Skandinavsko poluostrvo

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Za drugu upotrebu, pogledajte članak Skandinavija.
Skandinavsko poluostrvo
Geografija
LokacijaSeverna Evropa
Površina750,000 km2
Najviši vrh2.469
Administracija

Skandinavsko poluostrvo je poluostrvo na severu Evrope. Na ovom poluostrvu se nalaze države Norveška, Švedska i severozapadni dio Finske. Poluostrvo je dobilo ime po regiji Skanija koja se nalazi na jugu poluostrva.

Ime poluostrva potiče od pojma Skandinavija, kulturnog regiona Danske, Norveške i Švedske. To kulturno ime je zauzvrat izvedeno od imena Skanija, regiona na južnom kraju poluostrva koje je vekovima bilo deo Danske, koja je pradomovina Danaca, a sada je deo Švedske.[1][2][3]

Skandinavsko poluostrvo je najveće poluostrvo u Evropi, sa većom površinom od Balkanskog, Iberijskog i Italijanskog poluostrva. Tokom ledenog doba, nivo mora Atlantskog okeana je toliko opao da su Baltičko more, Botnički zaliv i Finski zaliv nestali, a zemlje koje ih sada okružuju, uključujući Nemačku, Poljsku, ostale baltičke zemlje i Skandinaviju, bili direktno povezani kopnom.

Geografija[uredi | uredi izvor]

Satelitski pogled na Skandinavsko poluostrvo
Skandinavsko poluostrvo u odnosu na veću Fenoskandiju

Skandinavsko poluostrvo je najveće poluostrvo u Evropi. Dugo je oko 1.850 km, a široko između 370-805 km. Graniči se sa nekoliko vodenih površina:

Najveći vrh na poluostrvu je Galdhopigen u Norveškoj sa visinom 2.469 m nmv, ali pošto se glečer na njegovom vrhu delimično je otopljen,[4] najveća nadmorska visina je na 2,469 m (8 ft 1,2 in) u Galdepingenu, takođe u Norveškoj. Ove planine takođe imaju najveći glečer na kopnu Evrope, Jostedalsbren.

Otprilike jedna četvrtina Skandinavskog poluostrva leži severno od arktičkog kruga, a najsevernija tačka je Rt Nurkin, Norveška.

Klima širom Skandinavije varira od tundre (Kepen: ET) i subarktičke (Dfc) na severu, sa hladnom morskom klimom zapadne obale (Cfc) u severozapadnim obalnim oblastima koje sežu severno od Lofota, do vlažne kontinentalne (Dfb) u centralnom delu i morska zapadna obala (Cfb) na jugu i jugozapadu.[5] Region je bogat drvetom, gvožđem i bakrom sa najboljim poljoprivrednim zemljištem u južnoj Švedskoj. Velika nalazišta nafte i prirodnog gasa pronađena su kod norveške obale u Severnom moru i Atlantskom okeanu.

Veliki deo stanovništva Skandinavskog poluostrva prirodno je koncentrisan u njegovom južnom delu, koji je ujedno i njegov poljoprivredni region. Najveći gradovi na poluostrvu su Stokholm, Švedska; Oslo, Norveška; Geteborg, Švedska; Malme, Švedska i Bergen, Norveška, tim redosledom.

Geologija[uredi | uredi izvor]

Skandinavsko poluostrvo zauzima deo Baltičkog štita, stabilnog i velikog segmenta kore formiranog od veoma starih, kristalnih metamorfnih stena. Većinu tla koje pokriva ovaj supstrat sastrugali su glečeri tokom ledenih doba antike. Kao posledica ovog pražnjenja, nadmorske visine kopna i sveže-do-hladne klime, relativno mali procenat njene zemlje je obradiv.[6]

Glacijacija tokom ledenog doba takođe je produbila mnoge rečne doline, koje je more zahvatilo kada se led otopio, stvarajući tako vredne pažnje norveške fjordove. U južnom delu poluostrva, glečeri su odložili ogroman broj terminalnih morena, konfigurišući veoma haotičan pejzaž.[7] Ove terminalne morene pokrivale su celu sadašnju Dansku.

Skandinavsko poluostrvo

Iako je Baltički štit uglavnom geološki stabilan i stoga otporan na uticaje drugih susednih tektonskih formacija, težina skoro četiri kilometra leda tokom ledenog doba izazvala je potonuće čitavog skandinavskog terena. Kada je ledeni pokrivač nestao, štit se ponovo podigao, tendencija koja se nastavlja i dan-danas brzinom od oko jednog metra po veku.[7] Suprotno tome, južni deo je imao tendenciju da tone da bi kompenzovao, uzrokujući poplave u niskim zemljama i Danskoj.

Kristalni supstrat zemlje i odsustvo zemlje na mnogim mestima su otkrili mineralne naslage metalnih ruda, kao što su gvožđe, bakar, nikl, cink, srebro i zlato. Najvrednija od njih su nalazišta gvozdene rude u severozapadnoj Švedskoj. U 19. veku ova nalazišta su podstakla izgradnju železničke pruge od severozapadne Švedske do norveške morske luke Narvik kako bi se ruda gvožđa mogla brodom izvoziti u mesta kao što su južna Švedska, Nemačka, Velika Britanija i Belgija za topljenje u gvožđe i čelik. Ova pruga je u regionu Norveške i Švedske koji inače nema pruge zbog veoma neravnog terena, planina i fjordova tog dela Skandinavije.

Ljudi[uredi | uredi izvor]

Prvo zabeleženo ljudsko prisustvo u južnom delu poluostrva i Danskoj datira od pre 12.000 godina.[8] Kako su se ledeni pokrivači od glacijacije povlačili, klima je dozvoljavala biom tundre koji je privlačio lovce na irvase. Klima se postepeno zagrevala, favorizujući rast prvo zimzelenog drveća, a zatim i listopadne šume koja je donela životinje poput auroha. Grupe lovaca-ribara-sakupljača počele su da naseljavaju područje od mezolita (8200. godine pre nove ere), pa sve do pojave poljoprivrede u neolitu (3200. godine pre nove ere).

Severni i centralni deo poluostrva delimično je naseljen Samima, koji se često nazivaju „Laponcima“ ili „Laplanđanima“, koji su počeli da pristižu nekoliko hiljada godina nakon što je Skandinavsko poluostrvo već bilo naseljeno na jugu. U najranijim zabeleženim periodima oni su zauzimali arktičke i subarktičke regione, kao i centralni deo poluostrva sve do Dalarne, u Švedskoj. Oni govore sami jezik, neindoevropski jezik uralske porodice koji je srodan finskom i estonskom. Prvi stanovnici poluostrva bili su Norvežani na zapadnoj obali Norveške, Danci u sadašnjoj južnoj i zapadnoj Švedskoj i jugoistočnoj Norveškoj, Sveari u regionu oko Melarena, kao i veliki deo današnje istočne obale mora Švedska i Geats u Vastergotlandu i Ostergotlandu. Ovi narodi su govorili blisko srodnim dijalektima indoevropskog jezika, staronordijskog. Iako su se političke granice pomerile, potomci ovih naroda i dalje su dominantna populacija na poluostrvu početkom 21. veka.[9]

Politički razvoj[uredi | uredi izvor]

Unija između Švedske i Norveške političke granice 1888. godine
Glavni članak: Unija između Švedske i Norveške

Iako se nordijske zemlje osvrću na više od 1.000 godina istorije kao različite političke celine, međunarodne granice su došle kasno i postepeno su se pojavile. Tek sredinom 17. veka Švedska je imala siguran izlaz na Kategat i kontrolu nad južnom baltičkom obalom. Švedska i norveška granica su konačno dogovorene i označene 1751. Finsko-norveška granica na poluostrvu uspostavljena je nakon opsežnih pregovora 1809, a zajednički norveško-ruski okruzi nisu podeljeni sve do 1826. Čak i tada su granice još uvek bile tečne, pri čemu je Finska dobila pristup Barencovom moru 1920. godine, ali je ovu teritoriju ustupila Sovjetskom Savezu 1944. godine.[10]

Danska, Švedska i Rusko carstvo su vekovima dominirale političkim odnosima na Skandinavskom poluostrvu, dok su Island, Finska i Norveška stekle punu nezavisnost tek tokom 20. veka. Kraljevina Norveška – koju je Danska dugo držala u personalnoj uniji – pripala je Švedskoj nakon Napoleonovih ratova i tek je 1905. stekla punu nezavisnost. Pošto je bila autonomno veliko vojvodstvo u okviru Ruskog carstva od 1809. godine, Finska je proglasila nezavisnost tokom sovjetske revolucije u Rusiji 1917. Island je proglasio nezavisnost od Danske 1944. dok je Danska bila pod okupacijom nacističke Nemačke. Island su na to ohrabrile britanske i američke oružane snage koje su branile Island od nacističke invazije.

