Ruska unijatska crkva

Ne poistovećivati sa Ruska grkokatolička crkva.

Karta admninistrativne podjele Ruske unijatske crkva 1772. godine (do podjele Žečpospolitija).

Ruska unijatska crkva (rus. Русская униатская церковь, lat. Ecclesia Ruthena unita), poznata i kao Mitropolija (Vrhovna arhiepiskopija) kijevska, galička i sve Rusi (rus. Митрополия (Верховная архиепископия) Киевская, Галицкая и всея Руси), bila je pomjesna crkva Katoličke crkve grčkog obreda, obrazovana u Državnoj zajednici Poljske i Litvanije kao ishod Brestovske unije 1596. godine. U bogosluženju je koristila crkvenoslovenski i zapadnoruski jezik.

Neposredni nasljednici ove crkve su Ukrajinska i Bjeloruska grkokatolička crkva, dok je posredni Ruska grkokatolička crkva. One su obrazovane u savremeno doba i ne datiraju neposredno iz Brestovske unije. Rusinska grkokatolička crkva nije nastala Brestovskog unijom, nego Užgorodskom unijom 1648, zajedno sa Mađarskom i Slovačkom crkvom.

Predistorija

Veliki kijevski knez Vladimir Svjatoslavič je 988. uveo hrišćanstvo sa grčkim obredom kao državnu religiju Rusi. Veliki raskol između Istočne i Zapadne crkve dogodio se 1054. godine. Kijevska crkva je nasljedila tradicije vizantijskog Istoka i bila je dio Konstantinopoljske patrijaršije.

Mitropolit kijevski i sve Rusi Isidor (1436—1458).

Mitropolit kijevski Isidor bio je jedan od potpisnika Firentinske unije u julu 1439. godine. Velika moskovska kneževina odbila je da prizna Firentinsku uniju i odvojila se od Mitropolije kijevske, izabrala svog mitropolita 1448. i obrazovala posebnu mitropoliju sa sjedištem u Moskvi 1461. godine.

Isidor je 12. decembra 1452. u Svetoj Sofiji u Konstantinopolju, u prisustvu cara, episkopata i mirjana, proglasio uniju Rimokatoličke i Pravoslavne crkve.

Latini patrijarh konstantinopoljski je stupio u uniju 1458, a Grigorija Bugarina posvetio u zvanje mitropolita kijevskog, galičkog i sve Rusi. Promijenjene su granice Mitropolije kijevske, a u njenom sastavu ostalo je 9 eparhija. Sve do 1467. unija nije odbačena, a tada je mitropolit Grigorije stupio u opštenje sa patrijarhom konstantinopoljskim, obnovljenim poslije pada Konstantinopolja 1453, koji se sada nalazio u sastavu Osmanskog carstva. Uprkos tome, odnos prema uniji je uglavnom ostao neutralan. Politika Žečpospolitija bila je pretežno antiosmanska. Patrijarh konstantinopoljski Jeremija II je 1588, prolazeći kroz Žečpospoli, organizova čistku najvišeg rukovodstva Mitropolije kijevske, a zatim stigavši u Moskvu 1589, uzdigao Mitropolita moskovskog u zvanje patrijarha, čime su pretenzije Moskve na pravoslavne teritorije Žepospolija ojačale.

Većina episkopa Mitropolije kijevske, prevođene mitropolitom Mihailom, podržala je uniju.

Istorija

Crkva Svete Trojice i bazilijanski manastir u Vilnjustu, jedna od starih rezidencija mitropolita kijevskih.

Arhiepiskop poločki Josafat Kuncevič, ubijen tokom Vitepskog ustanka 1623. i kononizovan 1867. godine.

Kao ishod Brestovske unije 1596, na teritoriji Žečpospolija obrazovana je Unijatska crkva, mitropolija je ponovo podrijeđena papi rimskom, uspijevajući da zadrži sve eparhije u svom sastavu. Istovremeno, protivnici unije su sačuvali i pravoslavnu crkvenu organizaciju, što je dovelo do paralelnog postojanja dvije Mitropolije kijevske: grkokatoličke i pravoslavne.

Protesti pravoslavaca protiv prelaska crkava i manastira u uniju izražavali su se u vidu književnih polemika, debata na zasjedanjima sejmova, bratskih pokreta, kao i otvorenog istupanja do ustanka, među kojima su Mogiljovski 1618. i Vitepski 1623, podignuti djelovanjem arhiepiskopa polockog. Zauzvrat, Unijatska crkva, da bi povećala svoj uticaj među stanovništvom, stvorila je sopstveni sistem obrazovnih institucija i crkvenih bratstava, aktivno je učestvovala u književnim polemikama i bila se izdavanjem knjiga.

