Sinaiti u srednjovekovnoj Srbiji

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Sinajske planine u kojoj je osnovana posebna grupa duhovnika — po njoj nazvana sinaiti

Sinaiti u srednjovekovnoj Srbiji su posebna grupa duhovnika, čije ime se vezuje, posredno ili neposredno, za Sinajsku goru, gde se Mojsije sreo sa Bogom, koja je još iz perioda Svetog Save uspostavila veze pravoslavnog Istoka sa srpskim zemljama.[1] Putujući u Svetu goru, Sveti Sava je u njoj gradio i darivao manastire, pa su se ove duhovne veze nastavile i kasnije, naročito tokom vladavine kneza Lazara, despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića. Srpski monasi odlazili su u Palestinu, ali je daleko veći broj monaha sinaita preko Svete gore dolazio u Srbiju.[1]

Sinaiti koji su bili riznice znanja, što zbog čitanja mnogobrojne literature, što zbog ličnih dela upućenih javnosti, odigrali su značajnu ulogu u širenju ne samo duhovnosti već i znanja na prostor srednjovekovne Srbije.[1]

Srpska crkva, u znak počasti prema ovim duhovnicima i njihovom delu — stilu života i duhom izuzetnoj veri i samopožrtvovanja, a istovremeno skrivenog molitvenog življenja, koje se duboko urezao u narodno pamćenje, proslavlja sinaite 19. maja.[1]

Istorija Sinaita[uredi | uredi izvor]

Sinajska gora (skraćeno Sinaj) je od davnina bila privlačna za pustinjake, kao mesto bogojavljenja i tajanstvenog susreta između Boga i Mojsija u kupini neopalimoj. Još od vremena cara Konstantina u 4. veku, a posebno od vremena cara Justinijana, kada je osnovan čuveni manastir na Sinaju, Sinaj je postao jedan od najznačajnijih duhovnih centara hrišćanske vaseljene.[2][3][4]

Sinajski monasi i pustinjaci, koji su bili u stalnoj duhovnoj vezi sa Palestinom i njenim duhovnim centrima, kao i sa egipatskom pustinjom, prebogatom monaškim naseobinama od najranijih vremena, vremenom su stekli poseban ugled i postali nosioci sinajskih duhovnih predanja i iskustva, koja su ličnim dodirom ili preko spisa pisanih od strane sinaitskih podvižnika bila prihvaćena i izvršila veliki uticaj kako na Istoku tako i na Zapadu.

Pored Anastasija Sinaita i Nila Sinaita, Filoteja Sinaita i drugih sinajskih podvižnika i pisaca, posebnu ulogu je odigrao prepodobni Jovan Lestvičnik sa njegovom „Lestvicom”,[5] koja je veoma rano bila prevedena i na staroslovenski jezik i poslužila kao najbolja spona slovenskih zemalja sa sinajskim duhovnim predanjima.

Veze Sinaita sa Srbijom[uredi | uredi izvor]

Sveti Sava, je bio prvi srpski duhovnik koji je duhovni uticaj Palestine i Sinaja preneo u Srbiju i produžio kroz ceo nemanjićki period

Brojni srpski rukopisi o Srbima, posebno oni među staroslovenskim rukopisima čuvanim na Istoku, koji potiče iz 14. veka, potvrđuju prisustvo Srba monaha u Palestini i na Sinaju. Neki od tih rukopisa su doneti na Istok sa Balkanskog poluostrva, neki su pisani na Sinaju, a neki u Palestini. Ima ih dosta i iz 15. veka, a javljaju se sve do 18. veka. Sve to potvrđuje neprekidne veze Srba sa Palestinom i Sinajem.[6]

Veze Srba sa Sinajem, počinju u vreme Svetog Save, koji je tokom drugog putovanja na Istok dao bogat prilog za obnovu Kalomonijskog manastira u Zajordanskoj pustinji, koji je služio kao odmaralište za poklonike Sinaja.[7][8]. Takođe Sveti Sava je na Sinajskoj gori provodi Svetu Četrdesetnicu u postu i molitvi.[9][10][11]

