Smrt Uroša V

Smrt Uroša V je istorijska tragedija koju je 1825. godine napisao Stefan Stefanović i koja se smatra prvom originalnom srpskom istorijskom dramom u modernom smislu te reči i jednom od najboljih iz tog žanra. Bazirana je na motivu iz narodne tradicije o tome da je poslednjeg srpskog cara Uroša (1355—1371) ubio njegov nekadašnji saradnik Vukašin Mrnjavčević (1365—1371) koga je Uroš prethodno uzdigao na rang svog savladara dajući mu titulu kralja i prepuštajući mu vladavinu državom. On je dodatno razrađen prikazom istorijskog sukoba među vlastelom, ali i Dušanovim (kralj 1331—1346, car 1346—1355) grehom (ubistvom svog oca Stefana Dečanskog (1322—1331)u Zvečanu 1331. godine) zbog kojeg njegova duša nema mira i zbog koga je poslednjeg Nemanjića stigla božija kazna u liku Vukašina koji preuzima vlast i želi da zatre svetorodnu dinastiju Nemanjića.

U drami se pojavljuje čitav niz kako epskih ličnosti, tako i istorijskih ličnosti kojima se mahom pridaje karakter iz srpske narodne poezije. Tako se recimo supruga Dušana Silnog i srpska carica Jelena u drami naziva Roksandrom po uzoru na Dušanovu suprugu iz narodne epske pesme „Ženidba Dušanova“. U samom tekstu se osećaju uticaji Šilera i Šekspira, ali su oni više samo uzori, za razliku od Sterije i Laze Kostića kod kojih je Šekspirov uticaj mnogo veći i direktniji. Jedna od zamerki koje se mogu staviti na račun drame je preopširnost nekih delova, tako da bi se drama mogla skratiti za skoro polovinu ukupne dužine, ali pri tome nema potrebe za brisanjem bilo koje scene, pošto se one sasvim logično prate i dopunjuju i neophodne su za normalan tok radnje.

Tragedija je podeljena u pet činova, mada je možda na početku imala svega četiri. Iako je doživela značajan uspeh tokom prvih izvođenja u jesen 1825. godine, štampana je prvi put tek 1841. godine u Pešti, zbog čega je pala u zaborav, pošto je za to vreme Sterija objavio neka od svojih dela. Jedan od razloga za ovako kasno njeno štampanje mogao bi se naći i u Stefanovoj preranoj smrti 1826. godine, ali i u sukobu sa klerikalnim mitropolitom Stefanom Stratimirovićem (1790—1836) koji je zbog nekih sporednih scena za koje je ocenjeno da ruše ugled crkve i njenih službenika planirao da spali originalni rukopis, a kasnije je uspeo da privremeno spreči njeno izvođenje.

Radnja drame[uredi | uredi izvor]

UPOZORENjE: Slede detalji zapleta ili kompletan opis radnje!

Tokom prvog čina, pisac nas lagano uvodi u tok radnje, prvo prikazujući Vukašina i njegovog slugu Arsojevića koji kuju planove da ubiju srdara (serdara) Plakidu, a potom i Uroša koji uživa sa svojom suprugom Jelisavetom u životu i nije svestan zlodela koja po zemlji sprovodi Vukašin. Potom se prikazuje skup vlastele nezadovoljne Uroševom pasivnošću i Vukašinovom osionošću koji pokušava da nagovori zamonašenu caricu-majku Roksandru da utiče na svog jedinca i otvori mu oči o Vukašinovim zlodelima. Tokom njihovog razgovora dolazi Plakida koji ih izveštava o Vukašinovom napadu na njega u Ohridu i ubistva njegove porodice, na čelu sa ćerkom Milicom koja je poginula boreći se i braneći oca. Tokom razgovora Roksandra mu saopštava da Milica nije poginula, već da je sa njom u manastiru svete Varnave, posle čega je dovodi. Završnu scenu čina predstavlja Arsojevićevo ubistvo Plakide strelom iz daljine da ga ostali ne vide i dolazak Marka Kraljevića, koji je zaljubljen u Milicu, na scenu i njegovo obećanje da će osvetiti njenog oca.

