Period Informbiroa

Jugoslavija je bila federacije šest republika. U sastavu Srbije bile su dvije autonomne pokrajine.

Period Informbiroa bilo je istorijsko razdoblje Jugoslavije koje je uslijedilo nakon raskola Tito—Staljin sredinom 1948. i trajalo je do normalizacije odnosa sa Sovjetskim Savezom 1953. godine. Poslije Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji, nova jugoslovenska vlast predvođena Josipom Brozom Titom vodila je inostranu politiku, koja nije bila u skladu sa interesima Istočnog bloka. Na kraju, to je dovelo do javnog sukoba, ali je jugoslovensko rukovodstvo odlučilo da ne pristane na sovjetske zahtjeve, uprkos značajnim inostranim i unutrašnjim pritiscima. U tom razdoblju došlo je do progona jugoslovenske političke opozicije, što je rezultiralo hiljadama ubijenih, zatvorenih, prognanih ili poslatih na prisilni rad. Čistkama je bio obuhvaćen značajan broj pripadnika jugoslovenskog bezbjednosnog aparata i vojske.

Raskid sa Istočnim blokom prouzrokovao je značajne ekonomske poteškoće za Jugoslaviju, pošto se zemlja oslanjala na trgovinu sa Sovjetskim Savezom i njegovim saveznicima. Ekonomski pritisci unutar zemlje doveli su do reformi koje su na kraju rezultirale uvođenjem samoupravnog socijalizma i povećanom decentralizacijom zemlje kroz ustavne amandmane, kojima su formalizovane reforme.

Sjedinjene Države su razdor između Istočnog bloka i Jugoslavije shvatile kao priliku da tokom Hladnog rata dalje rasparčavaju Istočni blok, što je poslijedično dovelo do pružanja ekonomske i vojne pomoći, zajmova i diplomatske podrške zemlji. Nove spoljnopolitičke okolnosti dovele su do prekida Titove podrške komunističkim snagama u Grčkom građanskom ratu i zaključenja Balkanskog pakta, sporazuma o saradnji i odbrani sa Grčkom i Turskom.

Period je imao uticaj na savremenu umjetnost i popularnu kulturu u Jugoslaviji, jer su umjetnici bili podstaknuti da inspiraciju potraže u ratnoj borbi partizana i izgradnji nove infrastrukture. Decenijama kasnije, mnoštvo književnih dijela i filmova pokrivalo je događaje iz te ere. Opisni izraz „Period Informbiroa” izveden je iz naziva Komunističkog informacionog biroa, organizacije koju je pokrenuo Josif Staljin s ciljem smanjenja razlika između komunističkih vlada, nakon ukidanja Kominterne.

Pozadina

Glavni članak: Raskol Tito—Staljin

Jugoslovensko-sovjetski raskol postao je otvoreni sukob razmjenom tri pisma između Staljina i Tita početkom 1948. godine.

Odnosi između Staljina i Tita bili su često napeti tokom Drugog svjetskog rata, jer su Sovjetski Savez i Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije, osim poraza sila Osovine i promovisanja komunističkih ideja, imali različite interese. Ipak, sovjetski savjetnici stigli su u Jugoslaviju u jesen 1944. i obećali ekonomsku i vojnu pomoć — naročito oružje i pomoć odbrambenoj industriji. Do februara 1947. stiglo je malo pomoći. U septembru 1947, kada su Sovjeti formirali Informativni biro komunističkih i radničkih partija, kraće Informbiro, insistirali su na tome da sjedište organizacije bude u Beogradu, proširujući pristup svojih agenata Jugoslaviji.

Nakon rata, Staljin i Tito, samim tim Sovjetski Savez i Jugoslavija, imali su različite ciljeve i prioritete u oblastima inostranih odnosa, ekonomske politike, pa čak i u ideološkim pristupima razvoju komunističkog društva. Uprkos ovim sukobljenim ciljevima, Staljin je podržavao jugoslovensku politiku prema Albaniji, koja je tretirana kao satelitska država Jugoslavije. Sovjetsko-jugoslovenski odnosi znatno su se pogoršali kada su Bugarska i Jugoslavija u avgustu 1947. u Bledu potpisale sporazume o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći. O sporazumu, koji poziva na veću integraciju dvije zemlje, pregovarano je bez konsultacija sa Sovjetskim Savezom, zbog čega ga je sovjetski ministar inostranih poslova Vjačeslav Molotov osudio. Sukob je postepeno rastao sve do 1948. kada je kulminirao raskolom između Tita i Staljina, tj. suprotstavljanjem Jugoslavije Sovjetskom Savezu, koji je imao podršku ostatka Istočnog bloka kroz Informbiro, u periodu sukoba ili barem napetih odnosa sa svim prozapadnim susjedima Jugoslavije, Ujedinjenim Kraljevstvom i Sjedinjenim Državama.