I nakon Svetog Save, veze Srbije sa Sinajem i duhovni uticaj Palestine i Sinaja na nju produžili su se kroz ceo nemanjićki period, o čemu svedoči i briga kraljice Jelene i njenih sinova Dragutina i Milutina o Sinajskom manastiru:

ona je bogato obdarila manastir u kome je krajem XIV veka bio i jedan iguman Srbin, po imenu Joanikije.[12] Za Jelenu, ženu Uroša I, kaže se da je: imala duhovne oce u svetom Božjem gradu Jerusalimu, na Sinaju, Raiti i u Svetoj Gori Atonskoj”; ona se njima ispovedala i slala im bogate darove.[13]

Jake veze Srbije sa Sinajem postojale su i u vreme cara Dušana, a i posle njegove smrti. Dušanovu povelju Bogorodici Sinajskoj potvrđuje i car Uroš 24. aprila 1357. godine „pod Prizrenom na Ribnici”.[14]

Veze Srbije sa Sinajem od vremena Svetog Save po pravilu su išle preko Palestine. U Palestini je, pored stalnog priliva poklonika, postojalo nekoliko srpskih metoha (metoh Sv. Đorđa u Akri i metoh Sv. Jovana Bogoslova na Sionu u Jerusalimu, koje je otkupio još Sveti Sava za srpske monahe i poklonike), da bi nešto kasnije čak i Lavru Svetog Save Osvećenog držali u svojim rukama monasi srpskog porekla.[15]

Posebne veze, vladale su između manastira Svetih Arhanđela, zadužbine kralja Milutina u Palestini, i Sinajske Gore. Rukopisne knjige srpske recenzije iz 13. veka u Sinajskom manastiru svedoče o prisustvu u to vreme srpskih monaha na Sinaju, npr. psaltir Srpske recenzije 13. veka iz manastira sv. Katarine na Sinaju, u kome je navedena Heruvimska pesma pisana ćirilicom, verovatno zapisana nešto kasnije od nastanka samog psaltira. Ovaj ćirilski tekst trebalo je da posluži srpskim kaluđerima koji su tu živeli ili hadžijama, koji su posećivali Sinaj.

Povod za seljenje monaha iz Sinaja, Palestine i Bugarske u Srbiju[uredi | uredi izvor]

Neposredni povod za preseljavanje monaha, prvo iz Palestine i sa Sinaja, bili su ratovi između misionarskih memeluka i dinastije Jejubita, koji su besneli u Siriji i Palestini polovinom 14. veka, a potom provala Mongola u Siriju Krajem 14. i u 15. veka.

Što se tiče povoda za doseljavanje svetogorskih isihasta i monaha učenika Grigorija Sinaita iz Bugarske u srpske krajeve, to je bio marički poraz (1371) i nesigurnost zbog stalnih upada razbojnika u parorijske i druge oblasti. Posle Maričke bitke, kaže se u žitiju prepodobnog Romila...mnogi Svetogorci i pustinjaci, od straha agarjanskog, ot Svetije Gori izbegoše.[16][17]

Teške prilike na jugu Srbije uticale su da dođe i do pomeranja monaha iz starih kraljevskih i carskih lavri prema zaklonitijim mestima i povučenijim predelima Moravske Srbije. Središte srpskog monaštva se prenosi sa Kosova i Metohije, Ibra i Raške, na obale Velike i Zapadne Morave, do Save i Dunava.

Ipak, to kretanje monaha od Istoka prema zapadnim krajevima, nije isključivalo ni suprotni pravac, pogotovo kad god bi nastupila spokojnija vremena: Sveta Gora je bila u 14. i 15. veku preplavljena srpskim monasima, a kao što smo videli, bilo ih je dosta i u Palestini i na Sinaju. Monaštvo Moravske Srbije tu ljubav prema drevnim monaškim centrima ne samo što nije gasilo nego je razbuktavalo.[18]

Duhovno sedište sinaita u Srbiji u 14. veku[uredi | uredi izvor]

U Manastiru Ravanica, oko 1326. godine Grigorije Sinait, osnovao je prvo sinaitsko duhovno središte u Srbiji

Oko 1326. godine u Srbiju je došao Grigorije Sinait, koji je postao jedan od utemeljivača sinaitskog načina života među monasima, koji će u najvećem broju doći posle Maričke bitke 1371. Njihovo duhovno središte postalo je Ravanica, oko koje su sagraditi svoje skitove, male manastire u kojima su živeli pustinjačkim životom. U istom veku takva monaška staništa nastala su i oko manastira Ljubostinje, Mojsinja, Gornjaka, Pećke patrijaršije, Dečana

