Skandinavija
Skandinavija je velika regija u severnoj Evropi, sa jakim istorijskim, kulturnim i jezičkim vezama.[a] Okružena je Baltičkim, Severnim i Norveškim morem. Prostire se na 1 258 060 km² i pripada Norveškoj, Danskoj i Švedskoj. U širi pojam Skandinavije ili severne Evrope mogu se još ubrajati Finska, Island, Farska ostrva i Grenland.
Termin Skandinavija u lokalnoj upotrebi pokriva tri kraljevstva: Dansku, Norvešku, i Švedsku. Većina nacionalnih jezika te tri zemlje pripada skandinavkom dijalektnom kontinuumu, i međusobno razumljive severnogermanske jezike.[1] Skandinavija se isto tako ponekad odnosi na Skandinavsko poluostrvo, ili na širi region koji obuhvata i Finsku i Island, koji su lokalno poznati kao Nordijske zemlje.[2][3] Mada su deo nordijskih zemalja, udaljena norveška ostrva Svalbard i Jan Majen nisu Skandinavija, niti je Grenland, koji je konstitutivna zemlja unutar Kraljevine Danske. Farska Ostrva se ponekad uključuju.[4]
Etimologija[uredi | uredi izvor]
Reč Skandinavija prvi put se koristi kod Plinija (23–79) u formi Scadinauia i verovatno se sastavljena od starogermanske reči 'skadin' (stena, brazda) i 'auio' (ostrvo). Ovaj prvobitni izraz je preživio u imenu dela južne švedske Skane. Jordanes (ca. 485—552) spominje da je Ptolemej pisao o ostrvu Skandza, i da na severnom delu ostrva živi jedno uporno pleme, koje sredinom leta četrdeset dana uzastopce ima dnevno svetlo, a sredinom zimi isto tako ne vidi svetla. Ptolemej je najverovatnije ova saznjanja dobio od Grka Putheasa od Masalije (danas Marselj).
Istorija[uredi | uredi izvor]
Između 8. i 12. veka dogodilo se pokrštavanje Skandinavije. Na području uže Skandinavije — Danske (1104), Norveške (1154) i Švedske (1164) — osnovane su katoličke nadbiskupije odgovorne papi lično. Prelaz na hrišćanstvo trajao je dugo, jer je trebalo uspostaviti mrežu crkava. Laponci (lokalno Sami) pokršteni su tek u 18. veku.
Tokom ranog srednjeg veka, papinstvo se još nije utvrdilo kao središnja katolička vlast, tako da se razvijala varijanta regionalnog hrišćanstva.[5] Hrišćanski misionari nastojali su prilagoditi propovedanje pa su predstavili Hrista kao osobu snage i sreće, a knjiga Otkrovenja, koja predstavlja Hrista kao pobednika nad Sotonom, igrala je središnju ulogu u širenju ove religije među Vikinzima, inače nordijske ratnike, trgovce i gusare, kojima se verovatno dopala ideja pobednika.[6]
Geografija[uredi | uredi izvor]
Internacionalno gledajući, Skandinavija može jednako značiti i skandinavsko poluostrvo, koje sačinjavaju Norveška i Švedska, bez Danske, ali ovaj izraz koristi se samo u strogo geografskom značenju. Ponekad se pogrešno koristi izraz nordijske zemlje za Skandinaviju i obrnuto. Ponekad se za skandinavsko poluostrvo zajedno sa Finskom, Karelijom i poluostrvom Kola koristi i pojam Finoskandija.
Skandinavija izlazi na Atlantski okean, Severno more, Norveško more, Baltičko more i Barencovo more. U Skandinaviji je najrazuđenija obala na svetu sačinjava mnoštvo fjordova, a od većih zaliva tu je Botnički. Od moreuza tu se nalaze Skagerak i Kategat i Danski prolaz između Grenlanda Islanda.
Reljef Skandinavije sačinjavaju Skandinavske i mnoštvo vulkanskih planina.
Od naroda u Skandinaviji žive Ugro-Finci i Germani. Germanski narodi Skandinavije vode poreklo od Bikinga. Ugro-Finci su: Finci i Laponci (lokalno Sami). Germani su: Danci, Šveđani, Norvežani, Islanđani i Farani.
|
Skandinavija |
Nordijske zemlje |
Skandinavija je bogata rekama i šumama, a obala je razuđena sa velikim brojem fjordova. Reljef je planinski sa velikim ležištima rude gvožđa, cinka, bakra, olova i dr. Glavni gradovi Skandinavskih zemalja su: Oslo sa 573.388 stanovnika, Kopenhagen sa 509.861 stanovnika i Stokholm sa 807.301 stanovnika. Švedska je najveća zemlja Skandinavije i severne Evrope. Šveđani imaju jedan od najviših životnih standarda na svetu. Poljoprivredom se bavi 2−3% stanovništva, koje na oko 7% površine zemlje uspeva da proizvede dovoljno žitarica za domaće potrebe.
