Serska država

Serska država
Zastava Grb
Serska država u okviru srpskog carstva (1360)
Geografija
Kontinent		Evropa
Regija		Balkan
Prestonica		Ser
Društvo
Službeni jezik		srpskoslovenski, grčki
Religija		pravoslavlje
Politika
Oblik države		despotovina
— Despot (od 1365)		Stefan Dušan
		Jelena Nemanjić
		Uglješa Mrnjavčević
Istorija
Istorijsko doba		srednji vek
— Osnivanje		1346.
— Ukidanje		1371.
Zemlje prethodnice i naslednice Srpskog carstva
Prethodnice:		Naslednice:
	Vizantija	Vizantija

Serska država, ili Serska oblast, je termin kojim se označava istočni deo Srpskog carstva, sa centrom u gradu Seru, koji je, nakon smrti cara Dušana, bio defakto nezavistan od carske vlasti. Serskom državom je nakon muževljeve smrti vladala carica Jelena. Nju je nasledio despot Uglješa Mrnjavčević. Maričkom bitkom okončano je postojanje Serske države. Sam grad Ser zauzima solunski despot Manojlo.

Osvajanje Sera

Povlačenje velikog domestika Jovana Kantakuzina u Didimotiku i proglašenje za cara (oktobar 1341) označilo je izbijanje novog građanskog rata u Vizantijskom carstvu. Kantakuzin je 1342. godine bezuspešno pokušavao da stupi u kontakt sa Dušanom koga je poznavao još od 1336. godine kada je prisustvovao još jednom sastanku srpskog kralja i cara Andronika. Sa Dušanom je stupio u kontakt preko Jovana Olivera i njegovog brata Bogdana. Sastanak je održan u Prištini jula 1342. godine. Pregovori su okončani sklapanjem saveza protiv Ane Savojske i Aleksija Apokavka. Dogovoreno je da svako zadrži ono što osvoji. Srpski odredi učestvuju u napadu na Ser 1342. godine. Predvodio ih je Jovan Oliver i vojvoda Vratko. Jovan ga napada i sledeće godine. Međutim, ne uspeva da ga osvoji. Raskid je označen Kantakuzinovim zauzimanjem Verije za koju je i Dušan bio zainteresovan. Dušan sklapa savez sa legitimnom carigradskom vladom tj. sa Aleksijem Apokavkom i Anom Savojskom. Dušan početkom 1345. godine opseda Ser. Septembra iste godine grad je pao u srpske ruke. Istu sudbinu doživeli su svi vizantijski gradovi istočno od Hristopolja. Halkidiki sa Svetom gorom takođe su osvojeni. Krajem 1345. godine Dušan se u Seru proglasio za cara. Usledilo je i krunisanje, na Uskrs 16. aprila 1346. godine.

Vladavina carice Jelene

Serska oblast predstavljala je najistočniju teritoriju Srpskog carstva. Stefan Dušan je umro 1355. godine. Nasledio ga je sin Uroš dok se udovica, Jelena, ustalila u Serskoj oblasti. Prvi koji se bavio vladavinom carice Jelene u Serskoj oblasti bio je Stojan Novaković. On je pretpostavljao da se Jelena u trenutku muževljeve smrti nalazila u Seru i da je tu, uz pristanak svog sina Uroša, ostala kao vrhovna gospodarica. Međutim, to nije tačno jer su se vrhovna prava Uroša priznavala u Serskoj oblasti do 1360. godine. Uroševa vrhovna prava dugo su poštovana te se ne može reći da je Serska oblast bila nezavisna od Srpskog carstva. Međutim, Uroš nije imao formalnu vlast u Seru te se vremenom prestalo i sa pominjanjem njegovog imena (oko 1360).

Desna ruka Dušanove udovice bio je kesar Vojihna. Župan Vojihna se pominje 1323. godine na dvoru kralja Vladislava II. Moguće je da je reč o budućem kesaru koji je mogao biti sin Urošica tj. unuk Dragutina Nemanjića. Sa titulom kesara pojavljuje se u Dušanovim poveljama Kotoru. Nadživeo je cara Dušana i postao je desna ruka carice Jelene. Jovan Kantakuzin piše o tajnim pregovorima Vojihne i Matije Kantakuzina (Jovanovog sina) o zajedničkoj akciji protiv srpske carice. Međutim, kada je Matija sa Orhanovim vojnicima poražen od strane vojske koju je Uroš poslao svojoj majci, Vojihna menja stranu. Jedno vreme je držao Matiju Kantakuzina u zarobljeništvu, a potom ga je prodao Jovanu V Paleologu. Tu se vidi da je on bio više od gospodara Drame. Zauzimao je položaj koji je bio viši od položaja arhonta Sera, daleko značajnijeg grada. Međutim, delovao je uz dozvolu carice Jelene. Uglješa ga je nasledio na tom mestu i potvrđivao njegova akta. Verovatnije je da je Vojihna pomogao Uglješino uzdizanje nego da je bilo obrnuto. Pominje se u zapisu Rajčina Sudića u kome nailazimo na obraćanje majci Božjoj Kosenici kojoj je posvećen čuveni manastir kod Drame. Umro je između 1358. godine i 1371. godine kada je Uglješa posetio njegov grob u Hilandaru.