Poslije vojnog osvajanja Trsta i dijela Koruške u posljednjim danima Drugog svjetskog rata, Tito je predstavio teritorijalne zahtjeve prema Austriji — naročito ka Koruškoj i Gradišću nadajući se koridoru do Čehoslovačke — i prema Italiji na području Julijske krajine, uključujući Trst. Neposredna blizina grada bila je organizovana kao Slobodna Teritorija Trst pod vojnom upravom Jugoslavije i zapadnih saveznika, dok su sam grad kontrolisali zapadni saveznici. Nakon raskola Tito—Staljin, Sovjeti su povukli podršku Jugoslaviji u daljem rješenju tršćanskog spora, a prešli su i sa podrške Jugoslavije u korist Austrije. Od 1947. Jugoslavija je pružala sve veću pomoć Demokratskoj armiji Grčke (DAG) u Grčkom građanskom ratu. Čak i nakon što je Staljin dobio uvjeravanja jugoslovenskog rukovodstva da će pomoć prestati, Tito je obavijestio Nikolaosa Zaharijadisa iz Komunističke partije Grčke da DAG može računati da dalju pomoć.

Čistke

Progon unutrašnjih neprijatelja

Aleksandar Ranković osnovao je poseban antiinformbirovski štab u Udbi.

Neposredno nakon raskola Tito—Staljin, rukovodstvo KPJ suočilo se sa neizvjesnošću u pogledu lične lojalnosti. Ministar unutrašnjih poslova Aleksandar Ranković primjetio je da je nemoguće znati kome treba vjerovati i da su sada najbliži drugovi neprijatelji. Iako su Tito i Staljin razmjenjivali pisma koja su dovela do njihovog otvorenog raskola početkom 1948, Tito je pozvao na akciju protiv člana Centralnog komiteta KPJ Sretena Žujovića i bivšeg ministra Andrije Hebranga. Žujović je bio jedina osoba koja je otvoreno podržala Staljina kada je CK raspravljao o neposrednim Staljinom optužbama i koji je bio njegov izvor informacija. Tito je naveo da je Hebrang bio glavni izvor nepovjerenja prema Sovjetima i zadužio Rankovića da ga optuži. Ranković je izmislio optužbe da je Hebrang postao ustaški špijun tokom zatočeništva 1942. i da su ga Sovjeti naknadno ucjenjivali tim podacima. I Žujović i Hebrang uhapšeni su u roku od nedjelju dana. Brojne su žrtve progona, pored Žujovića i Hebranga. Stvarne ili percipirane Staljinove pristalice nazvane su „informbirovci” ili „ibeovci”. Hiljade ljudi je zatvoreno, ubijeno ili prognano.

Kao odgovor na stanje u zemlji, Ranković je u Upravi državne bezbjednosti uspostavio poseban antiinformbirovski štab, koji su činili njegov zamjenik i nominalni šef Udbe Svetislav Stefanović, Veljko Mićunović, Jovo Kapičić, Vojislav Biljanović, Milorad Milatović i Jefto Šašić, kao šef Kontraobavještajne službe (KOS).

Samo u periodu 1948—1951, 55.663 članova KPJ bilo je registrovano kao informbirovci, što je 19,52% članstva Partije iz 1948. godine. Međutim, u istom periodu članstvo je uvećano uvođenjem više od pola miliona novih članova. Broj i udio informbirovaca u članstvu KP značajno su se razlikovali po republikama i pokrajinama, kao i prema etničkoj pripadnosti. Više od polovine članova bilo je registrovano samo u užoj Srbiji, dok je najveći udio u odnosu na ukupan broj stanovnika zabilježen u Crnoj Gori.

Ovakav visok broj informbirovaca u Srbiji u apsolutnom iznosu, a u Crnoj Gori u relativnom smislu u poređenju sa njenim stanovništvom, objašnjava se rusofilstvom koje je tu tradicionalno prisutno. Porijeklo ovog osjećaja povezano je sa pomoći Rusije tokom Srpske revolucije 1804—1815. koja se poklopila sa Rusko-turskim ratom 1806—1812, a zatim diplomatskim pošto je Kneževina Srbija stekla diplomatski priznanje 1830. godine. Osjećaj je ojačan u Crnoj Gori od kako je Rusija zaštitila, ili se smatralo da štiti, Knjaževinu Crnu Goru od Osmanskog carstva sredinom 18. vijeka. Kao nastavak, ovaj podrška je data Sovjetskom Savezu.

Tačan broj uhapšenih ostaje neodređen, ali je Radovan Radonjić 1983. izjavio da je uhapšeno i osuđeno 16.288 ljudi, uključujući 2616 pripadnika različitih nivoa rukovodstava KPJ. Prema Rankoviću, 51.000 ljudi je ubijeno, zatvoreno ili poslato na prisilan rad. Većina njih je osuđena bez suđenja. Zatvorenici su držani na brojnim lokacijama, uključuju prave zatvore, kao i zatvorske logore u Staroj Gradiški i preuređeni ustaški koncentracioni logor u Jasenovcu. Zatvorski logor posebne namjene izgrađen je za informbirovce na nenaseljenim jadranskim ostrvima Goli otok i Sveti Grgur 1949. godine.

Čistka vojnog i bezbjednosnog aparata

Zatvor Goli otok izgrađen je za pritvor osuđenih za podršku Staljinu nakon raskola sa Sovjetskim Savezom.

Tajna policija bila je među organizacijama koje su se našle na meti čistki. Jugoslovenski izvori ukazuju da je osuđeno 1722 pripadnika i oficira Udbe. Naročito obimne čiste izvršene su protiv sarajevske Udbe nakon što je cjelokupno osoblje 2. sarajevskog okruga Udbe izrazilo podršku Informbirou. Njihovo djelovanje ponovili su i šefovi Udbe u Banjoj Luci i Mostaru. Uhapšeno je najmanje sedamnaest oficira Udbe s činom potpukovnika ili su se nalazili na visokim položajima u saveznim organima ili u Srbiji, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori, a nekoliko oficira Udbe pobjeglo je u Rumuniju.

Podršku Sovjetima u redovima Jugoslovenske armije teško je utvrditi. Procjene niskog nivoa pokazuju da je 10—15% vojnog osoblja bilo naklonjeno sovjetskom položaju. Jugoslovenski izvori procjenjuju da se broj uhapšenih pripadnika JA kreće u rasponu od 4153 oficira i vojnika koje je predstavio Radonjić, do 7000 zatvorenih oficira, prema procjenama Milovana Đilasa. Čistka je obuhvatila 22 oficira iz puka predsjedničke garde koji su neposredno izvještavali Tita, uključujući Momčila Đurića, ratnog komandanta Pratećeg bataljona Vrhovnog štaba NOV i POJ.

Četrdeset devet diplomaca vojnih akademija Vorošilov i Frunze i drugih sovjetskih vojnih akademija smatralo se potencijalnim sovjetskim pristalicama. Mnogi od onih koji su pohađali takve akademije u Sovjetskim Savezu u vremenu razlaza između Tita i Staljina nikada se nisu vratili u Jugoslaviju.

Raskol je naročito pogodio Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo (JRV). Skoro svi oficiri JRV imali su sovjetsku obuku, a neki od njih su pobjegli iz zemlje vojnim avionima. Među prebjeglima bio je general-major Pero Popivoda, koji je bio načelnik operativne uprave JRV2. Vazdušne baze Batajnica, Zemun i Pančevo zabilježile su nekoliko napada diverzantskih grupa, dok su komandant vazduhoplovne baze Zemun i njegov zamjenik pobjegli u Rumuniju.

Opozicija i otpor

Pokušaj puča

Arso Jovanović je predvodio neuspješni državni puč. Ubijen je prilikom bjekstva u Rumuniju.

Neposredno nakon raskola, bio je najmanje jedan neuspješan pokušaj vojnog udara uz sovjetsku podršku. Vojni udar je predvodio general-pukovnik Arso Jovanović, koji je bio načelnik ratnog Vrhovnog štaba NOV i POJ i kasnije prvi načelnik Generalštaba JA, a imao je podršku general-majora Branka Petričevića i pukovnika Vlada Dapčevića. Graničari su ubili Jovanovića kod Vršca pri pokušaju bjekstva u Rumuniju, Petričević je uhapšen u Beogradu, a Dapčević je uhapšen u trenutku pokušaja prelaska granice s Mađarskom.

Emigranti i infiltratori

Tito se suoči sa protivljenjem grupe emigranata — jugoslovenskih državljana koji su bili izvan zemlje u vrijeme raskola. Prema jugoslovenskim izvorima, grupu je činilo 4928 ljudi, uključujući 475 posebno izabranih vojnih i civilnih stručnjaka poslati u Sovjetski Savez i druge zemlje Istočnog bloka na obuku, kao i razmjerno malo prebjega. U početku ih je predvodio jugoslovenski ambasador u Rumuniji Radonja Golubović. Pored Golubovića, u grupi su bile diplomate raspoređene u Mađarsku, Švedsku, Norvešku i Sjedinjene Države. Krajem 1949. Popivoda se uspostavio kao neupitni vođa prognane opozicije, a grupa se prozvala Savezom jugoslovenskih patriota za oslobođenje naroda Jugoslavije od klike Tito—Ranković i imperijalističkog ropstva.

Sovjetske vlasti su organizovale emigraciju po nekoliko linija. Podržali su objavljivanje nekoliko novina koje su zagovarale antititoističke napore, od kojih su najuticajnije bile Za socijalističku Jugoslaviju i Nova borba. Radio Slobodna Jugoslavija emitovao je dnevne propagandne emisije iz Bukurešta. Razni civilni stručnjaci bili su obučeni za buduće preuzimanje vlasti, dok je vojno osoblje organizovano u četiri međunarodne brigade raspoređene u Mađarskoj, Rumuniji i Bugarskoj nedaleko od granica sa Jugoslavijom, a na Uralima postavljena je vazduhoplovna jedinica. Međunarodne brigade uključivale su hiljade pripadnika iz različitih zemalja Istočnog bloka, a koji su predstavljeni kao dobrovoljci.

Sovjetski saveznici blokirali su svoje granice sa Jugoslavijom — na kojima se dogodilo 7877 graničnih incidenata. Do 1953, sovjetski upadi ili upadi sa sovjetskom podršku doveli su do smrti 27 pripadnika jugoslovenskih snaga bezbjednosti. Smatra se da je preko 700 agenata prešlo granicu s Jugoslavijom — od kojih je 160 zarobljeno, a 40 ubijeno u borbi.