Jezici[uredi | uredi izvor]
Glavni članci: severnogermanski jezici, ugrofinski jezici
Većina dijalekata danskog, švedskog i norveškog jezika su međusobno razumljivi, pa Skandinavci mogu uz male teškoće razumeti standardne jezike drugih Skandinavaca, jer se oni pojavljuju u štampi, a mogu se čuti na radiju i televiziji. Ipak se često pretpostavlja da Šveđani imaju veće poteškoće u razumevanju ostala dva jezika, što može biti posledica ograničenog pristupa danskom i norveškom radiju i televiziji u Švedskoj. Razlog zašto se danski, švedski i norveški tradicionalno smatraju različitim jezicima, a ne dijalektima jednoga jezika leži u tome što je svaki od njih dobro utemeljen standardizovani jezik u svojoj vlastitoj zemlji. Oni su bliski severnogermanskim jezicima, islandskim i ferjarskim, koji su potekli iz norveškog dijalekta starozapadnonordijskog jezika. Danski, švedski i norveški jezik su od srednjovekovnih vremena bili pod različitim uticajima srednjeg donjeg nemačkog i standardnog nemačkog. Znatna količina tog uticaja dolazila je kao nusproizvod ekonomske aktivnosti Hanzeatskog saveza.
Tipičan folklorno-lingvistički pogled može da sugeriše sledeće. Finci koji su kao strani jezik studirali švedski i Islanđani koji su kao strani jezik studirali danski često teško razumeju ostale skandinavske jezike. Drugu stranu medalje čine Norvežani koji su se sa dva paralelna pismena standarda i navikom da jako drže do lokalnih dijelekata priviknuli na varijacije i mogu percipirati danski i švedski samo kao blago različite dijalekte. U razgovoru između švedskog govornika i Danca mogu postojati značajne poteškoće u međusobnom razumevanju jezika koji govori drugi zbog razlika u izgovoru i rečniku. Na Farskim ostrvima danski je obavezan jezik, pa stoga farski narod postaje dvojezičan sa dva vrlo različita nordijska jezika, i oni relativno lako razumeju druga dva kopnena skandinavska jezika.[7]
Skandinavski su jezici (kao jezična porodica) u potpunosti nesrodni sa finskim i estonskim, koji su kao ugrofinski jezici daleko povezani s mađarskim. Stoga u finskom i estonskom jeziku postoji veliki broj pozajmica iz švedskog jezika. Dovoljno je neobično što su tekstovi na nekim runskim kamenima pronađenima u Skaniji bili dešifrirani mešanjem finskih reči u „Fornordisku”.[8] Iako švedski govornici čine malu, ali uticajnu manjinu u Finskoj, a finski govornici čine takođe manjinu u Švedskoj relativno slične veličine, lingvistička udaljenost između jezičnih porodica često se vidi kao pokazatelj kulturne udaljenosti. Iz istog se razloga Finci klasifikuju kao narod izdvojen iz skandinavske kulturne grupe.
To gledište je zadobilo popularnost u skandinavskom pokretu, koji se temeljio na jeziku, a nalazio se na vrhuncu u ostalim skandinavskim zemljama tokom 1850-ih. Etnički nacionalistički Fenomanski pokret u Finskoj delimično je učestvovao u ovom procesu odvajanja sa svojom profinskom politikom pod poslednjim periodom ruske vlasti na kraju 19. i u početku 20. veka. Fenomanski pokret su osnovali istaknuti švedski govornici u Finskoj tokom razdoblja intenzivnih potpora za rusifikaciju koju je podstakao ruski car. Njihov moto „Šveđani više nismo, Rusi nikada nećemo postati, pa neka budemo Finci” pozdravilo je finsko stanovništvo.
Cilj pokreta bio je promovisanje položaja finskog jezika u zemlji u kojoj je stanovništvo govorilo ili finski ili švedski, a službeni su jezici bili švedski i ruski. Godine 1902. finskom jeziku je dodeljen gotovo jednak položaj sa švedskim i ruskim. Neke stranke izvan Finske pogrešno su shvatile ovaj potez kao napad protiv švedskog jezika, ali su opovrgnute 1919. kada je novi ustav Finske potvrdio da su finski i švedski (jedini) službeni jezici u zemlji. Uprkos relativno sličnom broju domaćih govornika švedskog jezika u Finskoj i finskog jezika u Švedskoj, između njih postoji nekoliko razlika u legalnom statusu. Iako je švedski zaštićen ustavom, pa ima jednaki legalni položaj s finskim jezikom u čitavoj Finskoj, finskom su jeziku dodeljena neka prava tek 1999. i to samo u određenim područjima Švedske. Švedska je bila prisiljena da prizna određena prava finskom jeziku prema EU zakonu o manjinskom jeziku.
Politika[uredi | uredi izvor]
Moderna upotreba termina Skandinavija raste od razdoblja skandinavskog političkog pokreta koji je bio aktivan sredinom 19. veka, uglavnom između Prvog šlezvičkog rata (1848–1850) u kojem je Švedska-Norveška uložila značajnu vojnu silu, te Drugog šlezvičkog rata (1864) kada je švedski parlament obznanio kraljeva obećanja o vojnoj potpori.
