Slavonci
Pojam Slavonci je polisemični (višeznačni) termin, koji se javlja u dve osnovne funkcije, kao demonim ili etnonim. U funkciji demonima, pojam označava sve stanovnike Slavonije, bilo u njenom današnjem ili istorijskom opsegu, kao i osobe koje su rodom ili poreklom sa slavonskih prostora, tako da predstavlja izraz regionalne, odnosno zavičajne pripadnosti. Na drugoj strani, u funkciji etnonima, pojam je tokom starije istorije upotrebljavan i kao naziv za južnoslovensko stanovništvo na prostorima srednjovekovne Posavske kneževine i potonje Banovine Slavonije.[1]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Krajem 6. veka, na šire područje nekadašnje rimske Panonije doselilo se slovensko stanovništvo, koje je u severnim oblastima Panonije pripadalo posebnoj skupini panonskih Slovena, dok su se u susednim balkanskim oblastima nastanila plemena Južnih Slovena. U srednjovekovnim latinskim izvorima, za razne zemlje nastanjene Slovenima često je upotrebljavan opšti naziv Sclavonia, odnosno Slavonia (doslovno: Slavonija), a taj pojam se vremenom ustalio i kao uži regionalni naziv za slovensku oblast koja je obuhvatala širi prostor srednje Posavine, između Podravine na severu i Pokuplja na jugu. Domaći stanovnici su tu oblast nazivali Slovinje, a sebe Slovincima.[2]
Njihova prvobitna država, koja je u istoriografiji poznata kao Posavska kneževina, bila je vazal Franačkog carstva, a najpoznatiji vladar pomenute kneževine bio je Ljudevit Posavski. Tokom 10. i 11. veka, Slavonci su postepeno potpali pod vlast ugarskih vladara, koji su kasnije (početkom 13. veka) na slavonskom području uspostavili posebnu Banovinu Slavoniju, koja je vremenom uzdignuta na stepen kraljevine (lat. Regnum Sclavoniae).[3]
Za razliku od većine panonskih Slovena, koji su u prekodravskim oblastima tokom razdoblja ugarske vlasti postepeno mađarizovani,[4] srednjovekovni Slavonci su uspeli da očuvaju svoju narodnu posebnost, tako da su u istorijskim izvorima razlikovani u odnosu na Hrvate,[5] i Srbe. Sve do 18. veka, pored svesti o narodnoj posebnosti, kod starih Slavonaca se očuvala i svest o posebnosti njihovog jezika, koji se tek od 19. veka naziva kajkavskim, a izvorno se nazivao slavonskim (end. slovinski ili jednostavno slovenski).[6][7][8] Ti izvorni nazivi su se sve do 18. veka koristili za imenovanje jezika na kome su stvarali istaknuti slavonski autori, koji su za sobom ostavili znamenita književna i stručna dela.[1][9]
Tokom ranog novovekovnog razdoblja, za vreme habzburške vlasti, stari Slavonci, odnosno Slovinci potpali su pod udar hrvatizacije, koja je otpočela na prostorima tadašnje Gornje Slavonije (između reka Sutle i Ilove), a potom se proširila i na prostore Donje Slavonije (današnja uža Slavonija). Tokom 18. i 19. veka, pojedini slavonski prvaci su se zalagali za očuvanje slavonske narodne i zemaljske posebnosti,[10] ali njihova nastojanja su bila suzbijana od strane hrvatskih nacionalista. U međuvremenu, težište slavonstva se nakon pohrvaćivanja gornje Slavonije prenelo u donju Slavoniju, na koju je sveden i sam pojam Slavonije u njegovom novom značenju. Iako se staro slavonstvo u oblastima gornje Slavonije ugasilo, na dugoj strani se razvilo novo slavonstvo u oblastima donje Slavonije. Nosioci tog novog slavonstva su bili predstavnici donjoslavonskog šokačkog stanovništva.[5] Sredinom 19. veka, na području (donje) Slavonije uobličena su dva koncepta "slavonstva" od kojih se prvi (etničko slavonstvo) zasnivao na isticanju narodne posebnosti šokačkih Slavonaca i njihovoj ravnopravnosti sa Hrvatima i Srbima, dok se drugi (regionalno slavonstvo) zasnivao na zalaganju za očuvanje zemaljske posebnosti Slavonije u odnosu na Hrvatsku.[11]
Ova nastojanja je krajem 19. veka pokušao da iskoristi ugarski državnik Karolj Kuen-Hedervari, koji je kao hrvatsko-slavonski ban (1883-1903) pružao podršku svim pobornicima slavonstva.[12] Iako je slavonski pokret imao izvesno uporište u delu političke i kulturne elite na području Slavonije, a prvenstveno u Osijeku, otvorena podrška mađarskih zvaničnika se pokazala kao mač sa dve oštice, pošto je početkom 20. veka (a pogotovo tokom Prvog svetskog rata) dovela do političke kompromitacije slavonstva, čime je na prostorima Slavonije ubrzan proces hrvatske nacionalne integracije.
Slavonski identitet je sve do 1918. godine imao simbolično uporište u zvaničnom nazivu Kraljevine Hrvatske i Slavonije, ali nedugo nakon stvaranja Kraljevine Jugoslavije slavonsko ime je izgubilo taj status pošto se nije našlo u nazivu novostvorenih oblasti i banovina, što je došlo do posebnog izražaja 1939. godine, kada se Slavonija nije našla u zvaničnom nazivu novostvorene Banovine Hrvatske.[13] Time je pojam Hrvatske po prvi put u istoriji protegnut na čitavu Slavoniju, a takvo stanje je ozvaničeno nakon Drugog svetskog rata, kada je stvorena Narodna Republika Hrvatska, kao federalna jedinica u sastavu FNRJ. Do kraja 20. veka, proces hrvatizacije je najvećim delom bio dovršen. Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, u Republici Hrvatskoj živelo je svega 133 građana koji su se izjasnili kao Slavonci.[14]
Hrvatska nacionalna istoriografija je dugo negirala narodnu posebnost starih Slavonaca, tvrdeći da je slovensko stanovništvo, koje se u ranom srednjem veku nastanilo na prostorima poznorimske pokrajine Panonije Savije, bilo hrvatske narodnosti. Teza o navodnom hrvatstvu srednjovekovnih Slavonaca uobličena je tokom 19. veka i odmah je naišla na otpor, prvenstveno u mađarskoj istoriografiji, što je bilo posledica tadašnjih hrvatsko-mađarskih sporenja oko političke pripadnosti slavonskih županija, koji su razrešeni tek nakon sklapanja Hrvatsko-ugarske nagodbe (1868).[15]
Suočena sa naučnim rezultatima stranih istraživača, kako evropskih, tako i američkih,[1] novija hrvatska istoriografija je postepeno počela da prihvata rezultate savremenih istraživanja,[16] što je dovelo do pojave hrvatskih istoriografskih radova u kojima se priznaje narodna posebnost starog slavonskog stanovništva.[6][7] Pored toga, deo hrvatske naučne istoriografije je zauzeo kritički stav prema daljim pokušajima podvođenja srednjovekove Slavonije pod pojam Hrvatske i srednjovekovnih Slavonaca pod Hrvate.[17]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v Fine 2005.
- ^ Klaić 1971, str. 97.
- ^ Szoldos 1998, str. 287-296.
- ^ Richards 2003.
- ^ a b Kordić 2010, str. 265.
- ^ a b Petrić 2007, str. 23-38.
- ^ a b Petrić 2009, str. 30-47.
- ^ Petrić 2012, str. 211-215.
- ^ Petrić 2012, str. 215-221.
- ^ Fine 2005, str. 507.
- ^ Iveljić 1987, str. 139-156.
- ^ Hrvatski biografski leksikon: Khuen-Héderváry Károly
- ^ Dimić 2001.
- ^ Državni zavod za statistiku (2011): Stanovništvo prema narodnosti
- ^ Krestić 1969.
- ^ Klaić 1971.
- ^ Gračanin 2014, str. 528-532.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Blagec, Ozren (2012). „Slavonski i hrvatski sabori u Križevcima”. Cris: Časopis Povijesnog društva Križevci. 14: 365—373.
- Gračanin, Hrvoje (2008). „Slaveni u ranosrednjovjekovnoj južnoj Panoniji”. Scrinia Slavonica. 8: 13—54.
- Gračanin, Hrvoje (2008). „Od Hrvata pak koji su stigli u Dalmaciju odvojio se jedan dio i zavladao Ilirikom i Panonijom: Razmatranja uz DAI c. 30, 75-78”. Povijest u nastavi. 6 (11): 67—76.
- Gračanin, Hrvoje (2010). „Zagrebačko područje u kasnoj antici i ranom srednjovjekovlju”. Vjesnik Arheološkog muzeja u Zagrebu. 43 (1): 143—151.
- Gračanin, Hrvoje (2011). Južna Panonija u kasnoj antici i ranom srednjovjekovlju (od konca 4. do konca 11. stoljeća). Zagreb: Plejada.
- Gračanin, Hrvoje (2014). „Povijest Slavonije koja to nije: Stari vijek i rani srednji vijek”. Scrinia Slavonica. 14: 528—532.
- Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU.
- Iveljić, Iskra (1987). „O nekim vidovima slavonstva u časopisu »Slavonac«” (PDF). Historijski zbornik. 40: 139—156.
- Klaić, Nada (1971). Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku (1. izd.). Zagreb: Školska knjiga.
- Kordić, Snježana (2010). Jezik i nacionalizam (PDF). Zagreb: Durieux.
- Krestić, Vasilije (1969). Hrvatsko-ugarska nagodba 1868. godine. Beograd: SANU.
- Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies.
- Petrić, Hrvoje (2007). „Tko su "Slovenci" ili Slavonci u Hrvatsko-slavonskoj Vojnoj krajini tijekom 17. stoljeća”. Radovi Zavoda za hrvatsku povijest. 39: 23—38.
- Petrić, Hrvoje (2009). „O Kranjcima i "Slovencima" ili Slavoncima (Slovincima) u Križevačkoj županiji te Varaždinskom generalatu od kraja 16. do početka 18. stoljeća”. Cris: Časopis Povijesnog društva Križevci. 11: 30—47.
- Petrić, Hrvoje (2012). Pogranična društva i okoliš: Varaždinski generalat i Križevačka županija u 17. stoljeću. Zagreb: Meridijani.
- Petrić, Hrvoje (2014). „Predavci - prilog poznavanju podrijetla stanovništva u Varaždinskom generalatu”. Cris: Časopis Povijesnog društva Križevci. 16: 43—55.
- Richards, Ronald O. (2003). The Pannonian Slavic Dialect of the Common Slavic Proto-language: The View from Old Hungarian. Los Angeles: University of California.
- Rokai, Peter (2002). „Istorija Mađara od najstarijih vremena do Mohačke bitke 1526. godine”. Istorija Mađara. Beograd: Clio. str. 7—183.
- Szoldos, Attila (1998). „Hrvatska i Slavonija u kraljevstvu Arpadovića”. Povijesni prilozi. 17: 287—296.
- Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98.
- Fine, John Van Antwerp Jr. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
- Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
- Fine, John Van Antwerp Jr. (2005). When Ethnicity did not Matter in the Balkans: A Study of Identity in Pre-Nationalist Croatia, Dalmatia, and Slavonia in the Medieval and Early-Modern Periods. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.