...da u njima...žive pustinjaci „koji su sve lepote sveta zamenili jedino lepim i prekrasnim Hristom

Sinaita je najviše bilo u Moravskoj Srbiji, od Morave i Mlave do Dunava i Banata, ali ih je bilo i po drugim srpskim krajevima, osobito u Metohiji, oko Prizrena, u Balšićkoj Zeti, pa, sve do Meteora u Tesaliji. Tako, na primer, pored Grigorija isposnika i prepisivača u okolini Prizrena, o njihovom prisustvu u oblasti Istoka u Metohiji svedoči i naziv „Sinaje”, sa ruševinama nekoliko crkava.[19][20]

Srpski sinaiti[uredi | uredi izvor]

Od Srba monaha koji su stalno ili privremeno boravili na Sinaju i time stekli pravo na naziv „sinaita”, do danas je ostalo sačuvano malo imena. Među tim imenima je sačuvano i nekoliko imena prepisivača sinaita slovenskog (srpskog) porekla, koji su se zbog svog usamljeničkog načina života, bavili intenzivno, ne samo čitanjem nego i pisanjem i prepisivanjem knjiga.

Narodno predanje koje je zabeležio M. Đ. Milićević, govori o svetom broju „sedam Sinaita”, koji su pobegli s Istoka i stanili se svi od istočne Morave do Dunava.[21] Njih je bilo, međutim, mnogo više, osobito ako njihovu pojavu i broj posmatramo u jednom širem istorijskom kontekstu, ili u sklopu ovog jedinstvenog sinaitsko svetogorskog isihastičkog pokreta. Po narodnom predanju taj naziv se prvenstveno odnosi na učenike prepodobnog Romila Ravaničkog i prepodobnog Grigorija Mlađeg Sinaita (Gornjačkog), čije su duhovne matice bile manastir Ravanica i manastir Gornjak.

Brojni manastiri u Moravskoj Srbiji i pustinjska mesta i danas čuvaju njihove mošti i sveta predanja o njima. Zbog boravka na skrivenim mestima i u smirenom načinu življenja mnogima od njih ne znamo ne samo poreklo nego ni ime. Nekima je narodno predanje zapamtilo ime i mesto upokojenja; sačuvano je samo puno žitije prepodobnog Romila Ravaničkog i nešto više podataka istorijskih, ali ne uvek sigurnih, o prepodobnom Grigoriju Sinaitu Mlađem, piscu Romilovog žitija.[22][23][24][25][26][27][28]

Sinajski monah Nikodim

Nikodim se pominje u dubrovačkim računskim knjigama pod datumom 6. juna 1354. godine, koji je za vreme kneza Nikole Barbadina, saglasno ugovoru između Dubrovčana i cara Dušana o manastiru u Stonu, dobio svoj depozit.[29] Ili po mišljenju mitropolita Amfilohija Radovića nije li to možda jedan od onih monaha koji su se preselili u Palestinu posle ustupanja Stonskog manastira po Dušanovoj povelji Dubrovčanima?

Pop Jovan Sinait

Prilikom svog putovanja na Sinaj, Porfirije je pronašao tri rukopisa pisana rukom prepisivača sinaita, pop Jovana Sinaita: Evanđelje, psaltir i zbornik nazvan „Slovesa dušepolezna”.[30] Uspenski smatra da je pop Jovan 1481. godine bio još uvek živ, a V. Rozov, pun oduševljenja, smatra da je zbornik „Slovesa dušepolezna” njegovo originalno delo i ubraja ga u originalne srpske pisce 14. veka.[31] Kako je utvrđeno da se ovde radi o uobičajenim zbornicima prevedenih duhovnih tekstova, najverovatnije pop Jovan Sinait spada u nosioce sinaitskog preporoditeljskog pokreta 14. i 15. veka, koji je kod svih pravoslavnih naroda, pa i kod Srba, bio plodonosan.[32][33]

Romil Ravanički

Romil, rođen je u Vidinu od oca Grka i majke Bugarke, učenik Grigorija Sinaita bio je jedan je od najznačajnijih sinaita u Srbiji. Rano se zamonašio i otpočeo pustinjački život, seleći se iz skita u skit i širio učenje sinaita.