Vermaht je izvršio invaziju na Norvešku 1940. i nemačka vojska je okupirala celu Norvešku do maja 1945. Uz pristanak Kraljevine Švedske, nemačke trupe su prešle iz severne Norveške, preko severne Švedske, u Finsku, koja je postala saveznik nacističke Nemačke. Zatim, u proleće 1941. godine, nemačka i finska armija su zajedno napale Sovjetski Savez. Republika Finska je imala pritužbe protiv Sovjetskog Saveza jer je Crvena armija izvršila invaziju na jugoistočnu Finsku u Zimskom ratu (1939–40) i oduzela veliku teritoriju Finskoj.

Švedska je ostala neutralna zemlja tokom Prvog svetskog rata, Korejskog rata i Hladnog rata.

Godine 1945. Norveška, Danska i Island su bile članice Ujedinjenih nacija. Švedska se ubrzo pridružila UN-u. Finska se pridružila tokom 1950-ih. Prvi generalni sekretar Ujedinjenih nacija, Trigve Lie, bio je norveški državljanin. Drugi generalni sekretar Ujedinjenih nacija, Dag Hamarskjold, bio je švedski državljanin. Tako su ljudi sa Skandinavskog poluostrva imali snažan uticaj u međunarodnim poslovima tokom 20. veka.

Godine 1949. Norveška, Danska i Island su postale osnivači Severnoatlantskog saveza za odbranu od Istočne Nemačke, Sovjetskog Saveza i svih drugih potencijalnih osvajača, a ove tri zemlje ostaju članice prema podacima iz 2021. godine.[11]

Švedska i Finska su se pridružile Evropskoj uniji 1995. Norveška, međutim, ostaje van Unije.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Helle, Knut (2003). „Introduction”. Ur.: E. I. Kouri. The Cambridge History of Scandinavia. Cambridge University Press. str. XXII. ISBN 0-521-47299-7. „The name Scandinavia was used by classical authors in the first centuries of the Christian era to identify Skåne and the mainland further north which they believed to be an island.” 
  2. ^ Olwig, Kenneth R. "Introduction: The Nature of Cultural Heritage, and the Culture of Natural Heritage—Northern Perspectives on a Contested Patrimony". International Journal of Heritage Studies, Vol. 11, No. 1, March 2005, p. 3: The very name 'Scandinavia' is of cultural origin, since it derives from the Scanians or Scandians (the Latinized spelling of "Skåninger"), a people who long ago lent their name to all of Scandinavia, perhaps because they lived centrally, at the southern tip of the peninsula."
  3. ^ Østergård, Uffe (1997). „The Geopolitics of Nordic Identity – From Composite States to Nation States”. Ur.: Øystein Sørensen; Bo Stråth. The Cultural Construction of Norden. Oslo: Scandinavian University Press. str. 25—71. 
  4. ^ „Norwegian Summit Elevation Debate”. 
  5. ^ „Glossary of American climate terminology in terms of Köppens classification”. Arhivirano iz originala 15. 01. 2016. g. Pristupljeno 29. 03. 2022. 
  6. ^ Hobbs, Joseph J.; Salter, Christopher L. (2005). Essentials Of World Regional Geography. Thomson Brooks/Cole. str. 108. ISBN 0-534-46600-1. 
  7. ^ a b Ostergren, Robert C.; Rice, John G. (2004). The Europeans. Guilford Press. ISBN 0-89862-272-7. 
  8. ^ Tilley, Christopher Y. (2003). Ethnography of the Neolithic: Early Prehistoric Societies in Southern Scandinavia. Cambridge University Press. str. 9. ISBN 0-521-56821-8. 
  9. ^ Sawyer, Bridget and Peter (1993). Medieval Scandinavia: from conversion to Reformation, circa 800-1500. University of Minnesota Press. ISBN 0-8166-1738-4. 
  10. ^ Sømme, Axel, ur. (1961). The Geography of Norden. Oslo: Den Norske nasjonalkommittee for geographi. 
  11. ^ NATO. „Member countries”. NATO (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-04-14. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Skandinavsko poluostrvo na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Скандинавско_полуострво&oldid=27552783”