Drugi čin započinje velikim saborom srpske vlastele na kome su sa jedne strane grupisani Mrnjavčevići sa Arsojevićem, a sa druge ostale velmože i među njima dolazi do verbalnih incidenata. Potom na scenu stupa Uroš pred kojim vlastela optužuje Vukašina da je zlotvor i da ugnjetava zemlju, ali on njihove ocene ocenjuje kao izdajničke i kruniše Vukašina za kralja. Ostali napuštaju sabor, a u razgovoru između Uroša i Vukašina koji vode posle toga car njemu predaje svu vlast nad zemljom, ali se javlja i zahlađenje, do tada vrlo toplog, Vukašinovog pristupa Urošu. Nakon toga dolazi do nasamo razgovora između Uroša i carice-majke Roksandre u kome mu ona ukazuje na Vukašinova zlodela, ali on ostaje gluv i za njene iskaze i zahteve, posle čega se oni rastaju teškim rečima u kojima se majka praktično odriče sina. Kraj čina predstavlja Vukašinovo likovanje nad sopstvenim uspehom i njegov razgovor sa Arsojevićem u kome mu on sugeriše da njegava kruna neće nikada biti sigurna do god je Uroš živ, da bi na samom kraju čina Arsojević kada ostane sam glasno likovao nad uspehom svoje spletke rečima:„Uroš mora puziti i sluga može doskočiti“.

Na početku trećeg čina Marko Kraljević i Vukašin vode poduži razgovor tokom koga mu sin ukazuje na njegovo loše ophođenje prema Urošu, na šta mu Vukašin odgovara da ga taj Nemanjić više ne zanima i da sada oni Mrnjavčevići vladaju i da je krunu za njega, Marka, osvojio svojim junačkim delima. Međutim Marko mu na to odgovara da ne želi takvu krunu i njih dvojica se u besu rastaju. Potom dolazi do dijaloga između Uroša i Vukašina u kome ga Vukašin optužuje za izdaju i napada, na šta Uroš odgovara pomirljivim i umilnim tonom. Tokom razgovora Vukašin mu pruža nož, tražeći od njega da bar jednom u životu bude čovek i da sam sebi i drugima prekrati muke. Njihov razgovor okončava Vukašinovim odgovorom na njegovo pitanje šta ga muči odnosno šta bi želeo od njega, a koji glasi:„Umri!Da u tebi nestane Nemanjić i da mirno carevati mogu!“. Uroš nakon toga lamentira nad svojom tužnom sudbinom i žali za bezbrižnim vremenima, nakon čega počinje da razmišlja o tome da ode do nekog od pobunjenih velmoža i od njih zatraži pomoć, ali odbacuje tu ideju zaključujući da nije za vladara neko kao Uroš, već neko kao Vukašin. Nakon toga mu se priključuje i Jelisaveta, kojoj on na kraju priznaje svoje muke.

Čin se nakon toga nastavlja u Dušanovoj zadužbini, manastiru svetih Arhangela kod Prizrena u kome namesnik manastira Teodosije vrši poslednje pripreme da ugosti i da se dodvori novom vladaru Vukašinu, koji sa svitom dolazi u manastir da proslavi pobedu nad Sinišinim trupama pod Skadrom. Dok nadgleda poslednje pripreme, on razgovara sa dečanskim monahom Jevremom koji mu opisuje čudna dešavanja u manastiru Dečani i prikazivanje samog svetog kralja Dečanskog dvojici bolesnika koji su se pred manastirskom crkvom noćili. On im se tom prilikom obratio rečima:„Božji će ugodnici procvileti, Srbija će u krvi plivati, jer je sin rukom svojom ubio roditelja!“Potom mu Jevrem ukazuje indirektno na Dušanov greh tj. odgovornost za davljenje njegovog oca u Zvečanu. Vukašin sa pratnjom stiže u manastir i odlazi na gozbu, ostavljajući Uroša da plače nad očevim grobom (na kome je jasno ispisano Stefan Dušan silni, imperator vsej Serbiji, Bolgariji i Romaniji) u manastirskoj porti. Tokom tuženja mu se priključuje i Marko Kraljević, koji od njega zahteva da se trgne i pokrene protiv Vukašina. Pred kraj čina pijana Vukašinova pratnja se podsmeva Urošu i peva:„Živeo car Vukašin“, da bi im se potom priključio u prostoriji i sam Uroš, ali za stolom za njega nema mesta. Završnu scenu u činu predstavlja Vukašinovovo primoravanje mladog cara koji stoji kraj stola da mu peva da ga razonodi. Uroš počinje da peva kroz suze, ali prekida pesmu posle čega Vukašin poteže mač i kreće na njega da ga ubije, ali u poslednjem trenu na u prostoriju upada Marko koji brani cara i razoružava Vukašina.

