Rimski bunar na Kalemegdanu

Rimski bunar na Kalemegdanu
Pogled u bunar
Opšte informacije
Mesto	Beograd
Opština	Stari grad
Država	Srbija
Vrsta spomenika	bunar
Vreme nastanka	18. vek
Tip kulturnog dobra	spomenik kulture od velikog značaja
Vlasnik	Republika Srbija
Nadležna ustanova za zaštitu	Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda
beogradskonasledje.rs

Rimski bunar na Kalemegdanu je tvrđavska instalacija ili tvrđavski garnizoni (javni) bunar uskog profila i velike dubine (51 metar), ukopan u stenovito tlo ispod platoa Gornjeg grada, drevne Beogradske tvrđave, sa zidanom stepenišnom trakom na dve mimoilazne helikoidne trake.

Pogrešno je od naroda tako nazvan, jer je građen u 18. veku, i bio je centralni objekat za vodosnabdevanje austrijske vojske u slučaju opsade Beogradske tvrđave. On nije bio klasični bunar već cisterna, jer u njegovoj blizini nije pronađen nijedan izvor. Već se površinska voda sa platoa Gornjeg grada slivala kroz propusno tlo i punila bunar.

Kao jedan od šest podzemnih objekata koji je za posete turista otvoren na Beogradskoj tvrđavi, on proširuje sadržaje koji se posetiocima nude na Kalemegdanu i sveukupno obogaćuje turističku ponudu Beograda.

Položaj

Ulazna građevina (Rimskog) bunara u Beogradskoj tvrđavi

Nalazi se na Kalemegdanu uz jugozapadni bedem Gornjeg grada, u neposrednoj blizini spomenika Pobednik i Kralj kapije. Na planovima tvrđave tog vremena ovo zdanje označeno je kao Veliki bunar. Naziv Rimski bunar prvi put je zabeležen u 19. veku, a nastao je na osnovu narodnih predanja koja stare građevine, čije je poreklo zaboravljeno, često pripisuju Rimljanima. Kroz zasvedeni hodnik dolazi se do centralnog prostora sa bunarom prečnika 3,40 m i dubine oko 51 m (dno bunara je niže od dna reke Save). Niz dva spiralna stepeništa, od kojih je jedno služilo za spuštanje, a drugo za penjanje ljudi i stoke, silazi se u bunar do dubine od 35,30 m, gde se nalazi polukružni hodnik.

Stepen zaštite

Prema rečima arheologa Relje Seratlića iz JP „Beogradska tvrđava“, Rimski bunar na Kalemegdanu proglašen je za kulturno dobro od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju, baš kao što isti stepen zaštite uživa i kompletna Tvrđava na Kalemegdanu.

Naziv bunara i legende o njemu

Ako neki deo Beograda ima brojne legende, i tajne koje do danas ljubomorno čuva, onda u tom smislu prednjači Kalemegdan, na kome je jedna od najveća misterija — Rimski bunar, koji zapravo u pravom smislu te reči i nije bunar, jer taj naziv podrazumeva postojanje izdana, a on ga nije imao.

Na planovima Beogradske tvrđave iz 18. veka ovo zdanje označeno je kao „Veliki bunar”. Naziv „Rimski bunar” prvi put je zabeležen u 19. veku, a nastao je na osnovu narodnih predanja koja stare građevine, čije je poreklo zaboravljeno, često pripisuju Rimljanima.

Iako su bunar izgradili Austrijanci u periodu od 1717. do 1731. godine, što su dokazali srpski arheolozi i istoričari, narod je skloniji verovanju u nešto mističnije priče, i nazvao ga je „Rimski bunar”, a taj naziv su kasnije svi u Beogradu prihvatili i do današnjih dana ga koriste.

Pretpostavke o poreklu bunara

Jedno od mišljenja koje se u narodu uvrežilo bilo je verovanje da je to mesto odakle je mitski junak Orfej silazio u podzemni svet, odnosno Had, pa su ga čak neki zato nazivali i „pupak sveta”.

Po drugoj pretpostavci, nazvan je tako jer su ga sagradile Flavijeve rimske legije za koje se zna da su zaista gradile beogradske akvadukte i kupatila – pa otud dolazi pridev „rimski“.

Kako u životopisu despota Stefana Lazarevića postoji opis Beogradske tvrđave i samog grada u kome je pomenut i jedan veliki bunar, neki pretpostavljaju (mada to nije do danas dokazano) da je Austrija zapravo samo preuredila već postojeći objekat slične namene na ovom prostoru.

