Porodično pravo

Porodično pravo je posebna grana prava koja uređuje odnose u porodici, kao i odnose porodice i društva. Takođe, to je posebna pravna nauka koja postojeće pravne norme o porodici sistematizuje, objašnjava i proučava, ali i predlaže nova zakonska rešenja.

Posebna pravna disciplina i nauka

Kao posebna pravna disciplina, porodično pravo se može definisati u užem i širem smislu. U užem smislu porodično pravo predstavlja skup pravnih normi kojima se uređuju odnosi u porodici, dok u širem smislu porodično pravo uređuje odnose porodice i društva.

U modernom porodičnom pravu značajnu ulogu igraju određeni vanpravni elementi. Porodično pravo je po pravilu multidisciplinarno i treba ga posmatrati kako sa pravnog aspekta (važnost naslednog, stvarnog, obligacionog, krivičnog, medicinskog prava), tako i sa drugih aspekta (važnost bioloških, psiholoških, socioloških, filozofskih saznanja). Primena porodičnopravne norme često nije moguća bez angažovanja stručnjaka iz više naučnih disciplina.

Termin porodično pravo se može odnositi i na nauku koja sistematski proučava i objašnjava norme porodičnog prava. Osim analize postojećih pravnih normi, ova nauka, konstatujući nesavršenost postojećeg porodičnog zakonodavstva, predlaže izmene postojećih ili donošenje novih zakonskih rešenja.

Porodično pravo kao nauka može posmatrati porodicu sa različitih aspekata:

• sa stanovišta pozitivnog prava — predmet razmatranja su norme čija je primena obavezna u određenoj državi;
• sa stanovišta uporednog prava — predmet analize su pravila o porodici koja važe u zakonodavstvu više država;
• sa stanovišta istorije prava — analiziraju se nekadašnja rešenja iz oblasti porodičnog prava u jednoj ili više država.

Porodično pravo kao nauka bi trebalo da, shodno činjenici da je čovek u braku i porodici multidimenzionalan, poštuje razne aspekte porodičnog života uključujući, ali ne ograničavajući se na emotivne, psihološke, socijalne, ekonomske i demografske aspekte.

Mesto porodičnog prava u pravnom sistemu

Rimski pravnik Gaj je u svojim Institucijama izvršio prvu poznatu podelu celokupnog sistema privatnog prava. On je građansko pravo podelio na pravo koje se odnosi na lica, pravo koje se odnosi na stvari i pravo koje se odnosi na tužbe. Institucionalni sistem i danas u osnovi važi u zemljama romanske pravne baštine (Francuska, Švajcarska, Austrija).

Drugo shvatanje svrstava porodično pravo u širi sistem građanskog prava. Poznati pandektni sistem celokupno građansko pravo deli na pet delova, od kojih je jedan porodično pravo. Po tom sistemu su koncipirani nemački, grčki i japanski građanski zakonik.

Prema trećoj, jusnaturalističkoj koncepciji, porodično pravo je, kao i nasledno, deo materije građanskog prava, koja uređuje prava društva, dok sa druge strane statusno, stvarno i obligaciono pravo uređuju prava pojedinca. Ova koncepcija je prisutna u pruskom Landrehtu iz 1794. godine. Bez obzira na to da li se radi o dvodeobnoj, trodeobnoj ili petodeobnoj klasifikaciji subjektivnih prava, svim ovim pravnim sistemima je zajedničko to da porodično pravo predstavlja samo deo građanskog, a ne zasebnu granu prava.

Stavovi o specifičnosti i samostalnosti porodičnog prava prisutni su od 18. veka. Francuski filozofi, naročito Volter, Didro, Helvecijus i Žan Žak Ruso, kao i nemačka klasična škola 19. veka (Savinji, Puhta, Unger), podržavali su shvatanje o porodičnom pravu kao posebnoj grani prava. Kao zakonopisac Opšteg imovinskog zakonika za Crnu Goru, prvi je u svetu ovo shvatanje imao prilike da primeni poznati pravnik i sociolog Valtazar Bogišić koji je, na osnovu ankete sprovedene u narodu, ustanovio da u pogledu ovog prava postoji toliko različitih običaja da ih nije moguće svrstati ni u posebnu granu prava, a naročito ne u okvire imovinskog prava. Građanski kodeks Ruske Federacije uređuje obligaciono, stvarno, nasledno i međunarodno privatno pravo, dok za potrebe porodičnog prava postoji poseban Porodični zakon.

Razlozi posebnosti porodičnog prava

Porodično pravo se od građanskog prava znatno razlikuje. Nužna pretpostavka za nastanak građanskog prava jeste robno-novčana privreda sa razvijenom tržišnom razmenom. U suprotnom, građansko pravo nije naročito razvijeno. S druge strane, porodično pravo postoji i u socijalnom ambijentu koji nema robno-novčani karakter. Dok građansko pravo uređuje imovinske odnose, porodično pravo pretežno uređuje lične odnose, a imovinski odnosi u porodici su takođe specifični.

Razlike u metodu su značajne, s obzirom na to da u građanskom pravu dominira autonomija volje subjekata, odnosno dispozitivne pravne norme. Karakteristika porodičnog prava su upravo imperativne pravne norme u pogledu kojih vlada odnos nadređenosti državnog poretka, a nikako metod ravnopravnosti stranaka. Po prirodi stvari, ravnopravnost subjekata ne može biti odlika porodičnog prava u celini.

Što se tiče sankcije za kršenje normi, građansko pravo poznaje princip imovinske sankcije koja se ogleda u zahtevu za prinudno ispunjenje obaveza. Sankcije u porodičnom pravu su usmerene na ličnost učesnika porodičnopravnog odnosa, a ne na njegovu imovinu. Prava učesnika građanskopravnog odnosa se, uz prisutne izuzetke, ne štite po službenoj dužnosti, već po zahtevu zainteresovanog lica. S druge strane, u porodičnom pravu ima slučajeva da sud postupa po privatnoj inicijativi, ali dominiraju primeri intervencije nadležnih organa po službenoj dužnosti.

Podela

Porodično pravo se može podeliti prema sledećim kriterijumima:

1. Prema načinu zasnivanja porodičnih odnosa:
   1. Bračno pravo;
   2. Roditeljsko pravo;
   3. Starateljsko pravo.
2. Prema prirodi odnosa u porodici:
   1. Lično porodično pravo;
   2. Imovinsko porodično pravo.
3. Statusno i nestatusno porodično pravo:
   1. Statusno porodično pravo uređuje lični i porodični status.
   2. Nestatusno porodično pravo uređuje lične i imovinske porodične odnose.
4. Materijalno i procesno porodično pravo:
   1. Materijalno porodično pravo obuhvata norme o sadržini porodičnih odnosa.
   2. Procesno porodično pravo obuhvata norme koje regulišu postupke zasnivanja i prestanka porodičnih odnosa.
5. Porodično pravo u užem i širem smislu:
   1. U užem smislu, porodično pravo uređuje odnose u okviru porodice.
   2. U širem smislu, porodično pravo uređuje odnose porodice i društva.

Literatura

• Draškić, M., Porodično pravo i prava deteta, Beograd, 2005.
• Panov, S., Porodično pravo, Beograd, 2009.