Spomen-park Kraljevački oktobar
Spomen-park „Kraljevački oktobar“ (poznat i pod imenom Spomen-park „14. oktobar“) je posvećen streljanim građanima Kraljeva od strane Vermahta od 15. do 20. oktobra 1941. godine.
Masakr u Kraljevu[uredi | uredi izvor]
Posle stvaranja velike oslobođene teritorije u centralnoj Srbiji, poznat pod nazivom Užička republika, komanda Vermahta pokrenula je ofanzivu s ciljem uništenja slobodne teritorije i antifašističkog pokreta otpora. U cilju gušenja ustanka, izdata je naredba da se za jednog ubijenog nemačkog vojnika strelja sto osoba. Nemačka vojska je 4. oktobra u lokomotivsku halu u krugu Žezezniče radionice u Kraljevu pozatvarala njene zaposlenike. Pošto su sledili konstantni napadi partizansko-četničkih snaga, nemačka komanda je započela s izvršenjem naredbe „sto za jednog“ ubijenog, odnosno 50 za jednog ranjenog Nemca.[1][2]
Streljanja su počela 15. oktobra, nakon što je u gradu uvedeno vanredno stanje, i trajala do 20. oktobra. Višegodišnjim istraživanjima utvrđeno je da je u oktobru 1941. godine život izgubilo minimum 2255 stanovnika Kraljeva, od čega je za 2194 njih lager utvrđen kao mesto smrti. Za preostalu 61 žrtvu nije bilo moguće pouzdano utvrditi mesto smrti, jer su Nemci streljali i ljude u okolnim selima. Od toga, bilo je najmanje 106 osobe mlađe od 18 godina, 29 žena i najmanje 1910 osoba starih između 18 i 55 godina.[1][3][4]
Prvobitni izgled Groblja streljanih 1941.[uredi | uredi izvor]
Prve žrtva streljanja su bile pokopane u rov iskopan 15. oktobra, a kada je on bio popunjen iskopani su novi. Četiri rova koja se spajaju pod pravim uglom formirala su tzv. četvrtastu grobnicu. Dva dana kasnije, 17. oktobra, plugom koji su vukla dva para konja preorana je četvrtasta parcela, čime je bio određen prostor za drugu grobnicu, koja je kasnije nazvana dugačka grobnica. U ovoj grobnici je bio sahranjen i jedan broj ustanika i građana koji su stradali tokom borbi za Kraljevo u noći između 14. i 15. oktobra. Nakon okončanja rata ovde su sahranjeni i posmrtni ostaci 18 žena koje su bile streljane kao taoci 16. oktobra i koje su prvobitno bile sahranjene kod lokomotivske hale. Istočno od dugačke grobnice nakon rata je bilo formirano i Partizansko groblje, koje čine: humke poginulih prvoboraca, humke popinskih prvoboraca i aleja umrlih prvoboraca. Nakon 1968. godine nije bilo sahranjivanja na ovom mestu.[5]
Neposredno nakon streljanja nemačke vlasti nastojale su da spreče okupljanja na mestu streljanja. Međutim, već u oktobru 1942. godine rodbina je uz dozvolu okupacionih vlasti i majora Dimela izlazila na grobove i podizala krstove sa upisanim imenima bližnjih.[6][7][8] U početku je groblje bilo obeleženo krstovima sa imenima i godinama streljanih, a neretko je na krstovima bio ispisan još neki podatak o žrtvama. Kasnije je oko humki bila podignuta drvena ograda i zasađeno cveće. Nakon rata u središtu četvrtaste grobnice bila je ucrtana petokraka.[9][10]
Dana 30. novembra 1944. godine partizanske jedinice koje su dan ranije oslobodile Kraljevo položile su vence na grobove streljanih, u prisustvu rodbine žrtava. Narednih godina polaganje venaca je počinjalo polaskom kolone sa centralnog gradskog trga, uz zvuke Lenjinovog posmrtnog marša. Ulica kojom se kolona kretala je preimenovana u Ulicu oktobarskih žrtava. Neko od istaknutih članova partije bi uvek održao goovr, a ti govori su vrlo često korišćeni i kako bi se skrenula pažnja na aktuelne političke prilike. Sveštenici su do početka pedesetih godina držali pomene-parastose na groblju, ali je potom taj obred bio istisnut. Opela i Časni krst su vraćeni 1992. godine.[11][10][12]
Na podizanju trajnog obeležja na mestu gde su bile sahranjene žrtve streljanja počelo se raditi ubrzo po okončanju rata. Već 1947. godine bio je formiran Odbor za podizanje spomen-kosturnice žrtvama masovnog streljanja u Kraljevu od 14. do 22. 10. 1941. godine. Krajem četrdesetih i početkom pedesetih godina, u vreme preuređenja groblja, drveni krstovi su uklonjeni, humke su ograđene ogradom od kamenih stubova i kovanih lanaca, a u sredini humki su bila podignuta obeležja sa mermernim pločama. Na obeležju u četvrtastoj grobnici bila je uklesana petokraka, a u njegovoj blizini je ostao jedan veći krst od drveta. Pored toga, godine 1959. nedaleko od Groblja streljanih, u parku kod železničke stanice, bio je podignut Spomenik otpora i pobede posvećen borbi i žrtvama Kraljeva.[13][10]
Spomen-park[uredi | uredi izvor]
Skupština opštine Kraljevo je na komemorativnoj sednici 14. oktobra 1963. godine donela odluku o izgradnji Spomen-parka. Bilo je zamišljeno da Spomen-park predstavnja jednu celinu, u čijem će centru biti Spomenik otpora i pobede i Groblje streljanih. Jedno od idejnih rešenja je dao i Bogdan Bogdanović. Početak radova je bio predviđen za 1964. godinu. U ovo vreme doneta je i odluka da se izmeni i sam način obeležavanja sećanja na žrtve. Tako je nastala ideja o Oktobarskim svečanostima, koje su bile višednevne i obuhvatale su akademije, koncerte, izložbe i brojne druge kulturne i sportske manifestacije. Centralnu svečanost je svake godine organizovala druga jugoslovenska republika, što je bilo pravdano različitim etničkim poreklom talaca. Sastavni deo svečanosti je bilo i uručivanje Povelje protiv nasilja i rata - za mir u svetu.[14][10][15]
Zbog nedostatka materijalnih sredstava izgradnja Spomen-parka nije tekla po planu. Godine 1966. osnovan je (po drugi put) Fond za izgradnju Spomen-parka u Kraljevu, odlukom Skupštine opštine. Fond je 1966. godine porkenuo časopis Oktobar, a deset godina kasnije i časopis Kraljevački oktobar, u kom su interpretirani podaci i dokumenta o streljanju. Ovim fondom, koji je postojao do 1993. upravljali su direktor i upravni odbor. Pored Kraljeva, fond su finansirali i svi gradovi iz kojih su žrtve streljanja vodile poreklo. Veliki doprinos su davale i porodice i rodbina streljanih. Da bi se olakšao prilaz groblju, 1969. godine izgrađen je most (pasarela), koji je preko železničke pruge povezivao groblje i Ulicu oktobarskih žrtava. Fabrika vagona je 1977. besplatno preuredila putnički vagon koji je smešten na koloseku u Spomen-parku.[16][17]
Konkurs za idejno rešenje Spomen-parka bio je raspisan juna 1970. godine i trajao je do decembra. Pravo učešća su imala sva fizička i pravna lica sa teritorije SFRJ koja su bila kvalifikovana za ovu delatnost. Prva nagrada je iznosila 70.000 dinara, druga 50.000 i treća 30.000. Među uslovima konkursa biloje navedeno da humke stradalih ne treba pomerati i da treba podići plato na kom bi se okupili građani prilikom komemoracije. Spomenik bi trebalo da izražava bratstvo i jedinstvo naroda Jugoslavije, kao i nepokolebljivost čitavog kraja tokom ratnih borbi. Na raspisanom konkursu prvu nagradu su osvojili arhitekte Spasoje Krunić i Dragutin Kovačević.[18][19] Rad na izgradnji Spomen-parka je počeo 1971. godine. Centralni deo groblja čine humke streljanih rodoljuba i Aleje partizana. Humke su oivučene mermernim elementima koje simbolišu drveće različitog starosnog doba presečeno u rastu. Na njima se nalaze i niše za paljenje sveća. Oivičene su crvenom kaldrmom, koja simbolizuje krv razlivenu iz raka nakon što su nemački vojnici prešli tenkovima preko leševa kako bi što više ljudi sahranili u grobnice. Duž ulazne staze (Aleje partizana) postrojeni su spomenici istog materijala, ali drugačijeg oblika, koji simbolišu borce kraljevačkog partizanskog odreda Jovo Kursula i četvrtog kraljevačkog bataljona Prve proleterske brigade. Projekat kapele i ograde Spasoje Krunić je predstavio u Narodnom muzeju Kraljevo 2006. godine, u okviru obeležavanja godišnjice Masakra u Kraljevu. Memorijalni kompleks nije završen usled nedostatka sredstava. Od projektom predviđenih stavki izgrađeni su amfiteatar i uređene su grobnice, a izgradnja kapele je u toku. Nedostaju manji teatar (izdvojena letnja scena) i ceo južni nasip koji je trebalo da postepeno uvodi u ceo prostor stratišta.[20]
Za stalnu postavku muzeja koji je trebalo izgraditi u okviru ovog kompleksa bila je pripremljena kolekcija umetničkih dela pod nazivom Jugoslovenski slikari za Spomen-park u Kraljevu. Zbirka je nastala krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina. Preko 110 umetnika iz cele Jugoslavije je poklonilo svoje radove, a među njima su i: Miodrag B. Protić, Ljubica Sokić, Maksim Sedej, Oton Polok, Miha Maleš, Božidar Jakac, Voja Stanić, Lukateli Anton, Branko Šotra, Dragoslav Stojanović Sip, Momčilo Antonović i mnogi drugi. Radovi su prvobitno bili poslati za izložbu kojom bi se obeležilo 3 decenije streljanja, čija je tema bila Protiv nasilja i rata - za mir u svetu. Međutim, zbog kvaliteta i broja poslatih radova odlučeno je da oni budu izloženi u muzeju u okviru Spomen-parka. Kako muzej nije nikada bio izgrađen, ovi radovi su bili smešteni u Skupštini opštine Kraljevo, kao i društvenim organizacijama na teritoriji grada. Godine 1994. većina dela je smeštena u Narodni muzej Kraljevo, ali su neka dela nepovratno nestala.[21]
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
Vojnici NOVJ-a polažu vence na grobove streljanih 30. novembra 1944. godine, dan nakon oslobođenja Kraljeva -
Poziv na petogodišnji pomen streljanim žrtvama -
Plakat za Oktobarske svečanosti kojima je 1971. godine obeleženo tri decenije od streljanja -
Tito polaže venac na grobove streljanih 1973. godine -
Spomen park 1974. godine -
Aleja partizana u Spomen parku -
Amfiteatar u Spomen parku -
Plakat za oktobarske svečanosti 1990. godine -
Kapela u okviru Spomen parka
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b Narodni muzej Kraljevo Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. decembar 2013), Pristupljeno 25. 4. 2013.
- ^ Krejaković, Silvija (2013). Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 32; 36—38. ISBN 978-86-86831-12-5.
- ^ Krejaković, Silvija (2013). Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. Beograd: Muzej žrtav genocida. str. 45—47; 50. ISBN 978-86-86831-12-5.
- ^ Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 105—106.
- ^ Ristić, Radomir (2003). „Mesto streljanja i pokopavanja talaca u Kraljevu - Groblje streljanih 1941.”. Kraljevo oktobra 1941.: 181.
- ^ Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 115.
- ^ Kraljevo 14. H 1941. Dokumenta i slike. Kraljevo: Naordni muzej Kraljevo. 2016. str. 21.
- ^ Drašković, Dragan; Krejaković, Silvija (2011). Kraljevački oktobar 1941. Kraljevo: Narodni muzej Kraljevo. str. 9. ISBN 978-86-85179-36-5.
- ^ Ristić, Radomir (2003). „Mesto streljanja i pokopavanja talaca u Kraljevu - Groblje streljanih 1941.”. Kraljevo oktobra 1941.: 183.
- ^ a b v g Mladenović, Jovan (2021). „Groblje streljanih u Kraljevu arhitekte Spasoja Krunića: od projekta do mesta sećanja”. Naša prošlost. 20: 115.
- ^ Ristić, Radomir (2003). „Mesto streljanja i pokopavanja talaca u Kraljevu - Groblje streljanih 1941.”. Kraljevo oktobra 1941.: 181—182.
- ^ Krejaković, Silvija; Novčić, Suzana (2015). Kultura sećanja: ko ne pamti iznova proživljava. Kraljevo: Narodni muzej Kraljevo. str. 26. ISBN 978-86-85179-64-8.
- ^ Ristić, Radomir (2003). „Mesto streljanja i pokopavanja talaca u Kraljevu - Groblje streljanih 1941.”. Kraljevo oktobra 1941.: 183—184.
- ^ Ristić, Radomir (2003). „Mesto streljanja i pokopavanja talaca u Kraljevu - Groblje streljanih 1941.”. Kraljevo oktobra 1941.: 184—186.
- ^ Krejaković, Silvija; Novčić (2015). Kultura sećanja: ko ne pamti iznova proživljava. Kraljevo: Suzana. str. 25—26. ISBN 978-86-85179-64-8.
- ^ Ristić, Radomir (2003). „Mesto streljanja i pokopavanja talaca u Kraljevu - Groblje streljanih 1941.”. Kraljevo oktobra 1941.: 186—187.
- ^ Krejaković, Silvija; Novčić (2015). Kultura sećanja: ko ne pamti iznova proživljava. Kraljevo: Suzana. str. 36. ISBN 978-86-85179-64-8.
- ^ Ristić, Radomir (2003). „Mesto streljanja i pokopavanja talaca u Kraljevu - Groblje streljanih 1941.”. Kraljevo oktobra 1941.: 188—189.
- ^ Mladenović, Jovan (2021). „Groblje streljanih u Kraljevu arhitekte Spasoja Krunića: od projekta do mesta sećanja”. Naša prošlost. 20: 117—119.
- ^ Mladenović, Jovan (2021). „Groblje streljanih u Kraljevu arhitekte Spsoja Krunića: od projekta do mesta sećanja”. Naša prošlost. 20: 120—122.
- ^ Krejaković, Silvija; Novčić, Suzana (2015). Kultura sećanja: ko ne pamti iznova proživljava. Kraljevo: Narodni muzej Kraljevo. str. 40—43. ISBN 978-86-85179-64-8.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Ristić, Radomir (2003). „Mesto streljanja i pokopavanja talaca u Kraljevu - Groblje streljanih 1941.”. Kraljevo oktobra 1941.: 179—192.
- Mladenović, Jovan (2021). „Groblje streljanih u Kraljevu arhitekte Spasoja Krunića: od projekta do mesta sećanja”. Naša prošlost. 20.: 109—131.
- Krejaković, Silvija; Novčić, Suzana (2015). Kultura sećanja: ko ne pamti iznova proživljava. Kraljevo: Narodni muzej Kraljevo. ISBN 978-86-85179-64-8.