Uglješin uspon počinje ženidbom sa Jefimijom, ćerkom kesara Vojihne (ne zna se godina) te se stiče utisak da je njegov dolazak na vlast u Serskoj oblasti iznenadan (1365). On se ne pominje ni među dvoranima carice Jelene. Jelenina vladavina nad Serskom oblašću poslednji put je posvedočena u sudskom aktu Serske mitropolije avgusta 1365. godine. Jelena se u Serskoj oblasti zadržala najkasnije do leta 1367. godine kada se pominje u pismu vizantijskog naučnika Dimitrija Kidona. Avgusta iste godine pominje se u dubrovačkim dokumentima. Najverovatnije se tada nalazila u Zeti.

Despot Uglješa

Grb Mrnjavčevića

Nemanjići u Serskoj oblasti nisu menjali vizantijski način uprave koga je prihvatila i carica Jelena. Ništa nije menjao ni Jovan Uglješa. Despot je obezbedio podršku svetogorskih manastira. Svestrane su i svakodnevne veze sa Vizantijskim carstvom koje je tada obuhvatalo četiri geografski odvojena dela: oblast braće Paleolog (Hristopolj, Hristopolj, Anaktiropolj i ostrvo Tasos), Carigrad sa okolinom, Solun sa okolinom i Moreju. Turci su se učvrstili na teritorijama koje su odvajale severna tri dela. Zajednička opasnost zbližila je Uglješu i Jovana V Paleologa. Uglješa nije imao tako utvrđene gradove kao što je bio Solun. Zato je bio spreman na pregovore oko rešavanja crkvenog raskola nastalog 1350. godine. Patrijarh Kalist koji je (1350-1353) izopštio tadašnjeg srpskog cara i patrijarha, došao je u Ser da pregovara sa Jelenom (1363). On se iznenada razboleo i umro, ali su pregovori nastavljeni i završeni poveljom o izmirenju iz 1368. godine. Uglješa, dakle, nije vodio računa o pravima pećkog patrijarha.

Serska oblast despota Uglješe je šezdesetih godina 14. veka bila najjača srpska oblast. Na istoku je obuhvatala teritorije veće od teritorija Dušanovog carstva. U okviru Serske oblasti nalazio se i Halkidiki sa Svetom Gorom. Severnu granicu činila je linija Strumica-Melnik, a zapadna granica prelazila je reku Vardar. Stvarne granice sa Vukašinom zapravo nije ni bilo.

O Maričkoj bici se pisalo mnogo, ali se o samom sukobu zna veoma malo. Iz najranijih izvora ne može se zaključiti mnogo više od datuma, mesta i rezultata bitke. Bitka je završena propašću srpske vojske i pogibijom Vukašina i Uglješe. To je bila najveća pobeda Turaka pre 1453. godine. Njen rezultat je slom Serske države. Solunski despot Manojlo (budući car) zauzeo je Ser. Nesumnjivo je pokorio i ostale gradove u samom središtu Uglješine države uključujući i ostrvo Tasos i gradove u Pierijskom primorju. Pod kontrolom Vizantinaca ponovo se našlo područje od Soluna do hristopoljskih klanaca.

Uređenje

U Serskoj oblasti je u Dušanovo, Jelenino i Uglješino vreme sačuvano vizantijsko uređenje. U upotrebi je i dalje bio grčki jezik. Despot izdaje povelje i na srpskom i na grčkom jeziku. Grci su zauzimali visoke položaje na despotovom dvoru. Vizantinci nazivaju Jelenu i Uglješu "despinom i despotom Srbije". O pravosuđu u državi despota Uglješe najbolje svedoči njegova povelja iz februara 1369. godine. Ovo je veoma značajan dokument koji opisuje čitav tok suđenja pred despotovim "sinodom" koji se sastoji uglavnom od predstavnika crkve. Despot lično donosi presudu, potpisuje akt o suđenju i izdaje ga kao svoju povelju.

Postojao je i sud Serske mitropolije koji se nije mnogo razlikovao od suda svetogorskog protata. Pored mitropolita i njegovog klira, ovaj sud okuplja i istaknute svetovne dostojanstvenike. U pitanju je mešoviti sud, tipičan za pogranične grčke gradove. Uglješa uvodi novinu u sud Serske mitropolije. Pored postojećih članova (mitropolita, klira i dostojanstvenika), Uglješa uvodi i predstavnike svetogorskih manastira. Veliki udeo crkve u sudstvu verovatno je uveden po ugledu na Vizantijsko carstvo pod Paleolozima. Značajna je i uloga ohridskog arhiepiskopa u despotovom savetu.

