Privreda Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije
| Privreda SFRJ | |
|---|---|
| Valuta | dinar |
| Fiskalna godina | kalendarska godina |
| Statistika | |
| BDP (nominalna) | $120,1 milijarda (24.) (1991) |
| BDP po stanovniku | $5,040 (59.) (1991) |
| Inflacija (IPC) | 164% (7.) (1991) |
| Radna snaga | 9,600,000 (32.) (1991) |
| Glavne industrije | rudarsko-metalurška, hemijsko-tehnološka, naftna, tekstilna, drvna, gumarska, prehrambena, motorna vozila, građevinsi materijali |
| Razmena | |
| Izvoz | $13,1300 milijardi (39.) (1991) |
| Uvoz | $17,600 milijardi (32.) (1991) |
| Bruto spoljni dug | $18 milijardi (36.) (1991) |
| Javne finansije | |
| Sve vrednosti, ako nije drugačije naznačeno, izražene su u američkim dolarima | |
Uprkos zajedničkom početku, privreda Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije bila je mnogo drugačija nego privrede Sovjetskog Saveza i ostalih istočnoevropskih socijalističkih zemalja, posebno nakon jugoslovensko-sovjetskog sukoba 1948. godine. Okupacione i oslobodilačke borbe u Drugom svetskom ratu ostavile su jugoslovensku infrastrukturu devastiranom. Čak su i najrazvijeniji delovi zemlje bili uveliko ruinirani, a ono malo industrije u državi je bilo uglavnom oštećeno ili uništeno.
Posleratne godine[uredi | uredi izvor]
U prvim posleratnim godinama vidno je bilo sprovođenje sovjetskog stila petogodišnjeg plana rekonstrukcije kroz masovni dobrovoljni rad. Ubrzano se radilo na elektrofikaciji ruralnih oblasti a razvijana je i teška industrija. Odmah nakon kraja Drugog svetskog rata veći broj stručnjaka iz SSSR-a došao je u Jugoslaviju kako bi potpomogli obnovu zemlje. Ekonomija je bila organizovana kao socijalistička privreda gde se izvršila nacionalizacija fabrika, a radnici su imali pravo na određeni deo svog profita.
Privatne zanatske radnje su mogle zapošljavati do 4 osobe po vlasniku. Zemlja je bila delimično nacionalizovana i redistribuisana, a delimično i kolektivisana. Farmeri su mogli posedovati sopstvena zemljišta do 10 hektara po osobi a višak poljoprivrednog zemljišta je pripao pod vlasništvo zadruga, poljoprivrednog preduzeća ili lokalne zajednice. Oni su mogli prodati ili kupiti zemljište, kao i dati ga ljudima u punom zakupu.
Obnova zemlje je tekla relativno brzo a korišćen je model Omladinskih radnih akcija koje su u velikoj meri ubrzale i pojeftinile obnovu. U ovom periodu učenjen je i značajan iskorak u unapređenju infrastrukture, obnovljeni su mostovi, putevi, pruge, a pored toga napravljene su i nove pruge poput pruge Brčko-Banovići.
Posle razlaza Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom, Zapad je došao SFRJ u pomoć kroz kredite i vojnu pomoć.[1]
SFRJ je od svog nastanka pokušavala da razvije tešku industriju, za razliku od Kraljevine Jugoslavije koja je razvijala laku industriju. Prve godine nakon Drugog svetskog rata pratila je velika nestašica radne snage, naročito nakon puštanja ratnih zarobljenika. Potrebe za radnom snagom u određenim granama poput rudarstva, šumarstva ili građevine bile su ogromne. S druge strane, radna snaga se nalazila na selima, gde su seljaci radili na svojim imanjima. Država je krenula u proces ubrzane industrijalizacije koja je bila često praćena primoravanjem seoskog stanovništva da rade u fabrikama i rudnicima. Ovaj sistem „instant“ industrializacije imao je za posledicu nekvalifikovanu i/ili nisko kvalifikovanu radnu snagu koja je pravila izrazito nekvalitetne proizvode, a kapaciteti su bili samo delimično iskorišćeni.[2]
1950-e i 1960-e[uredi | uredi izvor]
Pedesetih godina uvedeno je socijalističko samoupravljanje, koje je smanjilo državnu kontrolu privrede. Direktore državnih preduzeća je kontrolisao radnički savet, u kojem su se nalazili svi zaposleni, svako sa po jednim glasom. Radnički savet je imenovao rukovodstvo, često tajnim putem. Komunistička partija je organizovana u svim preduzećima i najuticajniji radnici su najčešće bili članovi Partije, tako da su direktori često, ali ne i uvek, imenovani samo uz pristanak Partije. Godine 1950. jugoslovenski BDP je bio 22. u Evropi.[3]
Sa izuzetkom recesije polovinom 1960-ih, privreda zemlje je brzo napredovala. Nezaposlenost je bila niska i nivo obrazovanja radne snage se stalno povećavao. Zbog neutralnosti Jugoslavije i vodeće uloge u Pokretu nesvrstanih, jugoslovenska preduzeća izvoze i na zapadna i na istočna tržišta. Jugoslovenske kompanije su sprovele izgradnju brojnih velikih i značajnih infrastrukturnih i industrijskih projekata u Africi, Evropi i Aziji. Godine 1965. uveden je novi dinar. Prethodni dinar, kojim se trgovalo po kursu 1:700 za američki dolar, zamenjen je novim, kojim se trguje 1:12,5 za američki dolar.[4]
Činjenica da je Jugoslovenima bilo dozvoljeno da slobodno emigriraju od 1960-ih izazvala je drastičan pad broja nezaposlenih, i mogućnost da mnogi nađu posao u zapadnoj Evropi, posebno u Nemačkoj. Emigracija je uglavnom izazvana deruralizacijom i pre-naseljavanjem većih gradova.[5] Emigracija je bila izvor kapitala i stranih valuta. Sistem je institucionalizovan u privredi.[6] Od 1961. do 1971. godine, broj gostujućih radnika iz Jugoslavije u Zapadnoj Njemačkoj je povećan sa 16.000 na 410.000.[7]
1970-e[uredi | uredi izvor]
Sedamdesetih godina privreda je reorganizovana prema teoriji Edvarda Kardelja o udruženom radu, u kojoj je pravo na odlučivanje i učešće u dobiti društvenih preduzeća bazirano na investicionom radu. Sva preduzeća su bila transformisana u organizacije udruženog rada.
