Progon Srba u Bosni i Hercegovini (1914—1918)

Spomenik žrtvama Dobojskog logora

Progon Srba u Bosni i Hercegovini u razdoblju od 1914. do 1918. godine predstavlja organizovani progon koji su nad srpskim narodom u Bosni i Hercegovini vršile austrougarske državne i vojne vlasti. Progon je započeo neposredno nakon Sarajevskog atentata, a potom je nastavljen tokom trajanja Prvog svetskog rata (1914-1918). Progon je sprovođen od strane austrougarskih civlnih, policijskih i vojnih vlasti, a bio je usmeren ne samo protiv srpskih političkih i narodnih prvaka, već i protiv srpskog civilnog stanovništva, koje je teško postradalo od austrougarskih šuckora.

Progon srpskog naroda

Austrougarski general Oskar Poćorek, zemaljski namesnik Bosne i Hercegovine (1911—1914) i inicijator terora nad Srbima

Austrougarski general Stjepan Sarkotić, zemaljski namesnik Bosne i Hercegovine (1915—1918) i glavni zagovornik terora nad Srbima

Kao povod za otpočinjanje kampanje terora nad Srbima u Bosni i Hercegovini poslužio je atentat na austrougarskog prijestolonasljednika, nadvojvodu Franca Ferdinanda, koji se dogodio 28. juna (15. juna po julijanskom kalendaru) 1914. godine u Sarajevu. Atentat je izvršen od strane Gavrila Principa, iz grupe od šestorice atentatora koji su bili članovi organizacije Mlada Bosna, kojima je koordinirao Danilo Ilić. Iza organizacije atentata stajali su oficiri srpske vojske. Atentat je vodio direktno ka Prvom svjetskom ratu. Poslije pogroma nakon atentata na Franca Ferdinanda u zemlji su zabranjena sva srpska udruženja. Započeli su sa radom prijeki sudovi. Hiljade Srba su uzeti za taoce, a obješeno je stotine ljudi. Austrougarsku vlast su, pored vojske i policije, održavali i „šuckori” i neregularne trupe muslimana i Hrvata. Tokom rata ove jedinice koje su vršile nasilja nad Srbima brojale su 11.000 pripadnika. Oko 5.000 stanovnika Bosne i Hercegovine, listom Srba, poslato je u logore širom Monarhije. U ovim logorima vladala je velika surovost, a uslovi života zatvorenika bili su veoma loši. Vjeruje se da je u njima umrlo između jedne trećine i jedne polovine logoraša. Stanovništvo čitavih krajeva uz granicu sa Srbijom preseljeno je u unutrašnjost, dok je prema nekim izvorima oko 5.000 srpskih porodica protjerano na desnu obalu Drine.

Progon pravih četnika doveo je do masivnih pogubljenja. Samo do 15. avgusta 1914. godine vođen je krivični postupak protiv 637. ljudi, listom Srba. U tim prvim sedmicama u mostarskom srezu ubijeno je 154, a u duvanjskom 19 stanovnika osumnjičenih za četničke aktivnosti. U trebinjskom srezu je obješeno 78, a u borbama je stradalo 30, dok je u bilećkom srezu pogubljeno 12 osoba. Sredinom avgusta 1914. godine u Foči je pogubljeno 126 srpskih civila.