Pobune

Jugoslovenski bezbjednosni aparat se takođe suočio s oružanom pobunom u nekoliko dijelova zemlje, naročito u Crnoj Gori. Kao rezultat, cijela divizija Udbe bila je raspoređena u Crnoj Gori u ljeto i jesen 1948. za borbu protiv pobunjenika koje je predvodio bivši sekretar KPJ u Bijelom Polju Ilija Bulatović. Pored organizacije KPJ u Bijelom Polju, veliki segmenti ili čitave organizacije u Kolašinu, Beranama, Cetinju, Nikšiću, Baru i Danilovgradu izrazile su podršku informbirovcima. Posebna radna grupa, na čelu sa Komnenom Cerovićem, pridodata je crnogorskoj vladi za progon pobunjenika. Ugušili su pobunu, ali samo privremeno. Cerovićeve snage su 1949. uništile pobunjeničko uporište u crnogorskom dijelu Sandžaka. Dalje pobune dogodile su se u dolini rijeke Zete i na području između Titograda i Nikšića. Na kraju, pobune su bile bezuspješne.

Još dvije pobune, predvođene srpskim veteranima partizanskih jedinica i bivšim oficirima, izbile su na području Korduna, Like i Banije u Hrvatskoj i odmah preko granice u Bosni i Hercegovini, gdje je izbila Cazinska buna 1950. godine. Na području Cazina, glavninu pobunjenika zapravo su činili muslimanski seljaci. Motivi dvije paralelne pobune su raznovrsni, uključujući stvarno ili opaženo neadekvatno uvažavanje ratnih napora vođa pobune, obećavanje ukidanja raznih poreza i vraćanje kralja Petra II na prijesto. Jugoslovenske vlasti su zarobile deset infiltratora, uključujući osam bivših četnika, koji su došli iz Austrije da podrže pobunjenike. Pobune su brzo ugušene, a jugoslovenske vlasti su ih pripisala informbirovcima. Takođe, u isto vrijeme se u Sloveniji dogodila takođe neuspješna pobuna malih razmjera.

Uticaj na jugoslovenske politike

Privredni razvoj do sredine 1948.

U Jugoslaviji su vođeni veliki infrastrukturni radovima, poput izgradnje Novog Beograda (1948—1950), gdje je načinjena ova fotografija.

Jugoslovenska privreda se do 1948. oslanjala na prodaju poljoprivrednih proizvoda i sirovina pod kontrolom države u Sovjetski Savez, u zamjenu za prerađenu robu i mašine. Sveukupni nedostatak mašina i radne snage — naročito kvalifikovanih stručnjaka — mučili su privredu. Kako se sukob sa Staljinom razvijao, Jugoslavija je odlučila da postane samodovoljna i razvije svoje vojne sposobnosti, što je dovelo do većih budžetskih izdataka za infrastrukturu i osoblje, kao i za uspostavljanje ustanova za istraživanje i razvoj. Da bi se nadoknadio nedostatak mašina, uvedene su treće smjene u fabrikama. Vlasti su mobilizovale, pod prijetnjom zatvora, one koji nisu zaposleni na drugi način i seljake koji se aktivno ne bave poljoprivrednim radovima, da rade u rudnicima uglja ili ruda za izvoz ili na gradilištima. Hrana i gorivo su se skladištile za vojsku, što je dovodilo do nestašica na tržištu.

Okretanje ka Sjedinjenim Državama zbog pomoći

Jugoslavija je postigla sporazum sa Sjedinjenim Državama do juna 1948, po kojem je omogućen pristup jugoslovenskim zlatnim rezervama koje se nalaze u Sjedinjenim Državama. Istovremeno, Jugoslavija je istakla želju za trgovinom sa Zapadom. Jugoslavija je pomoć od Sjedinjenih Država prvi put zatražila u ljeto 1948. godine. Tito je u decembru najavio da će strateške sirovine biti isporučene na Zapad u zamjenu za povećan obim trgovine.

Sjedinjene Države su donijele odluku o pružanju ekonomske pomoći Jugoslaviji u februaru 1949, a zauzvrat će se od Jugoslavije tražiti da ukine pomoć Demokratskoj armiji Grčke kada unutrašnje stanje u državi dozvoli takav potez bez ugrožavanje Titovog položaja. Konačno, američki državni sekretar Din Ačeson zauzeo je stav da jugoslovenski Petogodišnji plan mora uspjeti ako će Tito odoljeti Staljinu i da je bez obzira na prirodu režima, Tito bio unutar interesa Sjedinjenih Država. Jugoslavija je dobila podršku Sjedinjenih Država i pobijedila u kandidaturi za mjestu u Savjetu bezbjednosti Ujedinjenih nacija u oktobru 1949, uprkos sovjetskom protivljenju.

Privreda nakon raskola sa Sovjetskim Savezom

Izgradnja Jablaničke brane bila je jedna od glavnih infrastrukturnih radova u Jugoslaviji nakon raskola Tito-Staljin.

Istočnoblokovska trgovinska blokada, koju je predvodio Sovjetski Savez, Jugoslavije stupala je na snagu postepeno i bila je nepotpuna do 1949. godine. Prvi vid je bilo zaustavljanje nafte iz Albanije, Mađarske i Rumunije, ali je to nadoknađeno kupovinom od savezničkih vlasti u Slobodnoj teritoriji Trsta. Trgovina sa Sjedinjenim Državama započela je 1948, kada je Jugoslavija kupila postrojenje za proizvodnju čelika, petnaest bušilica za naftu, industrijske miješalice potrebne za postavljanje pogona za proizvodnju guma, pet pokretnih radionica za popravku i nekoliko hiljada traktorskih guma u zamjenu za razne minerale i rude. Do kraja godine zaključila je trgovinske sporazume sa nekoliko zapadnoevropskih zemalja.