Već 1601. u Vilnjusu je mitropolit kijevski, galički i sve Rusi Ipatije Potej osnovao prvu bogosloviju Ruske unijatske crkve pri Trojičkom manastiru.

Unijatska crkva je u cjelini uživala državnu podršku, iako se smatrala drugorazdrednom, o čemu posebno svjedoči činjenica da najveći grkokatolički jerarsi nisu bili dio senata.

Postepeno je rastao autoritet unijatske crkve, što je olakšano stvaranje bazilijanskog reda, kao i prelaskom na grkokatolicizam Meletija Smotrickog. Od 1630-ih, plemstvo je počelo da naginje uniji. Tokom 1630-ih, mitropolit Josif Rutski je pokušao da stvori ujedinjenu unijatsko-pravoslavnu Kijevsku patrijaršiju, ali je projekat bio neuspješan. Uprkos naporima da se unija proširi, u Žečpospoliju je 1647. bilo oko 4000 unijatskih i više od 13500 pravoslavnih parohija.

Mitropolit kijevski Josif Rutski.

Posvećenjem nove pravoslavne jerarhije u Žečpospoliji (prije toga pravoslavnim episkopima nije bilo dozvoljeno da vide katedru kralja i velikog kneza Sigismunda III) od strane patrijarha jerusalimskog Teofana III 1620, podjelom kulturnih institucija između pravoslavaca i unijata gramatom Vladislava IV 1635. odobrena je podjela na dvije legalne kijevkse mitropolije (unijatsku i pravoslavnu) i time je učvršćen raskol u zapadnoruskom društvu. Pokušaji da se oni pomire vršeni su na saborima u Kijevu 1629. i u Lublinu 1680, sazvani na inicijativu unijatske jerarhije, ali su ih pravoslavni jerarsi ignorisali. Tridesetih godina 17. vijeka, mitropolit Josif Rutski je skovao projekat stvaranja patrijaršije na osnovi Mitropolije kijevske, zajedničke pravoslavnoj i unijatskoj crkvi, što je zainteresovalo pravoslavne oponente, uključujući Petra Mogilu. Ova ideja nije naišla na podršku papstva, vlasti Žečpospolija i nije naišla na razumjevanje među pravoslavnim stanovništvom.

Tokom Poljsko-ruskog rata od 1654. do 1667, unija je bila zabranjena na teritorijama pod ruskom kontrolom. Poslije Andrusovskog primirja 1667, vladajući krugove Žečpospolija naglo su povećali podršku uniji. U još većoj mjeri, rast njene privlačnosti u očima plemstva olakšao je potčinjavanje pravoslavne Mitropolije kijevske Moskovskoj patrijaršiji 1688, što je značilo gubitak samostalne pravoslavne crkve Žečpospolija i njeno potpuno potčinjavanje interesima Rusije, protivnika u nedavnom ratu. Posebno je podrška Unijatskoj crkvi i istovremeni pritisak centralnih vlasti na pravoslavnu crkvu povećan za vrijeme vladavine Jana Sobjeskog. Uniju je prihvatila Eparhija pšemislska 1682, Eparhija lavovska 1700. i Eparhija lucka 1702. godine. Istovremeno, unijatsko stanovništvo Žečpospolija prevazilazilo je pravoslavno. Širenje unije bilo je tako primjetno da je u posljednjoj četvrtini 17. vijeka u Ruskom carstvu vladalo mišljenje da u Malorusiji unijati nisu bili malobrojni, a da su rijetki ostali pravoslavni.

U 18. vijeku počinje postepena latinizacija Unijatske crkve, izražena usvajanjem latinskog obreda, što je protivrječilo uslovima Brestovskog sabora 1596. godine. Nosioci latinizacije bili su bazilijani, koji su poticali uglavnom iz poljskih katoličkih porodica. Od posebno značaja bio je Zamojski sabor 1720, kojim je odlučeno da se unificira bogosluženje, prihvatanjem liturgijskih knjiga koje je odobrila papska vlast i odbijanjem da se koriste nekatolička izdanja. Poslije 1720, u unijatstvu su se pojavila dva toka: oni koji su nastojali da pozajme rimokatoličke tradicije i oni koji su nastojali da očuvaju sopstvene zapadnoruske pravoslavne tradicije i čistoću obreda.

Od 1729. (zvanično od 1746) do 1795. rezidencija unijatskih mitropolita bio je grad Radomisl. Imenovani i administrator unijatske Mitropolije kijevske episkop Atanasije Šepticki stupio je 5. marta 1729. u posjed Radomisla, koji je kasnije isto godine postao mitropolit.

Na teritriji Velike litvanske kneževine unijati su 1791. činili 39% stanovništva, a na teritoriji savremene Bjelorusije 75% (u seoskim sredinama više od 80%).

Mitropolit kijevski, galički i sve Rusi Teodosije Rostocki.

Većina sljedbenika unijatske crkve bili su seljaci, a pored njih dio varošana i dio sitne vlastele.

Poslije podjele Žečpospolitija, kada je veći dio teritorija eparhija Unijatske crkve ušao u sastav Rusije, dio grkokatolika pristupio je Pravoslavnoj ruskoj crkvi, a dio ostao potčinjen Rimu.

Opšti pravac politike svih ruskih careva bio je nefleksibilan. Na parohijane Ruske unijatske crkve gledano je kao na pravoslavce koji su pod pritiskom prihvatili papinu jurisdikciju i koji su, pod bilo kojim izgovorom, skloni narušavanju te jurisdikcije. Već za vrijeme Katarine II bila je rasprostranjena djelatnost prevođenja grkokatolika u pravoslavlje u zemljama Litvanije i Bjelorusije. Katarina II je 1787. odredila da samo štamparije podrijeđene Sinodu mogu da štampaju duhovne knjige u Rusiji, a djelatnost grkokatoličkih štamparija je prestala. Pravoslavni arhiepiskop minski Viktor je 1794. poslao apele u kojima je pozvao unijate da pređu „u pravu vjeru”, koji su u gradovima i selima čitani kao državni akti. Ako je bilo onih koji su htjeli da pređu u pravoslavlje, onda su ih vlasti zapisivale u knjige, isplaćivale im novčane naknade i slale sveštenika sa odredom vojnika koji su grkokatolicima oduzeli crkvu i predali je pravoslavcima, a protjerivali grkokatoličke sveštenike sa njihovim porodicama. Naređeno da se grkokatoličke eparhije ukinu ako im je pripisano manje od 100 domaćinstava, ali ako su htjeli da pređu u pravoslavlje, dozvoljen im je opstanak. Grkokatoličke eparhije, s izuzetkom Eparhije polocke, su ukinute, a episkopi su ili penzionisani ili protjerani.

Nakon smrti Teodosija Rostockog (1805), papa Pije VII je 24. februara 1807. potpisao bulu „In universalis Ecclesiae regimine” kojom je grkokatolička Mitropolija galička proglašena nasljednicom unijatske Mitropolije kijevske.

Poslije pauze (za vrijeme vladavine careva Pavla I i Aleksandra I), borbu protiv unije nastavio je car Nikolaj I. Administrativnoj likvidaciji Unijatske crkve prethodila je kampanja za približavanje unijatskih obreda pravoslavnim, koju je prevodio episkop litvanski Josif. U Poločkom saboru 1839. poništene su odluke Brestovskog sabora: 1607 unijatskih parohija i više od 1,6 miliona parohijana prešli su pod jurisdikciju Pravoslavna ruske crkve. Jedina unijatska eparhija u Rusiji ostala je Eparhija holmska, koja je 1875. pretvorena u pravoslavnu.

Predstojatelji

Slika	Ime	Vrijeme uprave
	Mihailo Rogoza	27. jul 1596 — 1599
	Ipatije Potej	26. septembar 1599 — 1613
	Josif Rutski	5. april 1614 — 5. februar 1637
	Rafailo Korsak	1637 — 28. avgust 1642
	Antonije Selava	18 mart 1642 — 5. oktobar 1655
	Gavrilo Kolenda	24. april 1655 — 11. februar 1674
	Kiprijan Žohovski	11. februar 1674 — 26. oktobar 1693
	Lav Slubič-Zalenski	22. septembar 1694 — 24. avgust 1708
	Jurij Vinicki	7. maj 1708 — 22. septembar 1713
	Lav Kiška	17. septembar 1714 — 19. novembar 1728
	Atanasije Šepticki	18. avgust 1729 — 12. decembar 1746
	Florijan Grebnicki	16. decembar 1748 — 18. jul 1762
	Filip Volodkovič	18. jul 1762 — 12. februar 1778
	Lav Šepticki	1778—1779
	Jason Smogorževski	1780—1788
	Teodosije Rostocki	1. novembar 1788 — 25. januar 1805

Oni koji su slijedili, koje je ruska vlada postavila na ovaj položaj u julu 1806 — Iraklije Lisovski, Grigorije Kohanovič, Josafat Bulgak — papska katedra smatrala je samo administratorima.

Papa Pije VII je 24. februara 1807. potpisao bulu „In universalis Ecclesiae regimine”, po kojoj je proglašena grkokatolička Mitropolija galička i odobrena kandidatura za mjesto mitropolita, kao nasljednica unijatske Mitropolije kijevske.