Kada je došao u Srbiju, posle 1371. godine, pored tek podignute Ravanice sagradio sebi kolibu, a njegovi sledbenici su ubrzo podigli monašku naseobinu po ugledu na svetogorske skitove.

Romilov kult se brzo proširio oko Ravanice, a slavili su ga i Grci i Bugari. Pećina u kojoj je tihovao srušena je, zbog izgradnje železnice između Senja i Ravne Reke.

Roman Sinait, bio jedan od monaha sinaita iz druge polovine 14. veka koji su u Srbiju došli za vreme Kneza Lazara.
Zosim Sinait, Tumanski - freska manastira Tuman
Roman Sinait

Roman je, najverovatnije bio, učenik Klimenta i Nauma Ohridskog. O njegovom životu malo se zna, a mošti su mu u kamenoj grobnici manastira Sveti Roman kod Đunisa. Veruje se da je ovaj manastir obnovio ili podigao knez Lazar.

Nestor Sinait

Nestor je Romanov rođeni brat. Podigao je crkvu iznad aleksinačkog sela Vitkovica na levoj obali Morave i posvetio je Svetom Nestoru.

Zosim Sinait

Zosim Sinait ili po predanju prepodobni Zosima živeo je sam u kamenoj pećini, na mestu gde se danas nalazi njegova isposnica, u okolini Golupca.[34][35][36][37] Nedaleko od Golupca nalazile su se zidine crkve Ćelije gde je po predanju Zosima obavljao bogosluženje.[38][39] Sahranjen je u manastiru Tumana kod Golupca, posvećenom Sv. Arhanđelu Gavrilu, u kome se i danas čuvaju njegove mošti.

Podizanje manastira Tuman je vezano za ime Miloša Obilića koji je u vreme cara Lazara upravljao Braničevskom oblašću. Dvorovi su mu bili u obližnjem selu Dvorištu. Prema narodnom predanju on je prilikom lova nehotice ustrelio pustinjaka Zosimu. Tako teško ranjenog pustinjaka poneo je na leđima svome dvoru, da mu ukaže pomoć. No pošto je rana bila duboka, starac osećajući svoj kraj reče mu: ...tu mani i ostavi da umrem. Otuda, po tom predanju, naziv Tuman jer ga je na tom mestu Miloš sahranio i nad grobom iz pokajanja podigao hram. Miloš hram nije uspeo da dovrši zbog odlaska u boj na Kosovo.[40] Njegovom grobu je kroz vekove pristupano kao svetinji.

Prilikom opravke manastira tridesetih godina 20. veka nađene su mošti prepodobnog upravo pod pločom nad kojom se narod molio. Iskopavanje moštiju koje su bile „čisto zlatne žute boje” izvršio je Rus iguman Luka sa bratijom.[41]

Lazarev duhovnik Martirije

O sinaitskom monahu zvanom Martirije ne zna se ništa osim da je sahranjen u manastiru Rukumija kod Požarevca. Rukumija je srušena u Prvom srpskom ustanku, a današnju crkvu sagradio je knez Miloš Obrenović.

Sisoje Sinait

Sisoje je bio hilandarski iguman i učenik Romila Ravaničkog. Predanje kaže da je bio duhovnik kneza Lazara, a kneginja Milica pominje ga u jednoj svojoj povelji iz 1398. godine. Manastir kod Ravanice u kojem je živeo zove se Sisojevac, a selo je kroz istoriju modifikovalo naziv u Sisevac. Ovaj svetitelj predstavljen je na ktitorskoj fresci, a tu je i njegov grob.

Jov Sinait

Jov je živeo je u Prekopeči kod manastira Drača, blizu Kragujevca, u kome je umro i sahranjen, a u 18. veku mošti su mu prenete u novosagrađenu manastirsku crkvu. Uoči Drugog svetskog rata u Prekopeči je podignuta crkva posvećena ovom svetitelju.

Grigorije Vojlovički Sinait

Grigorije Vojlovički Sinait (rođen u Grčkoj u 14. veku, umro oko 1406. godine), živeo je u Srbiji u slavno doba učenika prepodobnog Grigorija Starijeg Sinaita, čijeg duha je on bio nastavljač. Podvizavajući se uzvišenim monaškim podvigom, ovaj,slavni Hristov monah, bio je žitelj pustih šuma vojlovičkih, kod današnjeg Pančeva, gde je možda već u njegovo vreme, na prelazu 14. u 15-i vek, ustrojen manastir svetih Arhanđela u Vojlovici osnovan od strane despota Stefan Lazarevića, sina kneza Lazara, 1383. ili 1405. godine. Istorijski podaci govore da su u manastir Vojlovicu došli monasi Sinaiti posle bitke kod Lebana, gde su njihovi manastiri uništeni.

U ovaj manastir posvećen Sv. Mihailu i Gavrilu, Grigorije je dušom prešao kada je upokojen na ovom svetom mestu. Tokom istorije manastirske, njegove mošti su verovatno izvađene, ali pošto su stradale u požaru prilikom spaljivanja manastira, one su u 18. veku položene u zemlju, u manastirskoj crkvi. O tome u manastiru Vojlovici postoji predanje da su 1771. godine a i kasnije, postoje mošti nekog Grigorija Sinaita koje počivaju "vo grobje", "v zemlji", ovog manastira.

Grigorije Sinait Mlađi

Grigorije Sinait Mlađi (XIV vek), Grigorije Monah, grčki monah i životopisac, jedan od naseljenika „sinaitske kolonije“ na padinama Kučaja i Homoljskih planina. Sa grupom monaha stigao u Srbiju 1379. i doneo sa sobom Žitije prepodobnog Romila, koje je napisao na grčkom jeziku, doprinoseći učvršćivanju njegovog kulta započetog još na Svetoj gori. Grigorije je umro u manastiru Gornjak nekoliko godina po dolasku u Srbiju.

Značaj[uredi | uredi izvor]

U vremenu kada je u Srbija u 14 i 15 veku došlo do potresa svih zemaljskih vrednosti i centara moći, ili kako to kaže jedan od čelnika Srpske pravoslavne crkve Amfilohije Radović:

Kada su se i strukture same hrišćanske vaseljene poljuljale, pojavili su se ovi nosioci u pustinji procvetalog optimizma, i sa svojim pustinjskim eshatonom, sa svojim neprolaznim Carstvom nebeskim, otkrili hristološku potku istorije i neprolazni smisao svega što se u njoj zbiva. Njihovo prisustvo i tragični istorijski događaji doprineli su da Srpski narod duhovno sazri, kroz mučeništvo, i sklopi svoj „kosovski zavet” s Bogom; zavet u kome mu je bio u prošlosti spas, ali koji je za njega postao i ostao i - putokaz budućnosti.[1]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d Radović, Amfilohije. „Sinaitima i njihovoj ulozi u životu Srbije XIV i XV veka”. Bogoslovija Svetog Jovana Zlatoustog u Kragujevcu. Arhivirano iz originala 20. 12. 2016. g. Pristupljeno 11. 7. 2018. 
  2. ^ Jovan Lestvičnik Vizantijska i staro srpska književnost, Beograd, 1968.
  3. ^ Jovan Lestvičnik Lestvice Jovana Lestvičnika (Beograd, 1963).
  4. ^ Pανηγυρικός τόμος επὶ τη̃ 1400 'αμφιετηρίδι τη̃ς 'Ιερα̃ς Μονη̃ς του̃ Σίνα ε̉ν Αθη̉ναίς 1971, 15-22.
  5. ^ Sv. Jovan Lestvičnik - Lestvica (Man. Hilandar)
  6. ^ Dušan Glumac, Srpske zadužbine u Palestini, Glasnik SPC 1946, br. 10, 11, 12, pp. 239.
  7. ^ Sr. Steva Dimitrijević, Poklonička (hadžijska) putovanja, Beograd, 1933, pp. 44;
  8. ^ Žitije Svetog Save Teodosija Hilandarca, izd. Đ. Daničić, priredio Đ. Trifunović, Beograd, 1973, pp. 190-192
  9. ^ Dr. Dušan Glumac, Srpske zadužbine u Palestini, Glasnik SPC 1946, br. 10, 11, 12, s. 240.
  10. ^ Žitije Svetog Save od Domentijana, izd. Đ. Daničića.158
  11. ^ M. Purković, Knez i despot Stefan Lazarević, Beograd, 1979, pp. 84.
  12. ^ Tihomir Đorđević, Srpske svetinje u Palestini, Skoplje, 1925, pp. 9.
  13. ^ Arhiepiskop Danilo, Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, izd. Đ. Daničića, pp. 18. Sr. Dr. Dušan Glumac, isto, pp. 244-245.
  14. ^ Đorđević, Srpske svetinje u Palestini, Skoplje, 1925, pp. 6.
  15. ^ Dr. Dušan Glumac, Srpske zadužbine u Palestini, Glasnik SPC 1946, br. 10, 11, 12, pp. 246-247.
  16. ^ Vl. Rozov, Sveti Sava i Srbi u Svetoj zemlji i na Sinaju, Misao, 1928, knj. 28, sv. 5 i 6, str. 336;
  17. ^ P. A. Sыrku, Monaha Grigoriя Žitie prep. Romila, Pamяtniki drevneй pisьmenosti i iskusstva, 136 (Sanktpeterburgь, 1900), str. 32.
  18. ^ Vasilije Marković, Pravoslavno monaštvo, str. 124, 126.
  19. ^ Vl. Rozov, Sinaйcы vъ Serbii vъ. XIV vъkъ, str. 16.
  20. ^ V. Petković, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, str. 296.
  21. ^ M. Đ. Milićević, Kneževina Srbija, knj. II, str. 787.
  22. ^ Vl. Rozov, Sinaйcы vъ Serbii vъ XIV vъkъ, Byzantinoslavica I, Praha, 1929, str. 1620;
  23. ^ L. Pavlović, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, Smederevo, 1965, str. 195-202;
  24. ^ D. Bogdanović, Istorija stare srpske književnosti, SKZ, 1980, str. 202-203;
  25. ^ V. Marković, Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjevekovnoj Srbiji, S. Karlovci, 1920, str. 1261-29;
  26. ^ V. Rozov, Serbi v Palestinъ i na Sinae, Trudы IV Sъzda russkogo akadem. org. 1, 1928/9;
  27. ^ Arhim. Leonid, Izъ istorii юgoslavяnskogo monašestva, Moskva, 1871;
  28. ^ Vtori meždunaroden simpozium "Učenici i posledovateli na Evtimiй Trnovski, Veliko Trnovo, 1976; H. Vojinović, Sinaiti, Braničevski vesnik.
  29. ^ Speranskiй, Slavьяnskaя pisьmennostь XI-XIV vv na Sinae i v Palestine, Izvestiя otdeliя russkogo яzika i slovesnosti Akademii nauk SSSR, XXXII, Leningrad 1927, str. 64.
  30. ^ Porfiriй Uspenskiй, Pervoe putešestvie vъ Sinaйskiй monastirъ vъ 1845, Moskva, 1856, str. 215.
  31. ^ V. Rozov, Pop Jovan iz Sinajske gore, Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor, knj. X, Beograd, 1930, 54.
  32. ^ M. N. Speranskiй, Slavяnskaя pisьmenostь. XI-XIV.v.v. na Sinae i v Palestine, Izvestiя otdeliя russkogo яzыka i slovesnosti Akademii Nauk SSSR Leningrad, 1927, tom XXXII, str. 112-113, 258-260.
  33. ^ Đorđe Sp. Radojičić, Stari Srpski pisac Jovan iz Sinajske Gore i rukopisni zbornik "Slovesa dušepolezna", Književna zbivanja..., str. 255-256.
  34. ^ O Zosimu Sinaitu vidi: Glasnik SUD, knj. IV, Beograd, 1852, str. 195, knj. XX, str. 60;
  35. ^ Starinar VI, Beograd, 1889; D. Mitošević, Manastir Tuman kod Golupca, Smederevo, 1975;
  36. ^ L. Pavlović, cit. delo, 200; V. Marković, Pravoslavno monaštvo, str. 133;
  37. ^ M. Đ. Milićević, Kneževina Srbija II, 1035.
  38. ^ Glasnik SUD, sv. IV, 1852;
  39. ^ A. Medaković, Okružije požarevačko, str. 195.
  40. ^ D. Mitošević, Manastir Tuman kod Golupca, Smederevo, 1975; str. 2-13.
  41. ^ D. Mitošević, Manastir Tuman kod Golupca, Smederevo, 1975; str. 1415.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Синаити_у_средњовековној_Србији&oldid=27006449”