Izvozno-uvozna banka Sjedinjenih Država odobrila je svoj prvi zajam krajem avgusta 1949, kada je stupila na snagu sovjetska blokada. Održavala je odluku „držanju Tita na površini” donijetu u februaru. Sjedinjene Države su prešle na punu podršku do septembra. Ubrzo su Međunarodni monetarni fond i Svjetska banka takođe odobrile zajmove, mada su od Jugoslavije tražili da ih koristi za otplatu predratnih dugova Ujedinjenom Kraljevstvu, Francuskoj, Italiji i Belgiji. Sjedinjene Države su vršile pritisak na Belgiju da prihvati plaćanje u naturi umjesto u gotovini.

Do kraja godine zalihe žita, đubriva i poljoprivredne mehanizacije bile su na vrlo niskom nivou. Istovremeno, prihod od izvoza opao je za 36%, što je zahtijevalo proširenje racionalizacije. Shodno tome, zajam Izvozno-uvozne banke korišćen je za kupovinu hrane u oktobru 1950, a Sjedinjene Države su u novembru poslale skoro dvostruku količinu hrane kao pomoć. Američki predsjednik Hari Truman je potpisao Zakon o hitnoj pomoći Jugoslaviji krajem decembra 1950, kojim je odobrena pomoć u hrani u vrijednosti od 50 miliona američkih dolara. Ova pomoć pomogla je Jugoslaviji da prevaziđe lošu žetvu 1948, 1949. i 1950, ali gotovo da nije bilo privrednog rasta do 1952. godine.

Jugoslovenske vlasti su 1950. nastojale da se bore protiv neodrživih radnih praksi i poboljšaju efikasnost proizvodnje uvođenjem obaveznih ugovora o radu i smanjenjem kvota za rad zadržavajući proizvodne ciljeve, kao i zahtijevanjem od fabrika da uravnoteže robu, raspoloživu gotovinu i radnu snagu putem radničkih savjeta. Sistem će kasnije postati poznat kao „samoupravljanje”. Guranje ka većoj efikasnosti dovelo je do otpuštanja radnika koji su smatrani manje produktivnim — uključujući žene, starije osobe, pa čak i ekipe za održavanje, koje zapravo nisu ništa proizvodile — što je rezultiralo naglim porastom nezaposlenosti.

Decentralizacija i ustavna reforma

Glavni članak: Ustavni zakon 1953.

Komunistička partija Jugoslavije na svom 6. kongresu održanom u Zagrebu 1952. preimenovana je u Savez komunista Jugoslavije.

Iako su sovjetska i informbirovska propaganda skretale pažnju na nejednakosti u privrednom razvoju različitih dijelova Jugoslavije, navodeći obnovu kapitalizma i ugnjetavanje nerazvijenih naroda, sukob između stroge centralizacije i decentralizacije pojavio se kao sukob između političkog principa i privrednih prioriteta. Ranković je 1949. predložio uvođenje oblasti kao upravnog organa srednjeg ranga koji bi smanjili moć saveznik republika, ali je CK KPJ prijedlog odbio nakon prigovora slovenačkih delegata. Potpredsjednik Vlade Edvard Kardelj izradio je ustavne amandmane 1952. koji održavaju stvarnost reformi 1950—1951, što je dovelo do rasprave koja će trajati duže od godinu dana. Ustavnim zakonom iz 1953. osnovano je Vijeće proizvođača, dodatno zakonodavno vijeće sastavljeno od predstavnika ekonomskih operatera u društvenom vlasništvu koji su raspravljali i glasali o svim ekonomskih pitanjima — uključujući i budžet. Dalje, nastojalo je da odražava ekonomsku moć svake konstitutivne republike, dajući većinu Sloveniji i Hrvatskoj ako se doslovno primjenjuje, dok je istovremeno osiguravalo jednaku zastupljenost svake savezne jedinice u Skupštini da bi postojala ravnoteža.

Na kraju, KPJ je prihvatila decentralizaciju i preimenovala se u Savez komunista Jugoslavije (SKJ) na svom 6. kongresu održanom u Zagrebu 1952, kako bi odrazila preovlađujući duh. Ustavni amandmani, usvojeni 13. januara 1953. bili su samo drugi korak u nizu od pet ustavnih reformi koje odražavaju društveni razvoj komunističke Jugoslavije, ali principi uvedeni 1953. zadržani su do konačnog ustava socijalističke Jugoslavije usvojenog 1974. godine.

Spoljni odnosi i odbrambena saradnja

Percepcija sovjetske prijetnje i vojne pomoći

Iako je Jugoslavija u početku izbjegavala da traži vojnu pomoć, vjerujući da bi to bio izgovor za sovjetsku invaziju, nejasno je da li je Sovjetski Savez planirao bilo kakvu vojnu intervenciju kao odgovor na raskol Tito—Staljin. Mađarski general-major Bela Kiralj, koji je prebjegao u Sjedinjene Države 1956, tvrdio je da postoje takvi planovi, ali istraživanje sprovedeno prve decenije 21. vijeka pokazalo je da su njegove tvrdnje netačne. Bez obzira na sovjetske planove, jugoslovenske vlasti su vjerovale da je invazija vjerovatna i u skladu s tim su planirali i vršili pripreme. Iz Staljinove poruke čehoslovačkom predsjedniku Klementu Gotvaldu 1948, izgleda da je njegov cilj bio izolacija i propadanje Jugoslavije.