Kralj je predložio ujedinjenje Danske, Norveške i Švedske u jedno ujedinjeno kraljevstvo. Pozadina toga bili su burni događaji tokom Napoleonskih ratova na početku veka koji su doveli do podele Švedske (istočni deo je 1809. godine postala rusko Velika kneževina Finska) i Danske (čime je Norveška, de jure u uniji s Danskom od 1387, a de facto tek njena provincija, postala nezavisna 1814. godine i nakon čega je ubrzo prisiljena da prihvati personalnu uniju sa Švedskom).
Budući da je postala deo Ruskog carstva, Finska je bila izostavljena iz bilo kakvog plana za političku uniju između nordijskih zemalja. Geografska Skandinavija uključivala je Norvešku, Švedsku i delove Finske, dok je politička Skandinavija takođe uključivala Dansku. Švedska i Norveška politički su se ujedinile u personalnu uniju pod jednim monarhom. Danska je takođe uključivala zavisne teritorije Island, Farska Ostrva i Grenland u Atlantskom okeanu (koji su istorijski pripadali Norveškoj, ali slučajem su ostali s Danskom prema Kilskom sporazumu).
Završetak skandinavskog političkog pokreta došao je kada je Danskoj uskraćena vojna potpora iz Švedske-Norveške da aneksira (dansko) vojvodstvo Šlezvig, koje se zajedno sa (nemačkim) kneževstvom Holstajnom nalazilo u personalnoj uniji s Danskom. Drugi šlezvički rat usledio je 1864. godine. To je bio kratak, ali katastrofalan rat između Danske i Pruske (koju je podupirala Austrija). Pruska je osvojila Šlezvig-Holštajn, a kasnijim pruskim uspehom u francusko-pruskom ratu stvoreno je Nemačko carstvo pod pruskim vodstvom čime je uspostavljena nova ravnoteža snaga među baltičkomorskim zemaljama.
Skandinavska politička unija nikada nije ostvarila uspeh Skandinavske monetarne unije koja je trajala od 1873. do Prvog svetskog rata, a kojom je uvedena kruna (krona/krone) kao zajednička valuta.
Moderna skandinavska saradnja nakon Prvog svetskog rata uključivala je nezavisnu Finsku, a od 1944. i Island. Time je skandinavski kao politički termin zamenjen terminom nordijske zemlje, a na kraju 1952. godine institucijom Nordijskog veća.
Napomene[uredi | uredi izvor]
Референце[uredi | uredi izvor]
- ^ John Harrison, Michael Hoyler, Megaregions: Globalization's New Urban Form? (p. 152), Edward Elgar Publishing, 2015
- ^ „Definition of Scandinavia in English”. Oxford Dictionaries. Архивирано из оригинала 20. 05. 2019. г. Приступљено 23. 12. 2016. „"A large peninsula in north-western Europe, occupied by Norway and Sweden … A cultural region consisting of the countries of Norway, Sweden, and Denmark and sometimes also of Iceland, Finland, and the Faroe Islands"”
- ^ „Facts about the Nordic region”. Nordic Council of Ministers & Nordic Council. 1. 10. 2007. Архивирано из оригинала 8. 2. 2018. г. Приступљено 25. 03. 2014. „Denmark, Finland, Iceland, Norway, Sweden and the Faroe Islands, Greenland and Åland work together in the official Nordic co-operation.”
- ^ „Scandinavia”. Encyclopædia Britannica. 2009. Приступљено 28. 10. 2009. „Scandinavia, historically Scandia, part of northern Europe, generally held to consist of the two countries of the Scandinavian Peninsula, Norway and Sweden, with the addition of Denmark. Some authorities argue for the inclusion of Finland on geologic and economic grounds and of Iceland and the Faroe Islands on the grounds that their inhabitants speak Scandinavian languages related to those of Norway and Sweden and also have similar cultures.”
- ^ Sanmark, Alexandra: Power and conversion : a comparative study of Christianization in Scandinavia; Uppsala : Department of Archaeology and Ancient History, Uppsala University, Occasional papers in archaeology. ISBN 978-91-506-1739-9. str. 34.. Also: Ph. D. Thesis, 2002., London, University College
- ^ Lindqvist 2003, str. 160–67.
- ^ Naturresor i Norden - Nordkontakt.nu
- ^ Ove Berg: Runsvenska, svenska finska 2003
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Lindqvist, Thomas (2003). Helle, Knut, ur. The Cambridge History of Scandinavia. Cambridge University Press. str. 160—67. ISBN 978-0-521-47299-9.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- „Scandinavia: Official Website of the Scandinavian Tourist Boards in North America”. Scandinavian Tourist Boards in North America, Globescope Internet Services, Inc. 2005. Arhivirano iz originala 04. 06. 2013. g. Pristupljeno 5. 9. 2008.
- Nordic Council – official site for co-operation in the Nordic region
- Nordregio – site established by the Nordic Council of Ministers
- vifanord
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Ostale | |