Pored Serske eparhije, koja je imala centralno mesto, država despota Uglješe obuhvatala je i nekoliko susednih mitropolija i episkopija, kao što su: Dramska, Zihnijska, Ježevska, Jeriska, Kesaropoljska, Melnička, Filipijska i druge.

U Sersku državu prodrla je i vizantijska ustanova vaseljenskih sudija. Ova ustanova je u Vizantiji stvorena 1329. godine, tokom vladavine Andronika III Paleologa. Sastojao se od četiri člana, dva savetodavna i dva sveštena. Kolegijum je vršio nadzor nad pravosuđem čitavog Carstva. Pored Carigrada, vaseljenske sudije postojale su i u Solunu, Trapezuntu, Lemnosu, Moreji, a pojavljuju se i u Seru. U Serskoj državi vaseljenske sudije se prvi put pominju u sudskom aktu iz 1365. godine, poslednjem koji svedoči o vladavini carice Jelene. Dakle, institucija vaseljenskih sudija uvedena je između 1360. i 1365. godine.

Serska država je od Vizantije preuzela i ulogu senata koji, međutim, nije imao značajniju ulogu. Institucija senata uvedena je takođe između 1360. i 1365. godine. Senat je okupljao svetovne velikodostojnike Serske države. Ovi predstavnici se u zvaničnim dokumentima navode kao "dvorani moćnog i svetog gospodara presrećnog despota". Važno mesto zauzimao je i serski kefalija. Funkciju kefalije je 1360. godine obavljao Komnin Evdemonojoan koji je po dolasku Uglješe na vlast vršio funkciju vaseljenskog sudije. U prvim godinama Uglješine vladavine mesto kefalije zauzima Radoslav Tornik, pripadnik vizantijsko-jermenske porodice Tornik. Radoslava Tornika Konstantin Jireček izjednačuje sa Radoslavom Povikom, bratom Dušanovog logoteta Đurđa i Miloša Povića. Tornik je poslednji serski kefalija koji je dokumentovan.

Ličnosti

Neki od poznatih ličnosti Serske države bili su: Aleksije Asen, Aleksije Raul, Georgije Isaris, Dimitrije Komnin Evdemonojoan, Duka Koresis, Duka Nestong, Vojihna, Rajčin Sudić, Kardamis, Novak Mrasorović, Nikita Pedijasim, Orest, Radoslav Tornik, Teodor Odujević i dr.

Vidi još

• Srpsko-grčki crkveni spor (1346-1375)
• Jakov Serski
• Serska eparhija
• Zihnijska eparhija
• Dramska eparhija
• Melnička eparhija

Literatura

• Barišić, Franjo; Ferjančić, Božidar, ur. (1986). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 6. Beograd: Vizantološki institut. 
• Blagojević, Miloš (1989). Srbija u doba Nemanjića: Od kneževine do carstva 1168-1371. Beograd: Vajat. 
• Blagojević, Miloš (1997). Državna uprava u srpskim srednjovekovnim zemljama. Beograd: Službeni list SRJ. 
• Blagojević, Miloš (2004). Nemanjići i Lazarevići i srpska srednjovekovna državnost. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Blagojević, Miloš (2011). Srpska državnost u srednjem veku. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Živojinović, Dragić (2011). „Prostagma kralja Dušana kefaliji Rajku (septembar-decembar 1345)” (PDF). Stari srpski arhiv. 10: 29—36. 
• Živojinović, Mirjana (1967). „Sudstvo u grčkim oblastima Srpskog carstva”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 10: 197—249. 
• Mihaljčić, Rade (2003). „Hrisovulja cara Uroša melničkom mitropolitu Kirilu”. Stari srpski arhiv. 2: 85—97. 
• Mišić, Siniša (2014). Istorijska geografija srpskih zemalja od 6. do polovine 16. veka. Beograd: Magelan Pres. 
• Nicol, Donald M. (1993). The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453 (2. izd.). Cambridge University Press. 
• Ostrogorski, Georgije (1964). „Hristopolj između Srba i Vizantinaca”. Zbornik Filozofskog fakulteta. Beograd. 8 (1): 333—342. 
• Ostrogorski, Georgije (1965). Serska oblast posle Dušanove smrti. Beograd: Naučno delo. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Ostrogorski, Georgije (1970). Vizantija i Sloveni. Beograd: Prosveta. 
• Petrović, Miodrag M. (1979). „Povelja-pismo despota Jovana Uglješe iz 1368. godine o izmirenju srpske i carigradske crkve u svetlosti nomokanonskih propisa”. Istorijski časopis. 25-26 (1978-1979): 29—51. 
• Radić, Radivoj (1993). Vreme Jovana V Paleologa (1332-1391). Beograd: Vizantološki institut. 
• Ćirković, Sima (1995). „Oblast kesara Vojihne”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 34: 175—184. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 
• Škrivanić, Gavro A. (1961). „O južnim i jugoistočnim granicama srpske države za vreme cara Dušana i posle njegove smrti”. Istorijski časopis. 11 (1960): 1—15.