Neke priče vezane za bunar i nadalje, a najverovatnije i zauvek ostaće nerazjašnjene, i velika misterija, zbog nemogućnosti da se istraži do kraja sve što se krije ispod zidina Beogradske tvrđave. Među njima i jedna nikad dokazana pretpostavka o postojanju tunela ispod reke Save koji spaja bunar na Kalemegdanu sa Zemunom. Naime na dnu bunara postoji početak jednog nezavršenog hodnika koji je prokopan kroz stenu u dužini od oko dva metra prema reci Savi, pa je tako ova legenda samo delimično tačna.

Istorija

Opsada Beograda 1717. nakon koje je od 1717. do 1731. izgrađen bunar

Austrijanci osvajaju Beogradsku tvrđavu 1688. godine i počinju sa opsežnom obnovom i preradom iz srednjovekovnog u artiljerijsko utvrđenje. Posao je poveren Andreju Kornaru koji ga je većinom priveo kraju 1696. godine pod Osmanlijama koje su u međuvremenu povratile grad. Tom prilikom je tokom bombardovanja pogođen barutni magacin smešten u Despotovom Gradu što je izazvalo veliku eksploziju u kojoj je stradao gotovo ceo Despotov Grad. Međutim Kornarova rešenja su već tada bila zastarela, a zbog stalnih borbi nikada nisu ni u potpunosti završena.

Austrijanci ponovo zauzimaju 1717. godine Beograd i u periodu od 1723. do 1736. godine Švajcarac Nikola Mores fon Doksat izvodi velike prepravke i dograđivanja tvrđave u sklopu kojih je planirano i podizanje dodatnih utvrđenja na levim obalama Save i Dunava koja bi bila povezana sa samim utvrđenjem. Međutim tvrđava je Beogradskim mirom iz 1739. godine bez borbe vraćena Osmanlijama, a Austrijanci su bili primorani da poruše novoizgrađene bedeme u roku od tri (bastiona trasa oko varoši) odnosno šest (utvrđenja u sklopu tvrđave) meseci. Po okončanju tih radova grad je u takvom stanju u junu 1740. godine predat Osmanlijama. Zbog potrebe očuvanja svojih severnih granica Osmanska imperija je morala da obnovi i dodatno utvrdi Beogradsku tvrđavu, ali je usled lošeg finansijskog stanja u samom carstvu ta obnova trajala preko dve decenije i nije dala ništa novo, već je predstavljala pojednostavljenu obnovu tada već zastarelih Doksatovih rešenja.

Beogradska tvrđava oktobra 1789. godine ponovo je pala u austrijske ruke. U tom periodu nastaje kolosalni podzemni objekat izdubljen u steni dunavske padine Radovi su izvedeni u sklopu celokupne i obimne austrijske rekonstrukcije Beogradske tvrđave po zamisli princa Eugena i projektnoj dokumentaciji majora Franca Nikole Sulija, jednog od glavnih inženjera angažovanih na rekonstrukciji Beogradske tvrđave. Gradnja je trajala, od 1717. do 1731. godine, zbog nametnute potrebe da se što pre u Beogradskoj tvrđavi stvore uslovi za bezbedno i kontinuirano vodosnabdevanje u svim uslovima.

Tako je bunar nastao kao građevinski poduhvat Austrije, sličan malobrojnim bunarima koji se mogu videti u nekim srednjovekovnim tvrđavama Evrope. Nastao je ko strateški zadatak austrijskih vojskovođa da se obezbedi snabdevanje vojnika vodom u slučaju da neprijatelj, prilikom opsade Beograda, preseče vodovod.

Iako su svojevremeno Rimljani sproveli vodu u Beograd olovnim i keramičkim cevima čak iz mokroluških izvora do Kalemegdana, sigurno je da su u nekom trenutku pokušali i da iskopaju bunar, s obzirom na to da su bili poznati stratezi i neimari, možda je na tom prostoru bio bunar, ali ovaj sadašnji zasigurno se zna da nisu izgradili Rimljani. Prema navodima istoričari, kako je jedno vreme bunar služio i kao silos za žito (o čemu je pisao Evlija Čelebija 1660. godine), pa čak i kao tamnica, jer nije imao prirodni dotok podzemnih voda pošto je ukopan u nepropusnu stenu, nije isključeno da su i Osmanlije na ovom mestu imale bunar.

Građevinske karakteristike

Baltazar Nojman projektant bunara

Prilazi bunaru iz dva pravca

Veliki bunar u Beogradskoj tvrđavi – radna platforma nad suvim oknom u zaštitnoj ulaznoj građevini

Prilaz radnoj platformi nad suvim oknom u zaštitnoj ulaznoj građevini

Rimski bunar, koji je radi poređenja visok kao Palata „Albanija“, dugo najviša zgrada u Beogradu, je arhitektonski gledano poduhvat poput onog koji je primenjen kod Vavilonske kule, jer je nasađen naglavačke. Bunar je nastao po zamisli arhitekte Baltazara Nojmana, koji je projektovao Karlovu kapiju. Napravljen je po uzoru na bunar Svetog Patrika u utvrđenju Orvijeto 70 km od Rima u Italiji, i potiče iz 1537. godine.

