeni ostaci keramičkih posuda.

Najvidljiviji materijalni ostaci vezani su za novije vreme i masovnu upotrebu planine za letnji uzgoj stoke i poljoprivredu. To su kamene kolibe, terasasta polja i ograđene doline. Od pojedinačnih zgrada izdvaja se nekadašnja vetrenjača, Vetrenjača, kao i bistro Gaj Murišić na Žukovici, poznat po kamenoj kupoli napravljenoj u suvoj tehnici. Tu su i ostaci nekadašnjih letnjih stanova u Vučjem dolu, Poljicama, Kamenskoj i Ubaljskoj planini.

Iz austrougarsko doba, na Orjenu datiraju kamene pešačke staze, i prvi automobilski puteve, koji su još uvek funkcionalne građevine koje danas predstavljaju muzeje građevinske tehnike pod vedrim nebom. U tom pogledu posebno je zanimljiv gornji deo vojno-strateškog puta Vrbanj-Orjensko sedlo.

Kulturno-istorijska dobra u Parku prirode „Orjen“
Naziv objekta Lokacija Vreme izgradnje Slika
Crkvište Sređevica Polub Rani hrišćanski period
Srednjovekovni grad Klobuk Klobuk Srednji vek
Crkvišca Svetog Stefana Visokog Ubla 2000. godine
Crkvište Svetog Arhangela Mihaila Aranđelovo Srednji vek
Nekropola stećaka oko Spsove crkve Konjsko Srednji vek
Stećak u srednjovekovnom gradu Klobuk Klobuk Srednji vek
Nekropola stećaka Bravenik Srednji vek
Most Jelene Anžujske Vučija Srednji vek
Crkvište Arhangela Mihaila Klobuk Srednji vek
Manastir Svetog Đorđa Bravenik Srednji vek
Crkva Ilijine Grede Brdo Ilijina Greda Rani hrišćanski period
Crkva Vaznesenje Gospodnje ili Spasova crkva Konjsko Srednji vek
  • Materijalni ostaci u Parku prirode iz perioda Austrougarske (vojna kasarna)
    Materijalni ostaci u Parku prirode iz perioda Austrougarske (vojna kasarna)
  • Unutrašnjost jedne od koliba za letnji uzgoj stoke i poljoprivredu na Orjenu
    Unutrašnjost jedne od koliba za letnji uzgoj stoke i poljoprivredu na Orjenu

Turizam[uredi | uredi izvor]

U turističkom smislu položaj Parka prirode „Orjen“ je povoljan u odnosu na obližnje turističke destinacije u Republici Hrvatskoj i Crnoj Gori, pa je tako od Dubrovnika i Kotora udaljen oko 30 km, od Herceg Novog oko 15 km. Od aerodroma u Ćilipima (Hrvatska) „Orjen“ je udaljen oko 17 km, a od aerodroma Tivat (Crna Gora) oko 30 km.

Učenički turizam

Park prirode „Orjen“ ima višestruku korist za učenički turizam i obrazovanje jer omogućava nastavnicima osnovnih škola da sa najmlađim učenicima rade na brojnim nastavnim temama u prirodi, ističe direktor Osnovne škole „Vuk Karadžić“ u Trebinju Aleksandar Vukanović...[7]

Boravak u prirodi podstiče učenike da razvijaju ekološku svest o očuvanju i zaštiti prirode. Boraveći u prirodi, deca zaista posmatraju i proučavaju svoje okruženje. Ova vrsta nastave povoljno utiče na razvoj samostalnog posmatranja i doprinosi aktivnostima dece u proučavanju prirodnog okruženja.

Lovstvo

Područje parka prirode Orjen se nalazi o okviru sportsko-rekreacionog lovišta „Leotar“ koje je ustanovljeno Odlukom Vlade Republike Srpske, broj: 04/1-012-2-2163/15 od 05.10.2015. godine.[26] U njemu vladaju povoljni prirodni uslovi, i bogat diverzitet lovne faune što pruža odlične uslove za razvoj lovnog turizma. Osnovne vrste divljači u ovom lovištu su:

  • srneća divljač,
  • zec,
  • jarebica kamenjarka,
  • divlja patka,
  • divlja svinja.
  • medved,
  • vuk,
  • lisica,
  • divlja mačka,
  • šumska šljuka,
  • prepelica...

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Proglašen Park prirode Orjen”. MONDOBA. Pristupljeno 29. 10. 2020. 
  2. ^ a b v g d „Park prirode "Orjen" izuzetan prirodni i turistički potencijal, RTRS, Radio Televizija Republike Srpske,”. PRIVREDA - RTRS. Pristupljeno 30. 10. 2020. 
  3. ^ Kotrošan, D., Drocić, N., Trbojević, S., Šimić, E. & Dervović, I., 2012: Program IBA - međunarodno značajna područja za ptice u Bosni i Hercegovini. Ornitološko društvo „Naše ptice“, Sarajevo
  4. ^ „Energetski akcioni plan opštine Trebinje, pp. 19.” (PDF). Opština Trebinje. oktobar 2011. Arhivirano iz originala (PDF) 7. 2. 2012. g. Pristupljeno 10. 11. 2020. 
  5. ^ Dinarida, Parkovi. „Park prirode Orjen”. Parkovi Dinarida. Arhivirano iz originala 01. 11. 2020. g. Pristupljeno 29. 10. 2020. 
  6. ^ „Službeni glasnik RS“ br. 93/20
  7. ^ a b v g d „Park prirode “Orjen” kod Trebinja -BOGATSTVO ENDEMIČNIH VRSTA I ŠANSA ZA RAZVOJ TURIZMA””. eTrebinje. 27. 9. 2020. Pristupljeno 30. 10. 2020. 
  8. ^ a b v „Park prirode Orjen” (PDF). Republički Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske Banja Luka, 2020. god. str. 179-182. Arhivirano iz originala (PDF) 06. 11. 2020. g. Pristupljeno 31. 10. 2020. 
  9. ^ Beck-Mannagetta G. (1903). Flora Bosne, Hercegovine i novopazarskog Sandžaka 1(2) – Gymnospermae i Monocotyledones. Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini 15(2): 185–230.
  10. ^ Beck-Mannagetta G. (1906). Flora Bosne, Hercegovine i novopazarskog Sandžaka 2(2). Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini 18(2): 137–150.
  11. ^ Beck-Mannagetta G. (1907). Flora Bosne, Hercegovine i novopazarskog Sandžaka 2(4). Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini 19(1): 15–30.
  12. ^ Beck-Mannagetta G. (1909). Flora Bosne, Hercegovine i novopazarskog Sandžaka 2(5). Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini 21(1): 135–166.
  13. ^ Beck-Mannagetta G. (1914). Flora Bosne, Hercegovine i novopazarskog Sandžaka 2(6). Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini 26(3): 452–475.
  14. ^ Beck-Mannagetta G. (1916a). Flora Bosne, Hercegovine i novopazarskog Sandžaka – Pteridophyta. Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini 28(2): 311–336.
  15. ^ Beck-Mannagetta G. (1916b). Flora Bosne, Hercegovine i novopazarskog Sandžaka 2(7). Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini 28(1): 41–168.
  16. ^ Beck-Mannagetta G. (1923). Flora Bosne, Hercegovine i bivšeg Sandžaka Novog Pazara 2(11). Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini 35(1): 49–74
  17. ^ Beck-Mannagetta G. (1927). Flora Bosne i Hercegovine i oblasti Novog Pazara 3 – Horipetalae. Srpska kraljevska akademija, Posebna izdanja 63, Prirodnjački i matematički spisi 15: 1–487.
  18. ^ Beck-Mannagetta G., Malý K. (1950). Flora Bosnae et Hercegovinae 4 – Sympetalae, 1. Biološki institut u Sarajevu, Posebna izdanja 1: 5–73.
  19. ^ Beck-Mannagetta G., Malý K., Bjelčić Ž. (1967). Flora Bosnae et Hercegovinae 4 – Sympetalae, 2. Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine u Sarajevu, Prirodnjačko odjeljenje, Posebno izdanje 2: 5–111.
  20. ^ Beck-Mannagetta G., Malý K., Bjelčić Ž. (1974). Flora Bosnae et Hercegovinae 4 – Sympetalae, 3. Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine u Sarajevu, Prirodnjačko odjeljenje, Posebno izdanje 3: 5–83.
  21. ^ Beck-Mannagetta G., Malý K., Bjelčić Ž. (1983). Flora Bosnae et Hercegovinae 4 – Sympetalae, 4. Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine u Sarajevu, Prirodnjačko odjeljenje, Posebno izdanje 4: 3–188
  22. ^ Jovica Sjeničić, Podaci o ornitološkim istraživanjima Bijele Gore kod Trebinja, Ornitološko društvo “Naše ptice” Sarajevo
  23. ^ Jelić D., Kuljerić M., Koren T., Treer D., Šalamon D., Lonča, M., Podnar-Lešić M., Janev Hutinec B., Bogdanović T., Mekinić S., Jelić K. (2012). Crvena knjiga vodozemaca i gmazova Hrvatske. Državni zavod za zaštitu prirode, Zagreb.
  24. ^ Putokaz, Portal. „Dinarski gušteri – endemične i reliktne vrste”. Putokaz. Pristupljeno 4. 11. 2020. 
  25. ^ Speybroeck J., Beukema W., Bok B., Van Der Voort J. (2016). A field guide to the amphibians and reptiles of Britain and Europe. Bloomsbury Press, London, str. 432
  26. ^ „Službeni glasnik Republike Srpske”, br. 89/15

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Парк_природе_„Орјен“_у_Републици_Српској&oldid=27809438”