Crkvena struktura

Poslije Brestovske unije 1596, arhiepiskopije kijevska i polocka i eparhije pinska, lucka, vladimirska i holmska. Eparhije lavovska i pšemislska nisu prihvatile uniju. Nakon smrti episkopa Kirila Terletskog 1607. godine, Eparhija lucka se postepeno udaljila od unije, vraćajući se u nju 1702. sa episkopom Dionisijem Žabokrcikim. Nakon poljskog zauzimanja Smolenska 1616, kralj je predložio Lava Krevze 1626. za arhiepiskopa smolenskog, čime je osnovao unijatsku Arhiepiskopiju smolensku. Unijatskoj Mitropoliji kijevskoj se pridružila Eparhija premišlska pod episkopom Inokentijem Viničkim 1691, a Eparhija lavovska pod episkopom Josifom Šumljanskim 1700. godine.

• Arhiepiskopija kijevska
• Arhiepiskopija polocka
• Arhiepiskopija smolenska
• Eparhija pinsko-turovska
• Eparhija lucko-ostroška
• Eparhija vladimirsko-brestovska
• Eparhija holmska
• Eparhija lavovska
• Eparhija pšemilska

Tokom podjele Žečpospolitija, Ruska unijatska crkva je imala 9300 parohija, 10.300 sveštenika i 4,5 miliona parohijana (ukupan broj stanovnika Žečpospolija bio je 12,3 miliona). Unijatska crkva je posjedovala 172 manastira sa 1458 monaha.

Vidi još

• Ukrajinska grkokatolička crkva
• Bjeloruska grkokatolička crkva
• Rusinska grkokatolička crkva

Literatura

• Turilov, A. A; Florя, B. N. (1999). „K voprosu ob istoričeskoй alьternative Brestskoй unii”. Brestskaя uniя 1596 g. i obщestvenno-političeskaя borьba na Ukraine i v Belorussii v konce XVI — pervoй polovine XVII v. (na jeziku: ruski). II. Moskva: Izdat. Indrik. Pristupljeno 3. 3. 2024. 
• Radwan, Marian (2004). Carat wobec Kościoła greckokatolickiego w zaborze rosyjskim 1796-1839 (Wyd. 2 izd.). Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej. ISBN 839176155X. 
• Osadczy, Włodzimierz (2007). Święta Ruś: rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej [etc.] ISBN 9788322726723. 
• Florя B. N. (2008). „Zapadnorusskaя mitropoliя”. Pravoslavnaя эnciklopediя (na jeziku: ruski). XIX : „Efesяnam poslanie — Zverev”. Moskva: Cerkovno-naučnый centr «Pravoslavnaя эnciklopediя». str. 612—615. ISBN 978-5-89572-034-9. 
• Gіstorыя Belarusі: u šascі tamah. Belarusь u časы Rэčы Paspalіtaй (XVII—XVIII stst.). (na jeziku: beloruski). Mіnsk: Эkaperspektыva. 2000. ISBN 978-985-469-066-7. Pristupljeno 4. 3. 2024. 
• Kuklo, Cezary (2009). Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej (na jeziku: poljski). Warsawa: Wydawn. DiG. ISBN 978-83-7181-590-4. Pristupljeno 4. 3. 2024. 
• Grыckevіč, Anatolь (1993). „Unіяckaя carkva na Belarusі ў kancы HVIIІ — pačatku XIX stagodzьdzяў”. Hrыsьcіяnskaя dumka. 3 (214): 118—123. 

Dodatna literatura

• Labыncev, Ю. A.; Щavinskaя, L. L. (2000). „Nekotorыe obstoяtelьstva i sredstva podderžaniя belorussko - ukrainskoй uniatskoй liturgičeskoй praktiki v XVII - XIX vekah”. Drevnяя Rusь (na jeziku: ruski). 2: 124—136. Pristupljeno 4. 3. 2024. 
• Gudzяk, Boris (2000). Kriza і reforma: Kiїvsьka mitropolія, Cargorodsьkiй patrіarhat і geneza Beresteйsьkoї unії (na jeziku: ukrajinski). Lьvіv: Іnstitut іstorії Cerkvi Lьvіvsьkoї Bogoslovsьkoї Akademії. ISBN 978-966-7034-17-7. Pristupljeno 4. 3. 2024. 
• Lіkovsьkiй, Edvard (1916). Beresteйsьka unія (1596). Žovkva: Nakladom Čitalьnі ukraїnsьkih bogoslovіv іm. M. Šaškeviča u Lьvovі. Pristupljeno 4. 3. 2024. 
• Senyk, Sophia 1943- (1990). „The Ukrainian Church and latinization”. Orientalia christiana periodica (na jeziku: engleski). 56 (1): 165—187. ISSN 0030-5375.