Proluvijalni proces

Proluvijalni proces je geomorfološki proces koji nastaje pri delovanju povremenih linijskih tokova na nerastvorljive stenske mase. Postepeno može nastati od deluvijalnog procesa, kada difuzni tokovi, koji se slivaju niz padinu, naiđu na veća ili manja linijska udubljenja, koja su orijentisana niz padinu. U njima se sakuplja veća količina vode, zbog čega se povećava njena kinetička energija, a što dovodi do proširenja i produbljavanja tih udubljenja. Konačan rezultat je prelazak difuznog toka vode u niz povremenih linijskih tokova.

Takođe, povremeni linijski tokovi mogu se javiti i kao veoma snažne bujice, nastale posle velikih padavina ili otapanja debljih snežnih pokrivača. Manji linijski tokovi, kao što su potoci, bilo stalni ili povremeni, dobijaju velike prilive vode i nastaju bujice.

Proluvijalni proces ima sve karakteristike zajedničke za padinske procese:

razvija se na padinama,
prostorno i vremenski je ograničen i obnovljiv je u kratkim vremenskim intervalima.

Razliku od deluvijalnog, pored linijskog, umesto površinskog delovanja, čini i znatno veća kinetička energija. Povećana energija je rezultat vrlo velikih količina vode i velike brzine njenog kretanja, posebno izraženih u slučaju bujica.

Mehanizam procesa[uredi | uredi izvor]

Agens proluvijalnog procesa predstavlja kinetička energija povremenih linijskih tokova vode. Bujica je nekontrolisan, stihijski agens promenljive količine vode i promenljive brzine. Oba parametra imaju, po pravilu, velike vrednosti, pa je i kinetička energija izuzetno velika.

Erozija[uredi | uredi izvor]

Erozija se u proluvijalnom procesu obavlja kao neposredna i posredna. Pored ta dva osnovna vida javljaju se i prateće pojave, koje se manifestuju dejstvom drugih agenasa, izazvanih proluvijalnim procesom.

Neposredna erozija nastaje direktnim dejstvom pokrenute vodene mase na stensku podlogu. Velika količina vode koja se kreće znatnom brzinom pokreće već pripremljen materijal, nastao eluvijacijom, ili transportovan u deluvijalnom procesu. Značajna kinetička energija omogućava vodotoku da iz matične stenske podloge otkida i pokreće komade i blokove, čije dimenzije u slučaju najsnažnijih bujica dostižu i metarski red veličina.

Posredna erozija se obavlja dejstvom pokrenutog materijala na stensku podlogu. Odlomci i blokovi stena koje bujica nosi, ili vuče sa sobom, deluju kao moćna alatka, kojom vodotok pojačano napada dno i strane korita kojim se kreće. Erozija usmerena vertikalno, ka dnu korita, izaziva njegovo produbljavanje. Uobičajen naziv za taj vid razaranja stenske mase je vertikalna erozija. Razaranje usmereno horizontalno, na strane korita, izaziva njegovo proširivanje. Taj vid razaranja naziva se bočna erozija.

Prateće pojave su izazvane prvenstveno bočnom erozijom. Usled potkopavanja, na stranama korita dolazi do odronjavanja i kliženja. Ove, čisto koluvijalne, pojave, razvijaju se pod neposrednim dejstvom gravitacije. Uzrok narušavanja ravnoteže je, međutim, razvoj proluvijalnog procesa. Efekti pratećih pojava morfološki mogu biti mestimično i izraženiji od učinka neposredne i posredne proluvijalne erozije.

Transport[uredi | uredi izvor]

Transport materijala u proluvijalnom procesu je kratkotrajan i obavlja se na malom rastojanju. Takve karakteristike transporta uslovljavaju grubu obradu materijala, slabo izraženo, ili nikakvo zaobljavanje i veoma slabo naglašeno klasifikovanje po krupnoći.

Medijum transporta je vodena sredina, obično bujica veoma velike energije. Materijal se transportuje dvojako:

vučenjem po dnu korita,
suspenzijom, tj. lebdenjem materijala u vodenoj sredini.

Da li će materijal biti vučen ili suspendovan, zavisi od dva faktora. Prvi je veličina, odnosno težina čestica, odlomaka i blokova pokrenutog materijala. Sitniji i lakši materijal se podiže i lebdi, krupniji i teži vuče po dnu. Drugi bitan faktor je kinetička energija povremenog toka. Što je energija veća, to su suspendovani krupniji i teži odlomci stenske mase.

Akumulacija[uredi | uredi izvor]

Proluvijalna akumulacija obavlja se na mestima gde se smanjuje kinetička energija povremenih linijskih tokova. To je najčešće podnožje padine, odnosno dno rečne doline. Kinetička energija vodotoka koji dolazi s padine, prelaskom u ravnicu, naglo se smanjuje. Na istom mestu taloži se sav materijal, krupniji, vučen po dnu korita bujice i sitniji, suspendovan u vodenoj masi. Odlaganjem dolazi do mešanja materijala po krupnoći i efekti granulometrijske klasifikacije, obavljane tokom kretanja bujice, bivaju poništeni.

Oblici[uredi | uredi izvor]

Prema mehanizmu nastanka, oblici i pojave proluvijalnog procesa mogu se izdvojiti u dve kategorije. Prvu čine erozioni, a drugu akumulacioni oblici.

Erozioni oblici[uredi | uredi izvor]

U grupu erozionih oblika proluvijalnog procesa spadaju jaruge, rđave zemlje i zemljane piramide.

Jaruge su otvorene linearne depresije. Javljaju se na padinama i regresivno se razvijaju uz padinu. Za nastanak jaruge potrebna je inicijalna depresija. Jaruga se veoma brzo razvija regresivno, uz padinu. Njen razvoj često se može pratiti tokom ljudskog veka. Brzina razvoja zavisi od intenziteta padavina i nagiba padine. Bitan faktor predstavljaju, takođe, i geološka građa, posebno litološki sastav padine, i razvoj vegetacionog pokrivača. U zavisnosti od litološkog sastava padine, nagiba strana jaruge i odnosa bočne i vertikalne erozije na stranama jaruga, mogu se javiti odroni i klizišta značajnih dimenzija. Te koluvijalne pojave ubrzavaju razvoj jaružanja.

Rđave zemlje ili bedlends (na engleskom „bad lands“) predstavljaju pojavu intenzivnog jaružanja na većem prostoru. Inicijalni reljef padine je sveden samo na oštre grebene između susednih jaruga. Takav teren je neupotrebljiv za bilo kakvu ljudsku delatnost, pa otuda i naziv.

Zemljane piramide čine poseban, specifičan vid rđavih zemalja. To su stubovi nepravilnog oblika, od metarskih do dekametarskih visina i metarskog prečnika. Izgrađeni su od nevezanog, ili slabo vezanog materijala, heterogenog granulometrijskog sastava. Na njihovom vrhu obično se nalazi krupniji blok ili kamena ploča, koja štiti rastresiti materijal u stubu ispod sebe od padavina i osipanja.

Akumulacioni oblici[uredi | uredi izvor]

Materijal erodovan, transportovan i akumuliran u proluvijalnom procesu nosi opšti naziv proluvijum. Taj materijal gradi dve grupe oblika. Jednu čine plavinske lepeze, a drugu deluvijalno – proluvijalni zastori.

Plavinske lepeze ili plavinski konusi se javljaju na kraju većih povremenih linijskih tokova, bujica, ili na kraju manjih stalnih vodotoka koji povremeno menjaju intenzitet i dobijaju bujični karakter. Prilikom silaska s padine i uslaska u ravnicu podnožja ili dolaskom na dno rečne doline, kinetička energija bujičnog toka se naglo smanjuje. Dotle transportovan materijal, lebdeći ili vučeni, rasipa se i odlaže, gradeći oblik, koji, gledan odozgo, ima izgled lepeze. Posmatran u preseku, taj oblik ima izgled asimetričnog konusa. Materijal plavinske lepeze, kao tipičan produkt proluvijalne akumulacije, je slabo obrađen. U zavisnosti od dužine transporta, vrlo je malo zaobljen i neklasifikovan po krupnoći.

Deluvijalno – proluvijalni zastori javljaju se na većim padinama prilikom postepenog prelaska difuznih tokova vode u povremene linijske tokove.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Literatura[uredi | uredi izvor]

Anđelić M. 1990. Geomorfologija. Beograd: Vojnogeografski institut
Marković M., Pavlović R., Čupković T. 2003. Geomorfologija. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredtsva
Pešić L. 2001. Opšta geologija - Egzodinamika. Beograd: Rudarsko - geološki fakultet Univerziteta u Beogradu