Nakon prelaska Sjedinjenih Država na „potpunu podršku” Jugoslaviji 17. novembra 1949, Savjet za nacionalnu bezbjednost obavezao se da će pomoći Jugoslaviji u odbrani od invazija. Jugoslovenske vlasti su do 1951. bile uvjerene da je sovjetski napad neizbježan i Jugoslavija se pridružila Programu uzajamne odbrambene pomoći. Nedugo prije pridruživanja Jugoslavije Programu, Jugoslovenska armija je održala vježbu nedaleko od Banje Luke 1951. na kojoj su bili američki posmatrači, uključujući načelnika Generalštaba Armije Sjedinjenih Država generala Džozefa Kolinsa. Sjedinjene Države su kroz Program pružile pomoć u novembru, a uspješno su nagovorile Ujedinjeno Kraljevstvo i Francusku da prodaju oružje Jugoslaviji. Sjedinjene Države su obezbijedile veliku količinu vojne opreme; glavnina opreme dodijeljena je JA. Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo bilo je naročito slabo opremljeno 1951, ali je u roku od dvije godine dobilo 25 Lokid T-33 šuting stara i 167 F-84 tanderdžeta. Imajući u vidu odbrambenu saradnju, američke snage u Austriji predložile su plan zajedničke američko-jugoslovenske odbrane od sovjetskog napredovanja iz Mađarske do Austrije preko Slovenije, ali takvi planovi nikada nisu odobreni. Vojna pomoć koji su pružale Sjedinjene Države iznosila je pola milijarde američkih dolara do sredine pedesetih godina 20. vijeka.

Savez s Grčkom i Turskom

Glavni članak: Balkanski pakt (1953)

Kada su se Grčke i Turska pridružile Organizaciji Sjevernoatlantskog sporazuma (NATO) 1952, američki ambasador se obradio jugoslovenskom ambasadoru u Turskoj i predložio jačanje vojnih veza Jugoslavije sa Grčkom i Turskom. O toj ideji se raspravljalo tokom 1952. na različitim nivoima, pri čemu su sve tri države izrazile interes za saradnju, iako je Jugoslavije imala najoprezniji pristup savezništvu.

Jugoslovenski, grčki i turski ministri inostranih poslova potpisali su Ugovor o prijateljstvu i saradnji u Ankari u februaru 1953, formalizujući sporazum o saradnji i pitanjima odbrane. Ugovor o vojnom savezu, koji se nadovezao na ugovor iz Ankare, potpisali su u Bledu avgusta 1954, ali Jugoslavija se nije vezala za NATO. Zapravo, to je omogućilo Jugoslaviji da zadrži nezavisnu politiku.

Zbližavanje sa Sovjetskim Savezom

Glavni članak: Normalizacija odnosa Jugoslavije i Sovjetskog Saveza

Hruščov i Tito sastali su se 1955, otopljavajući jugoslovensko-sovjetske odnose nakon sedam godine (fotografija iz 1963).

Staljinova smrt u martu 1953. rezultirala je smanjenjem sovjetskog pritiska na Jugoslaviju. Zauzvrat, Tito je za nekoliko mjeseci zaustavio dalje reforme SKJ koje je u tom trenutku najglasnije zagovarao Milovan Đilas. Njegovo izbacivanje iz SKJ početkom 1954. novo sovjetsko rukovodstvo vidjelo je kao povoljan razvoj događaja. Kao znak normalizacije odnosa, Sovjetski Savez i Jugoslavija razmijenili su ambasadore i ponovo uspostavili ekonomske odnose do kraja 1953. godine.

Pošto je potpisivanje sporazuma iz Bleda bilo neizbježno, sovjetski ambasador je Titu postavio poruku Nikite Hruščova 1. jula 1954, ukazujući na hitnu želju za obnavljanjem odnosa između Sovjetskog Saveza i Jugoslavije. Hruščov i Nikolaj Bulganjin posjetili su Jugoslaviju i izrazili žaljenje zbog prekida sovjetsko-jugoslovenskih odnosa i obećali ih obnoviti na novim temeljima. Potpisali su Beogradsku deklaraciju kojom su jugoslovenski socijalizam prepoznali kao legitimnu varijantu političkog sistema, a Informbiro je raspušten 1956. godine. Sjedinjene Države su posjetu vidjele kao zastoj u njihovoj odbrambenoj saradnji sa Jugoslavijom, ali su primjetili da su Sovjeti bili ti koji su popustili i čini se da su prihvatili Titove uslove saradnje. U tom svjetlu, oni su i dalje na Jugoslaviju gledali kao hladnoratovsku vrijednost američke politike. Ipak, američka pomoć je smanjena kako se povećavala jugoslovenska saradnja sa Istočnim blokom.

U svjetlu novog stanja na terenu, Kongres Sjedinjenih Država nastojao je da su potpunosti ukloni pomoć Jugoslaviji radi smanjenja troškova, ali se predsjednik Dvajt Ajzenhauer usprotivio toj ideji plašeći se da Jugoslavija možda nije u stanju ili nevoljna da održi nezavisnost i da je primorana da se u potpunosti okrene Sovjetskom Savezu. Državni sekretar Džon Foster Dals sastao se sa Titom na Brionima u novembru 1955. i potvrdio je Ajzenhaueru da će se Jugoslavija držati podalje od Istočnog bloka. Jugoslovenska suverenost dodatno je podržana kroz pomoć, čime je Sovjetskom Savezu uskraćen strateški položaj na Balkanu i spriječena konsolidacija Istočnog bloka. To je dovelo do toga da Ajzenhauer proglasi Jugoslaviju „jednom od naših najvećih pobjeda Hladnog rata”.

U umjetnosti i popularnoj kulturi

Predrag Metvejević je skovao izraz „golootočka književnost”, koji se odnosi na djela koja se bave periodom poslije jugoslovensko-sovjetskog raskola.

Neposredno nakon raskola između Tita i Staljina, jugoslovenski umjetnici su podstaknuti da obrađuju teme koje su više odgovarale veličanju ideje koju je zagovarala KPJ. Kao odgovor, teme poput različitih aspekata nedavne ratne borbe i savremene izgradnje važne infrastrukture postale su popularne među umjetnicima. Podsticanje je imalo oblik preferencijalnog tretmana u odabiru djela za razne izložbe koje sponzoriše država. Ta politika je napuštena početkom pedesetih godina u korist modernizma i proglašena je umjetnička sloboda. Razlaz sa Sovjetskim Savezom takođe je doveo do napuštanja monumentalističkog stila arhitekture u korist dizajna zastupljenog na Zapadu. Ukupan dizajn nove zgrade Centralnog komiteta KPJ promijenjen je kako bi struktura dobila izgled američkog nebodera, kao pokušaj da se suprotstavi staljinističkoj arhitekturi. Isti pristup primijenjen je na zgrade Skupštine Slovenije i Skupštine Zagreba. Raskol sa Istočnim blokom otvorio je zemlju zapadnoj popularnoj kulturi i oživljavanju jugoslovenskog stripa. Postojala su dva rana primjerka tretmana raskola sa Sovjetskim Savezom i Informbiroom u jugoslovenskoj kinematografiji. Oba su satirična djela snimljena 1951. godine. Prvi je Tajna dvorca I. B., baletska pantomima koja ju je napisao Fadil Hadžić, a režirao Milan Katić, dok je drugi crtani film Veliki miting Valtera i Norberta Nojgebauera.

Period čistki nakon raskola Tito—Staljin opsežnije su pokrivali jugoslovenski pisci, dramaturzi i autori filma od 1968. kada je Dragoslav Mihailović napisao svoj roman Kad su cvetale tikve, dok su osamdesete godine bile najplodnije. Posebno zapažena književna djela pisali su Puriša Đorđević, Ferdo Godina, Branko Hofman, Antonije Isaković, Dušan Jovanović, Dragan Kalajdžić, Žarko Komanin, Krsto Papić, Slobodan Selenić, Abdulah Sidran, Aleksandar Tišma i Pavle Ugrinov, doprinoseći onome što je književni i društveni komentator Predrag Metejević nazvao „golootočka književnost”.

Period Informbiroa obrađivali su jugoslovenski komadi i filmovi, naročito osamdesetih godina. Najznačajnija predstava na temu bila je Karamazovi Dušana Jovanovića, koja je premijerno izvedena 1980. godine. Najznačajniji jugoslovenski filmovi na tu temu su Otac na službenom putu (1985), koji je napisao Sindra, a režirao Emir Kusturica, i Srećna nova ’49. (1986) prema scenariju Gordana Mihića u režiji Stoleta Popova. Ostali zapaženi filmovi koje se bave tim periodom su Večernja zvona (1986) prema romanu Mirka Kovača u režiji Lordana Zafranovića, Bal na vodi (1986) koji je napisao i režirao Jovan Aćin i Balkanski špijun (1984) u režiji kinematografa Božidara Nikolića i dramskog pisca Dušana Kovačevića.