U nekim procesima protiv članova organizacije „Mlada Bosna” 1915. godine suđena su čak 142. optužena. Na suđenju u Banja Luci za veleizdaju je optuženo čak 156 uglednih Srba, kako članova „Narodne odbrane”, tako i predvodnika i članova kulturnih i sportskih društava - „Prosvjete” i „Sokola”. Među optuženima su bili devetnaest sveštenika, četrnaest učitelja, pet profesora, dva ljekara, dva inžinjera, jedan advokat, dvanaest činovnika, trideset dva trgovca i trgovačka pomoćnika, šest gostioničara, trinaest zanatlija, osam državnih činovnika, dvanaest đaka, dvadeset šest seljaka i dvije žene. Šesnaestorica optuženih osuđeni su na smrt vješanjem, dok je većina osuđena na kazne zatvora različitog trajanja. Srpska vlada, koja se u to vrijeme nalazila u progonstvu u Grčkoj, pokrenula je aktivnost da spasi osuđene na smrt. Vlada je uspjela da podstakne Vatikan da se zainteresuje za sudbinu osuđenika. Vatikan je bio naklonjen Austrougarskoj i Centralnim silama u toku Prvog svjetskog rata, ali je papi Benediktu Petnaestom i njegovim savjetnicima bilo jasno da bi drakonske kazne i pogubljenje četvorice pravoslavnih sveštenika imalo loš odjek u svijetu i narušilo ugled Austrougarske. Kardinal Pijetro Gaspari je u maju 1916. godine uputio pismo austrougarskim vlastima, zalagajući se za ublažavanje kazni osuđenima na Banjalučkom procesu. Uskoro se ovom, tokom prvih mjeseci neuspješnom nastojanju, pridružio i španski kralj Alfonso Trinaesti. Tek kada je došlo do smjene na austrijskom prijestolu, novi car Karlo prihvatio je ove molbe i smrtne presude su preinačene u kazne doživotnog zatvora.

Kamapanja progona je nastavljena sve do kraja rata (1918), a glavni zagovornih politike progona bio je austrougarski general Stjepan Sarkotić, zemaljski namesnik Bosne i Hercegovine.

Vidi još

• Šuckori
• Sarajevski atentat
• Dobojski logor
• Aradski logor
• Sarajevski pogrom nad Srbima 1914.
• Veleizdajnički proces (1915—1916)
• Zločini austrougarske i bugarske vojske u Srbiji (1914—1918)
• Srbi u Bosni i Hercegovini
• Istorija Republike Srpske

Literatura

• Antić, Čedomir; Kecmanović, Nenad (2015). Istorija Republike Srpske (1 izd.). Beograd: SAS Intelligence, Srpska književna zadruga. 
• Babić, Mirko; Vujičić, Petar (2014). „Austrougarski pogromi protiv Srba 1914-1918: Sa posebnim osvrtom na ratno zakonodavstvo, logore i zločine šuckora u BiH”. Sarajevski atentat 1914. Ćorovićevi susreti 2013. godine: Međunarodni naučni skup istoričara. Gacko: Prosvjeta. str. 307—324. 
• Bataković, Dušan T. (1996). The Serbs of Bosnia & Herzegovina: History and Politics. Paris: Dialogue. 
• Dragoljub Živojinović, Vatikan i Prvi svetski rat 1914-1918, Beograd 1996, 2. dop. izd.
• Kraljačić, Tomislav (2014) [1992]. „Austrougarski planovi o stvaranju etničkog zida u istočnoj Bosni u Prvom svjetskom ratu”. Moguće strategije razvoja Srbije. Beograd: SANU. str. 930—936. 
• Petrović, Dalibor (2016). „Austrougarski zločin nad srpskim sveštenicima u Foči u Prvom svjetskom ratu” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 75 (2): 223—236. 
• Puzović, Predrag (2015). „Stradanje sveštenika Srpske pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini tokom Prvog svetskog rata”. Pravoslavni svet i Prvi svetski rat: Zbornik radova. Beograd: Pravoslavni bogoslovski fakultet, Institut za teološka istraživanja. str. 141—160. 
• Puzović, Predrag (2016). „Stradanje sveštenstva Zahumsho-hercegovačke eparhije tokom Prvog sveskog rata” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 75 (1): 22—32. 
• Puzović, Predrag (2016). „Stradanje sveštenika tokom Prvog svetskog rata na području Banjalučke eparhije” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 75 (1): 33—46. 
• Terzić, Slavenko (2012). „Austrougarski logor za Srbe u Doboju 1915-1917”. Glas SANU. 420 (16): 409—421. 
• Ćorović, Vladimir (1920). Crna knjiga: Patnje Srba Bosne i Hercegovine za vreme Svetskog Rata 1914-1918 (1. izd.). Beograd-Sarajevo.