Četvrti čin otpočinje Vukašinovim razmišljanjima, posle čega mu se priključuje Uglješa u pokušaju da ga urazumi i da ga nagna da vrati vlast Urošu. Vukašin mu odgovara argumentom koji koristi sve vreme tokom predstave, a to je da je on najbolji srpski junak i da je on Carstvo zadobio svojom snagom i junaštvom, dok Uroš ničim nije pokazao da je dostojan istoga. Tom prilikom on navodi da je on bio toliki junak da se on prvi popeo na Prilepske bedeme kad su ih sa Dušanom osvajali, na šta mu Uglješa ironično postavlja pitanje gde su bili ostali srdari i Dušan, da li su sedeli u taboru i pili vino i šta je sa hiljadama srpskih vojnika koji su svoje kosti ostavili pod tim istim bedemom tokom borbi. Njihova raspravlja se zahuktava i okončava besnim Uglješinim odlaskom, nakon što je svom bratu uputio teške reči podsetivši ga da je na kraju bitan samo jedan sudija, a njega je nemoguće podmiti svim zlatom ovog sveta. Istovremeno Uroš i Marko razgovaraju i veliki junak otvara Urošu svoje srce i priznaje da je zaljubljen u Plakidinu ćerku Milicu. Uroš je oduševljen tom informacijom i željan je da je upozna, nakon čega Marko odlazi po nju, a Urošu se pridružuje Jug Bogdan koji ga izveštava da Vukašin muči sirotinju pred dvorom u Nerodimlju i njih dvojica kreću da mu se suprodstave. Pred dvorom dolazi do rasprave između cara i kralja i Vukašin se ponovo laća mača da ubije Uroša, ali ga Arsojević zadržava diskretno mu napominjući da je previše ljudi prisutno za takav čin i da je bolje da ih obojicu zatvori u tamnicu, da ih u njoj pojede mrak. Čin se okončava Jelisavetinim preklinjanjem Vukašina da joj dozvoli da poseti njenog Uroša u tamnici, što joj on na kraju i dopušta.

Poslednji čin započinje razgovorom Uroša i Jelisavete u tamnici koji prekida Marko Kraljević koji buzdovanom razbija teška vrata, posle čega golim rukama kida lance na Uroševim rukama. Njih dvojica se posle toga dogovaraju da odu u Dubrovnik i odatle organizuju otpor, a Jelisaveta preklinje Uroša da je povede sa sobom, ali on to odbija i oni odlaze, dok se Jelisaveta oprašta od svog ljubljenog muža predosećajući da ga vidi po poslednji put. Nakon njihovog odlaska, u tamnicu stižu Vukašin i Arsojević koji od Jelisavete saznaju gde su se oni uputili i kreću za njima da ih ubiju. Nedaleko od Nerodimlja se odmara Mirko sa svojim trupama kojima se pridružuje Jug Bogdan, koga je Uglješa oslobodio, nakon čega se oni upućuju caru u susret. Marko i Uroš zastaju da se odmore blizu manastira svete Varnave i Marko odlazi po Milicu, dok Uroš ostaje da spava. Iz sna ga budi sen njegovog oca Dušana koja mu saopštava da njegova duša još uvek luta svetom i nema spokoja zbog njegovog greha tj. zbog ubistva rođenog oca. Ona navodi da je jedini način da ona nađe spokoj da se za njega žrtvuje njegov nevini sin Uroš i da na taj način spere očevu krv sa njegovih ruku. Sen prikazuje Urošu budućnost tj. propast Srbije koji sledi i zahteva od njega da se odluči da li će da pomogne Srbiji ili očevoj duši, na šta mu se Uroš zavetuje da će umreti za njega i sen odlazi. Nakon toga se oko Uroša okupljaju Marko, Milica, Roksandra i drugi, a u završnoj sceni Vukašin strelom pogađa Uroša, nakon čega prilazi u Arsojevićevom društvu da proveri da li ga je konačno ubio. Marko kreće na oca da osveti svog cara i prijatelja, ali ga Uroš zaustavlja i u samrtnom ropcu opraštao Vukašinu koji tek tada shvata šta je zašpravo učinio i u besu vadi mač iz korica i ubija Arsojevića koji je svojim spletkarenjem doveo do svega toga.