Radnici su organizovani u sindikate koji su postojali u celoj zemlji. Na štrajkove je mogao pozvati bilo koji radnik, ili bilo koja grupa radnika, i oni su bili uobičajeni u određenim periodima. Štrajkovi za jasne prigovore, bez političke motivacije obično su rezultovali brzom smenom rukovodstva i povećanjem plata i/ili beneficija. Do štrajkova je dolazilo u vremenima političkih ili ekonomskih teškoća, ali su postajali sve češći osamdesetih kada su uzastopne vlade pokušavale da spasu privredu programom štednje pod poktoviteljstvom Međunarodnog Monetarnog Fonda.
Od 1970. godine pa nadalje, i pored toga što je 29% stanovništva radilo u poljoprivredi, Jugoslavija je bila neto uvoznik poljoprivrednih proizvoda.[8]
Uticaj naftne krize[uredi | uredi izvor]
Tokom i posle naftne krize sedamdesetih godina, spoljni dug je drastično porastao, i ranih osamdesetih godina je iznosio više od 20 milijardi dolara. Vlade Milke Planinc i Branka Mikulića su uvele politiku stabilizaciju i smanjenje spoljnog duga, koja se u praksi sastojala od teških mera štednje – tzv. šok tretman. Tokom osamdesetih godina jugoslovensko stanovništvo je pretrpelo uvođenje ograničenje goriva (40 litara po vozilu mesečno), ograničenje korišćenja automobila do 6 dana u sedmici na osnovu zadnjeg broja na registarskoj tablici (par-ne par sistem), teška ograničenja na uvoz robe i plaćanje depozita po izlasku iz zemlje. Bilo je nestašice kafe, čokolade i deterdženta za pranje. Tokom nekoliko suvih leta, Vlada, nesposobna za uvoz električne energije, bila je prisiljena da uvede restrikcije.
Kolaps jugoslovenske privrede[uredi | uredi izvor]
Jugoslavija je nekada bila regionalna industrijska sila i imala je ekonomski uspjeh. Dve decenije pre osamdesetih, godišnji bruto domaći proizvod u proseku je imao rast od 6,1% na godišnjem nivou, zdravstveno osiguranje je bilo potpuno besplatno isto kao i obrazovanje, pismenost je iznosila 91% stanovništva, a očekivani životni vek je bio 72 godine.[9] Pet godina od raspada, rat i embargo uništili su privredu bivše Jugoslavije.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Jeanne M. Haskin. Bosnia and Beyond: The "quiet" Revolution that Wouldn't Go Quietly. Algora Publishing, 2006. (pg. 9)
- ^ http://scindeks-clanci.nb.rs/data/pdf/0352-3160/2009/0352-31600902103D.pdf[мртва веза] IVANA DOBRIVOJEVIĆ: ,„SVI U FABRIKE“! INSTANT INDUSTRIJALIZACIJA U JUGOSLAVIJI 1945–1955*
- ^ Marilyn Rueschemeyer. Women in the Politics of Postcommunist Eastern Europe. M.E. Sharpe, 1998. (pg. 200)
- ^ John R. Lampe, Russell O. Prickett, Ljubiša S. Adamović. Yugoslav-American Economic Relations Since World War II. Duke University Press, 1990. (pg. 83)
- ^ Dražen Živić, Nenad Pokos and Ivo Turk. „Basic Demographic Processes in Croatia”. Приступљено 24. 4. 2013.
- ^ Richard C. Frucht. Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture. ABC-CLIO, 2005. (pg. 574)
- ^ Anthony M. Messina. The Logics and Politics of Post-WWII Migration to Western Europe. Cambridge University Press, 2007. (pg. 125)
- ^ Alice Teichova, Herbert Matis. Nation, State, and the Economy in History. Cambridge University Press, 2003. (pg. 209)
- ^ World Bank, World Development Report 1991, Statistical Annex, Tables 1 and 2, 1991.