Literatura

Knjige

• Auty, Phyllis (1969). „Yugoslavia's International Relations (1945—1965)”. Ur.: Vucinich, Wayne S. Contemporary Yugoslavia: Twenty Years of Socialist Experiment. Berkeley, California: University of California Press. str. 154—202. ISBN 978-0-520-33110-5. 
• Banac, Ivo (1988). With Stalin against Tito: Cominformist Splits in Yugoslav Communism. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN 0-8014-2186-1. 
• Carafano, James Jay (2002). Waltzing Into the Cold War: The Struggle for Occupied Austria. College Station, Texas: Texas A&M University Press. ISBN 978-1-58544-213-3. 
• Eglin, Darrel R. (1982). „The Economy”. Ur.: Nyrop, Richard F. Yugoslavia, a Country Study (2nd izd.). Washington, DC: U.S. Government Printing Office. str. 113—168. LCCN 82011632. 
• Goulding, Daniel J. (2002). Liberated Cinema: The Yugoslav Experience, 1945—2001. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-21582-6. 
• Jakovina, Tvrtko (2002). Socijalizam na američkoj pšenici: (1948—1963) (na jeziku: hrvatski). Zagreb, Hrvatska: Matica hrvatska. OCLC 237686413. 
• Kuhlman, Martha; Alaniz, José (2020). Comics of the New Europe: Reflections and Intersections. Leuven, Belgium: Leuven University Press. ISBN 9789462702127. 
• Laković, Ivan; Tasić, Dmitar (2016). The Tito–Stalin Split and Yugoslavia's Military Opening toward the West, 1950—1954: In NATO's Backyard. Lanham, Maryland: Lexington Books. ISBN 978-1-4985-3934-0. 
• McClellan, Woodford (1969). „Postwar Political Evolution”. Ur.: Vucinich, Wayne S. Contemporary Yugoslavia: Twenty Years of Socialist Experiment. Berkeley, California: University of California Press. str. 119—153. ISBN 978-0-520-33110-5. 
• Mihaljević, Josip (2017). „Deal With the Devil: Intellectuals and Their Support of Tito's Rule in Yugoslavia (1945–80)”. Ur.: Apor, Péter; Horváth, Sándor; Mark, James. Secret Agents and the Memory of Everyday Collaboration in Communist Eastern Europe. London, UK: Anthem Press. str. 191—206. ISBN 978-1-78308-725-9. 
• Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-building and Legitimation, 1918—2005. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34656-8. 
• Ulam, Adam B. (1980). „Soviet Ideology and Soviet Foreign Policy”. Ur.: Hoffmann, Erik Peter; Fleron, Frederic J. The Conduct of Soviet Foreign Policy (2nd izd.). Piscataway, New Jersey: Transaction Publishers. str. 136—153. ISBN 978-0-202-36504-6. 
• Woodward, Susan L. (1995). Socialist Unemployment: The Political Economy of Yugoslavia, 1945—1990. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ISBN 0-691-08645-1. 

Časopisi

• Flere, Sergej; Rutar, Tibor (2019). „The Segmentation of the Yugoslav Communist Elite, 1943–1972”. Družboslovne razprave. Ljubljana, Slovenia: Slovensko sociološko društvo. 35 (92): 81—101. ISSN 0352-3608. 
• Brands, Henry W. Jr (1987). „Redefining the Cold War: American Policy toward Yugoslavia, 1948–60”. Diplomatic History. Oxford University Press. 11 (1): 41—53. ISSN 0145-2096. JSTOR 24911740. doi:10.1111/j.1467-7709.1987.tb00003.x. 
• „Dodging Armageddon: The Third World War That Almost Was, 1950” (PDF). Cryptographic Quarterly. Fort Meade, Maryland: National Security Agency: 85—95. februar 1998. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Korov, Goran (2012). „Zajednička ili zasebna? Paradigme u arhitekturi socijalističke Jugoslavije”. Kvartal: kronika povijesti umjetnosti u Hrvatskoj. Zagreb, Hrvatska: Institut za povijest umjetnosti. 9 (3–4): 48—56. ISSN 1845-4356. 
• Lees, Lorraine M. (1978). „The American Decision to Assist Tito, 1948—1949”. Diplomatic History. Oxford University Press. 2 (4): 407—422. ISSN 0145-2096. JSTOR 24910127. doi:10.1111/j.1467-7709.1978.tb00445.x. 
• Perović, Jeronim (2007). „The Tito–Stalin split: a reassessment in light of new evidence”. Journal of Cold War Studies. MIT Press. 9 (2): 32—63. ISSN 1520-3972. doi:10.5167/uzh-62735. 
• Peruško, Ivana (2015). „Čudovišni SSSR i mitska zemlja Jugoslavija”. Filološke studije (na jeziku: hrvatski). Zagreb, Hrvatska: Sveučilište u Zagrebu. 13 (1): 13—33. ISSN 1857-6060. 
• Šeparović, Ana (2017). „ULUH oko Informbiroa: dinamika ideološko-političkog pritiska u likovnom stvaralaštvu”. Peristil: zbornik radova za povijest umjetnosti (na jeziku: hrvatski). Zagreb, Hrvatska: Društvo povjesničara umjetnosti Hrvatske. 60 (1): 103—116. ISSN 1849-6547. doi:10.17685/Peristil.60.8. 

Dodatna literatura

• Jennings, Christian (2017). Flashpoint Trieste: The First Battle of the Cold War. London, UK: Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-5126-0172-5. 
• Judt, Tony (2005). Postwar: A History of Europe Since 1945. New York, New York: Penguin Press. ISBN 1-59420-065-3. 
• Kane, Robert B. (2014). „Corfu Channel Incident, 1946”. Ur.: Hall, Richard C. War in the Balkans (2nd izd.). Santa Barbara, California: ABC-Clio. str. 76—77. ISBN 978-1-61069-030-0. 
• Klemenčić, Mladen; Schofield, Clive H. (2001). War and Peace on the Danube: The Evolution of the Croatia–Serbia Boundary. Durham, UK: International Boundaries Research Unit. ISBN 978-1-897643-41-9. 
• Reynolds, David (2006). From World War to Cold War: Churchill, Roosevelt, and the International History of the 1940s. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-928411-5. 
• Tomasevich, Jozo (2001). War and Revolution in Yugoslavia, 1941—1945: Occupation and Collaboration. Stanford, California: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9. 
• Ziemke, Earl F. (1968). Stalingrad to Berlin: The German Defeat in the East. Washington, D.C.: United States Army Center of Military History. ISBN 978-0-88029-059-3. LCCN 67-60001.