Tokom kopanja bunara Austrijanci nisu uspeli da dođu do vodonosnog sloja. pokušali su da kopaju tunel prema Savi i spoje ga sa njom ali nakon dva metra kopanja kroz tvrdu stenu odustali su od te namere.

U njega se ulazi kroz zasvedeni hodnik, koji se posle nekoliko metara deli na manju levu prostoriju gde se nalaze tri polukružne niše za svetiljka i desnu u kojoj se skladištila voda doneta iz bunara. Tu su i tri otvora u kojima su bile česme. Potom se dolazi do centralnog prostora sa bunarskim otvorom prekrivenim zaštitnom čeličnom mrežom.

Bunar dobija malo svetlosti sa platoa Gornjeg grada kroz ulazna vrata i dva prozora sa metalnim rešetkama, koje daje crvenkastu boju hodniku sa poluokružim baroknim svodom ozidanim opekom. Vazduh je svež, sa primesom memle, i pored otvora za ventilaciju, koja se, osim na vrhovima zidova, nalaze i na ogromnoj kupoli iznad otvora bunara, osvetljenog veštačkim svetlom.

Njegova dubina od preko 51 metar (prema poslednjim merenjima) ukazuje i na to da on doseže dubinu nižu od nivoa dna reke Save. Prečnik bunara je 3,40 metra do dubine od 35,30 m, gde se sužava na prečnik od 2 metra, polukružnim hodnikom. Ali to je tek gornji nivo vode koja se, ne računaju i višegodišnje naslage mulja ispunjava narednih 15,70 m bunara. Površina vode je nestvarno bistra do nekoliko metara u dubinu.

Pretpostavlja se da postoji dotok podzemnih voda sistemom sifona, prostora u koje se voda skriva i iz kojih izvire zbog razlike u pritisku. Stručnjaci kažu da je teško objasniti zašto nivo vode raste u vreme kad nema padavina i dok vodostaj Save opada.

Do dna bunara vodi 212 stepenika. Dva spiralna hodnika, sa dvostrukim stepeništem (poput molekula DNK), obavijena su i upletena niz bunarski cilindar. Jednim se spuštalo u dubinu do dela bunara za snabdevanje svežom voda u slučaju opsade grada, a drugim penjalo nazad za zahvaćenim sudovima vode ka izlazu na površinu. Nakon svakih nekoliko stepenika nalazi se polukružna niša koja je služila za odmor, ali i mesto za baklje.

Istorijski izvori iz 18. veka pominju mehanizam za izvlačenje vode iz bunara — naime u objašnjenju plana uz bunaru je upisano „velika upotrebljava vodena mašina sa više cevi”.

Bunar je detaljno istražen 1940. godine.

Galerija

• 
• 
• 
• 
• 

Inspiracija za filmove i priče

Čuvene scene za film „Lavirint” snimljene su u Rimskom bunaru

U drugoj polovini 20. veka bunar bio je inspiracija za mnoge mnoge reditelje filmova, pa su se tako scena iz bunara, našle u pojedinim srpskim filmskim ostvarenjima:

• Filmu Dušana Makavejeva „Ljubavni slučaj ili tragedija službenice PTT”, inspirisanom istinitim događajem koji se tragično završava upravo u ovom bunaru. U koji je ljubomorni muž ubio suprugu, a njeno telo bacio u bunar.
• Filmu „Lavirint” iz 2002. godine, čije su čuvene scene snimljene upravo u Rimskom bunaru.

Sa eventualnom idejom da u Srbiji snimi film 1964. godine bunar je posetio poznati holivudski reditelj Alfred Hičkok, koji je izjavio da je bunar ostavio poseban utisak na njega. Međutim, u njemu nije snimio ni jedan kadar, ali je tokom posete izjavio

da ambijent predstavlja „pravu poslasticu” za njega.

Posete

Rimski bunar se može posetiti svakog dana (i vikendom) od 11.00 do 19.00 časova.

Spoljašnje veze

• Rimski bunar – Kalemegdan Centar za urbani razvoj Beograd — Šema bunara
• Beogradska tvrđava — Veliki barutni magacin
• JP Beogradska tvrđava
• Bunar zapravo nije rimski, a oduševio je slavnog holivudskog reditelja (B92, 20. oktobar 2018)