Likovi u drami[uredi | uredi izvor]

Ime	Uloga	Istorijski ekvivalent	Epski ekvivalent
Likovi u drami
Uroš Nemanjić V	poslednji car srpski	car Stefan Uroš V Nemanjić (1355—1371)	Uroš Nejaki
Jelisaveta	supruga njegova	carica Ana (monahinja Jelena)
Roksandra	mati njegova	carica Jelena (monahinja Jelisaveta)	Roksanda
Vukašin	kralj srpski	kralj Vukašin Mrnjavčević (savladar 1365—1369, samostalno 1369—1371)	Kralj Vukašin
Kraljević Marko	sin njegov	kralj Marko Mrnjavčević (1371—1395)	Kraljević Marko
Uglješa	brat Vukašinov	despot Uglješa Mrnjavčević	Despot Uglješa
Teodosije	namesnik u manastiru
Jevrem	duhovnik iz drugog manastira
Plakida	serdar
Milica	kći Plakidina
Teofil	pevac dvorski
Jug Bogdan	serdar	(Vratko Nemanjić, otac kneginje Milice)	Jug Bogdan
Grbljanović Lazar	serdar	knez Lazar Hrebeljanović (1371—1389)	Car Lazar
Altoman	serdar	knez Altoman Vojinović (1347—1359)
Bučin	serdar
Mirko	serdar
Vuk Branković	serdar	Vuk Branković	Vuk Branković
Žarko	serdar
Prilap	serdar
Vojnović	serdar	verovatno Miloš Vojinović	Miloš Vojinović
Gojko	serdar		Gojko Mrnjavčević
Arsojević Nikola	savetnik Vukašinov
Stari vojnik
Starac s narodom
Lovac namastirski
Ljubivoj, vojnik
Vojnici Mirkovi
Sen Dušanova tj. Stefana Silnog	oca Uroševog	car Stefan Uroš IV Dušan	Car Stjepan
Prvi, drugi, treći vojnik
Na sceni se pored toga pojavljuje još mnogo serdara, vojnika, prostog naroda i slugu.

Istorijska dešavanja i lokacije obrađene u drami[uredi | uredi izvor]

Tokom celog dramskog teksta, kroz njega se prožimaju stvarna istorijska zbivanja. Samo nezadovoljstvo srpske odnosno raške vlastele Vukašinom i njegovom savladarenju sa Urošem, koje se javlja na samom početku drame, je jedan od faktora koji je doveo konačnog sloma Srpskog carstva. Upravnik Ohrida Plakida koga iz njega na početku proteruje Vukašin i čija ćerka je u otvorenoj ljubavi sa Markom Kraljevićem, može se u neku ruku poistovetiti sa Grgurom Brankovićem koji je oko 1365. godine (te godine je Uroš krunisao Vukašina za kralja savladara) zajedno sa bratom Vukom, napustio Ohrid i povukao se u Drenicu, a njegova supruga ga je napustila i otišla da živi je sa Markom Mrnjavčevićem.

U dramsku radnju je uključena i sumnjiva smrt Stefana Dečanskog koji je pod nerazjašnjenim okolnostima udavljen u Zvečanskom Gradu 1331. godine, nekoliko meseci nakon što ga je Dušan zarobio kod Nerodimlja, zbacio sa vlasti i krunisao se. Iako se ne zna sa sigurnošću šta se dogodilo, smatra se da je Dušan naredio očevo ubistvo i da je to glavni razlog zbog kojeg je on jedini Nemanjić koji nije kanonizovan. Takođe se u tekstu i na nekoliko mesta pominje i Dušanov polubrat Simeon Siniša (1359—1371) koji se nakon njegove smrti proglasio za cara i samostalno vladao delovima Tesalije i Epira. On je pokušao i da oružjem suzbije Uroša sa prestola, ali su njegove trupe poražene 1358. godine pod Skadrom (što se pominje i u samoj predstavi), nakon čega se on više nije uključivao u sukobe u Srbiji.

U delu se pominje u Dušanovo zauzeće vizantijskog Prilepa 1332. godine, koji je kasnije postao središte Vukašinove države. Sukob između Vukašina i raške vlastele predvođene Altomanovića i Lazara) je kulminirao bitkom na Kosovu 1369. godine u kojoj je car Uroš otvoreno stao na stranu raške vlastele koja je u bici poražena. Sam Lazar se povukao na samom početku bitke kada mu je postalo jasno da su Vukašinove snage nadmoćnije, dok su Uroš i Nikola otpočeli boj. Tokom bitke, njihove snage su poražene, Nikola je junačkim držanjem uspeo da se, iako ranjen, spase, dok je Uroš pao u Vukašinovo zarobljeništvo u kome se kratko zadržao.

Pored istorijskih likova i dešavanja, u drami se javljaju i neke lokacije koje su karakteristične za to doba. To je prevashodno: