Pređi na sadržaj

Srbijanci

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Republika Srbija u svojim ustavnim i međunarodno priznatim granicama

Pojam Srbijanci u srpskom jeziku ima značenje opšteg demonimskog, odnosno politonimskog naziva za stanovnike, odnosno državljane Srbije, nezavisno od njihove etničke, jezičke, verske ili bilo koje druge pripadnosti. Imenica Srbijanci izvodi se iz imenice Srbija i semantički se neposredno vezuje za odgovarajuće značenje pojma Srbija. Tokom istorije, osnovni semantički sklop pojma Srbijanci razvijao se i oblikovao prema odgovarajućim promenama u geopolitičkom značenju matičnog pojma Srbija. U okvirima srpske lingvistike, složena pitanja o upotrebi i značenju imenice Srbijanci i prideva srbijanski razmatrana su od strane najistaknutijih srpskih stručnjaka za jezik.[1][2][3]

Osnovno značenje pojma Srbijanci ustalilo se tokom 19. veka, nakon stvaranja ustaničke Srbije (1804-1813).[4] Počevši od tog vremena, pojam Srbijanci je ušao u širu upotrebu kao opšti termin za označavanje stanovnika, odnosno državljana Kneževine Srbije (1815-1882), odnosno Kraljevine Srbije (1882-1918). U isto vreme, pojam Starosrbijanci je upotrebljavan za označavanje stanovnika tada još uvek neoslobođene Stare Srbije (Raška, Kosovo, Metohija).[5] Pošto je sve do 1918. godine bio primarno vezivan za državno područje dotadašnje Srbije, pojam Srbijanci se i danas povremeno koristi u suženom značenju, kao naziv za stanovnike uže, odnosno središnje Srbije. U susednim državama, prvenstveno u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Crnoj Gori, pod pojmom Srbijanci se po pravilu podrazumevaju stanovnici Srbije u celini.[6] Pojedini kritičari savremene upotrebe termina smatraju da je termin uvredljiv i da njegova upotreba u pojedinim susednim državama ima za cilj naglašavanje razlika između Srba i Srbije i Srba iz drugih bivših jugoslovenskih republika. Pojam nosi i pejorativno značenje.[7]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Teritorijalni razvoj geopolitičkog pojma Srbije od 1815. do 1913. godine

Pojam Srbijanci se počeo šire upotrebljavati tokom prve polovine 19. veka. Simeon Piščević je u svojoj Istoriji srpskog naroda iz 1795. zapisao da su Srbe iz Stare Srbije, koji bi doselili na poziv carice Marije Terezije, zvali Srbijanci.[8] U Letopisu Matice srpske iz 1832. godine, prema tadašnjem pravopisu, pojavljuje u obliku "Serbіяncы".[9] Matija Nenadović navodi ovaj termin u svojim Memoarima (srbijanski oficiri).[10] Srpski književnik Sima Milutinović Sarajlija je 1826. godine svoju čuvenu zbirku pesama objavio pod naslovom Serbianka.[11] Srpski pesnik Branko Radičević je 1844. godine ispevao čuvene stihove: "Srbijanče, ognju živi, ko se tebi još ne divi!". Vuk Stefanović Karadžić je u izdanju „Srpskog rječnika“ iz 1852. godine zabeležio da se pojam Srbijanac odnosi na čoveka iz Srbije, uz naznaku: nem. Einer von Serbien, odnosno „neko iz Srbije“ i sa napomenom koja je ukazivala na upotrebu tog pojma u tadašnjoj Vojvodini.[12]

Jednu od prvih geopolitičkih definicija pojma Srbijanci dao je Jovan Subotić, koji je 1839. godine ukazao na opšte, odnosno demonimsko značenje tog pojma. U sklopu teorijskog razmatranja o konceptu Velike Srbije, ovaj srpski književnik je izdigao srbijanske odrednice iznad geopolitičkog okvira tadašnje Kneževine Srbije, uz napomenu da bi se svi stanovnici zamišljene "Velike Srbije" mogli po opštem imenu "otačastva" nazivati Srbijancima, s tim što bi svaki narod u okvirima te države, počevši od samih Srba, zadržao i svoje narodno, odnosno etničko ime.[13] Ukazujući na narodno jedinstvo Srba u Ugarskoj i Srba u Srbiji, Jovan Subotić je prema tadašnjoj političkoj podeli prve označavao kao ugarske Srbe, a druge kao srbijanske Srbe, što predstavlja jedan od najranijih primera za upotrebu tog izraza.[14] Pomenuti primer svedoči da je izraz srbijanski Srbi već u to vreme imao svoje jasno značenje: Srbi iz Srbije.

Srpski pravnik i književnik Jevstatije Mihajlović je 1843. godine naglasio da Srbi pored svog opštenarodnog imena, prema oblastima u kojima žive upotrebljavaju i razna predelna imena, odnosno regionalne nazive, među kojima je pomenuo i oblasne pojmove: Slavonci, Srbijanci, Bošnjaci, Crnogorci.[15]

Na sličan način, u Letopisu Matice srpske iz 1845. godine, opšti nazivi za stanovnike raznih oblasti se pominju u svojim izvornim, odnosno demonimskim značenjima: "Bošnяacы, Hercegovcы, ... nezavisimi Crnogorcы, i Serbіяncы u sadašnѣmъ Knяžestvu Serbskomъ".[16] U tadašnjoj srpskoj literaturi i publicistici, pojam Srbijanci je bio uobičajen i oko njegovog značenja nije bilo zabune. U to vreme, Srbi su bili teritorijalno podeljeni na one koji su živeli u oslobođenoj Srbiji, koje su ostali nazivali Srbijancima, i one koji su živeli van granica te Srbije (Starosrbijanci u Osmanskom carstvu, Prečani u Austrougarskoj i Crnogorci u Crnoj Gori). Srpski filolog Ivan Klajn je tim povodom napomenuo: Tako je bilo pogotovo u 19. veku, kada niko, recimo, nije poricao da su Crnogorci Srbi, pa je stvoren izraz "Srbijanac", da bi se razlikovao po geografskom poreklu.[17]

Pojam Srbijanci je imao posebno mesto u srpskoj političkoj terminologiji, pogotovo u ravni odnosa između dve srpske države, Srbije i Crne Gore, pošto je omogućavao da se pod okriljem opštenarodnog etnonima Srbi upotrebljavaju i posebni regionalni nazivi za Srbe-Srbijance (Srbe iz Srbije) i Srbe-Crnogorce (Srbe iz Crne Gore), čime se stavljalo do znanja da etnički pojam Srbin stoji iznad regionalnih naziva Srbijanac i Crnogorac. Na to pitanje je obraćena posebna pažnja u istoriografiji i publicistici, tako da srpski autori u sklopu izlaganja o tadašnjim odnosima dve srpske države, Srbije i Crne Gore, po pravilu upotrebljavaju izraz "srbijansko-crnogorski" odnosi.[18][19][20][21][22][23][24][25]

Prvi spor oko upotrebe prideva „srpski“ ili „srbijanski“ potiče iz 1882. godine, kada je Kneževina Srbija proglašena za kraljevinu, a knez Milan Obrenović za kralja Srbije. U široj javnosti, kako u samoj Srbiji tako i izvan nje, novoproglašeni kralj Srbije je često pominjan i kao „srpski“ kralj, što je imalo i poseban opštesrpski, a samim tim i politički prizvuk. Ubrzo nakon proglašenja, kralj Milan je iz Beča dobio zahtev u kome Austrougarska, koja je priznala proglašenje kraljevine, ističe da vladar Srbije ne može biti „srpski“ kralj u opštem smislu, već samo „srbijanski“ kralj, odnosno „kralj Srbije“, što je i bio zvanični vladarski naslov. Takvim insistiranjem Beča na upotrebi teritorijalne, a ne etničke odrednice, naglašavalo se da Kraljevina Srbija nema jurisdikciju nad Srbima izvan Srbije. Austrougarska monarhija je sebe smatrala domovinom Srba prečana, pa je izraz „srpski“ doživljavala kao odraz pretenzija Srbije na sve Srbe.[26]

Dodatne zabune oko značenja i upotrebe ovog pojma pokušali su da stvore pojedini hrvatski lingvisti, te je tako Vatroslav Rožić 1905. godine pisao: Čovjeku iz Srbije velimo: Srbijanac, što ne će biti čisto narodnoga postanja, i ako se tako općeno govori i piše; bilo bi možda bolje: Srbijac ili Srbljanin (s nast. janin); u narodnim pjesmama nahodi se pluralni oblik Srblji (genet. Srbalja); mjesto: Srbijac, Srbljanin nije dobro reći: Srbin, jer je to narodno ime i ne znači čovjeka iz kraljevine Srbije. Ova veštačka domišljanja nisu uspela da unesu priželjkivanu zabunu u pojmovne odnose u srpskom jeziku. Stoga je u nekim politički krugovima nakon 1918. godine forsiran pojam "Srbijanština" u pogrdnom značenju koje se odnosilo na navodno srpsko nastojanje da se novostvorena Kraljevina SHS/Jugoslavija pretvori u Veliku Srbiju.[27]

Nasuprot tome, lingvista Egon Fekete je povodom upotrebe pojma Srbijanci i prideva srbijanski zaključio: "Umesto prideva srpski može se upotrebiti i pridev srbijanski. Prvi ima šire značenje i nacionalnu konotaciju, dok se u drugom slučaju radi o teritorijalnom određenju pa se pridev srbijanski vezuje za Srbiju. Kao što svi Srbi nisu Srbijanci tako ni svi Srbijanci (građani Srbije) nisu Srbi".[17]

U propagandnoj knjizi crnogorskih emigranata-zelenaša iz 1921. godine, pod naslovom Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića, ni na jednom mestu se ne spominju Srbi i Crnogorci kao dva posebna naroda, nego samo Srbijanci i Crnogorci, kao stanovnici Srbije, odnosno Crne Gore.[28] Delfa Ivanić je pisala o gradnji zgrade Društva Sveti Sava i zapisala je da je pri postavljanju kamena temeljca pevalo pevačko društvo staro-Srbijanaca i Makedonaca, za vreme službe, a posle su pevali još nekoliko južnosrbijanskih pesama.[29]

Današnja upotreba[uredi | uredi izvor]

Nakon raspada Jugoslavije, pitanje o značenju i upotrebi pojma Srbijanci i prideva srbijanski postalo je predmet raznih polemika, kako lingvističkih, tako i političkih. Te polemike se po pravilu vode u dve ravni, od kojih se prva odnosi na pitanje o upotrebi tog pojma u srpskom jeziku, dok se druga ravan odnosi na pitanje o upotrebi tog pojma u nekim srodnim jezicima. Mediji na hrvatskom i bošnjačkom jeziku često koriste pomenute pojmove ne samo u funkciji označavanja raznih stvari koje su u vezi sa državom Srbijom u celini,[30][31] što nije sporno, već i u funkciji svođenja srbijanskih odrednica na okvire uže Srbije, bez Vojvodine i Kosova i Metohije,[32] kao i u funkciji podvlačenja razlike između Srba u Srbiji i Srba u Hrvatskoj,[33][34] odnosno Bosni i Hercegovini, što se među Srbima u tim zemljama doživljava kao pokušaj veštačkog podvajanja srpskog naroda. U delu srpske javnosti, takva upotreba srbijanskih odrednica shvaćena je čak i kao pokušaj promene srpskog nacionalnog imena.[35]

Na drugoj strani, u publicistici i medijima etničkih Crnogoraca, upotreba pojma Srbijanci i prideva srbijanski se izbegava u određenim kontekstima, te se tako ne govori o "crnogorsko-srbijanskim" odnosima kao odnosima između Crne Gore i Srbije, već se upotrebljava izraz "crnogorsko-srpski" odnosi, čime se želi naglasiti da je crnogorstvo odvojeno od srpstva, odnosno da su Crnogorci različiti od Srba.[36]

Tendenciozna upotreba srbijanskih odrednica u medijima na srodnim jezicima u okruženju, izazvala je ne samo nezadovoljstvo u delu srpske javnosti već je dovela i do nekih neobičnih posledica u vidu osporavanja pomenutih pojmova od strane pojedinih srpskih publicista i drugih javnih ličnosti. U tom smislu, pojam Srbijanci se ponekad osporava kao navodno "stran" srpskom jeziku, a neki ga smatraju i uvredljivim.[37][38][39][40] U delu javnosti se otvoreno osporava upotreba srbijanskih odrednica za područje Srbije u celini, uz insistiranje na njihovom svođenju u okvire uže, odnosno centralne Srbije, bez Vojvodine i Kosova i Metohije.[41] Takvi i slični stavovi su u drugom delu srpske javnosti označeni kao posledica nedovoljnog poznavanja istorijskih i jezičkih pitanja.[42]

Hrvatski mediji[43] kao i mnogi crnogorski Srbi koriste pridev srbijanski. Ovaj naziv izbegavaju stanovnici Crne Gore koji se osećaju kao Crnogorci u etničkom smislu[44] kojima pogoduje da se govori o Srbima i Crnogorcima a ne o Srbijancima i Crnogorcima, jer po tome nazivanju ispada da Crnogorci nisu Srbi. U Srbiji se ovaj naziv skoro ne koristi pa tako i u novinama srpske patrijaršije Pravoslavlje možemo naći tekstove ovakvog sadržaja:[45]

Prvojerarh Srpski je tada došao da zahvali crnogorskom narodu na velikoj pomoći koju su učinili bratskom, srpskom narodu koji je grcao pod teretom strašnih majskih poplava.

ili ovakvog:[46]

Nakon parastosa na Gazimestanu pevale su se..., ali i himna litija u Crnoj Gori Ne damo svetinje čime je pokazano jedinstvo srpskog i crnogorskog naroda u borbi protiv diskriminatorskog Zakona o slobodi veroispovesti.

Sociolog Zoran Avramović smatra da je prekrštavanje srpskog nacionalnog imena motivisano da se od Srba konstruišu nacije drugačije od Srbijanaca. On smatra da se upotrebom termina Srbijanac, koji smatra uvredljivim, radi na planskom forsiranju razlika između Srba u Srbiji i Srba u drugim krajevima.[47]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Srbijanci na Vikimedijinoj ostavi.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Fekete 1978, str. 199-209.
  2. ^ Nikolić 1998, str. 13-15.
  3. ^ Šipka 2001, str. 111-122.
  4. ^ Fekete 1978, str. 202.
  5. ^ Rad Zbora (mitinga) Srbo-Makedonaca i Staro-Srbijanaca držanoga 3. Marta 1885 godine u Nišu, Beograd: Štamparija napredne stranke, 1885.
  6. ^ Nikolić 2007.
  7. ^ Danas (2023-01-18). „Razlika između Srbina i Srbijanca: Na koga se pod kojim pojmom misli?”. N1 (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2024-01-26. 
  8. ^ Piščević 2018, str. 310.
  9. ^ Serbskій Lѣtopisъ, t. 8 (1832), knj. 30, str. 144.
  10. ^ Nenadović, Matija (1947). Memoari. Beograd: Prosveta. str. 50, 58. 
  11. ^ Sima Milutinović Sarajlija (1826): Serbianka
  12. ^ Stefanović-Karadžić 1852, str. 707.
  13. ^ Subotić 1839, str. 109.
  14. ^ Subotić 1839, str. 113.
  15. ^ Mihajlović 1843, str. 71.
  16. ^ Serbskій Lѣtopisъ, t. 19 (1945), knj. 68, str. 22-23.
  17. ^ a b Nigde u Evropi ne postoje "Francužani" ili "Hrvaćani", kao što postoje Srbijanci i Bosanci
  18. ^ Popović 1920.
  19. ^ Perović 1939, str. 147-154.
  20. ^ Durković-Jakšić 1951.
  21. ^ Durković-Jakšić 1957.
  22. ^ Durković-Jakšić 1982, str. 145-152.
  23. ^ Andrijašević 1999, str. 129-142.
  24. ^ Ljušić 1999, str. 143-162.
  25. ^ Ljušić 2008, str. 1054-1055.
  26. ^ „Autonomija (2010): Srbijanski i srpski - rat prideva”. Arhivirano iz originala 09. 10. 2012. g. Pristupljeno 15. 05. 2013. 
  27. ^ Nova Evropa (1927), knj. 16, str. 246-248.
  28. ^ Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića: Dokumenta o zločinima Srbijanaca u Crnoj Gori, Rim: Odbor crnogorskih izbjeglica, 1921.
  29. ^ Milanović, Jasmina (2012). DELFA IVANIĆ, USPOMENE. Beograd: INSTITUT ZA SAVREMENU ISTORIJU. str. 55. ISBN 978-86-7403-172-8. 
  30. ^ Josip Pavičić (2011): Je li Boris Tadić Srbin ili Srbijanac?
  31. ^ „Vijesti (2016): Srbijanski premijer Aleksandar Vučić obrušio se na Hrvatsku: Srbiju nitko neće gaziti ni ponižavati!”. Arhivirano iz originala 15. 06. 2018. g. Pristupljeno 16. 01. 2019. 
  32. ^ Miljenko Jergović (2011): Srbijanska glupost Hrvatske televizije
  33. ^ Radoje Arsenić (2011): Hrvatska pouka o Srbima i Srbijancima
  34. ^ Nikola Belić (2015): Koriste „Srbijance” da se dokažu kao Hrvati
  35. ^ Zoran Avramović (2011): Srbijanci u Hrvatskoj
  36. ^ Budimir Dragović: Odnosi Crne Gore i Srbije u XIX i XX vijeku
  37. ^ Ana Radmilović (2010): Ko su Srbijanci, gde žive, i šta su oni na kraju krajeva
  38. ^ Zoran Ćirjaković (2013): O čemu govore kada kažu Srbijanac?
  39. ^ „Zoran Ćirjaković (2013): Zašto je uvredljiva reč Srbijanac?”. Arhivirano iz originala 06. 07. 2013. g. Pristupljeno 06. 07. 2013. 
  40. ^ Gradimir Aničić (2015): Srbijanski ili srpski
  41. ^ Zoran Avramović (2011): Arčenje imena
  42. ^ Nemanja Rodić (2011): Srbijanac je državljanin Srbije
  43. ^ Srbijanski premijer Aleksandar Vučić obrušio se na Hrvatsku. 9. 2. 2017. Arhivirano iz originala 15. 06. 2018. g. Pristupljeno 23. 10. 2019. 
  44. ^ Vučić: Srbi u Crnoj Gori nijesu manjina. 9. 2. 2017. Arhivirano iz originala 11. 02. 2017. g. Pristupljeno 09. 02. 2017. 
  45. ^ Krupniković, Snežana (2016). Pravoslavlje, članak: Vaseljenski svetitelj, broj: 1182., od 15.6.2016. Beograd: SPC. str. 8. 
  46. ^ Marić, Marina (2020). Pravoslavlje, članak: Preko Kosmeta do Crne Gore, svi se Srbi za svetinje bore!, broj: 1279., od 1.7.2020. Beograd: SPC. str. 30. 
  47. ^ Avramović, Zoran (2013). Rodoljupci i rodomrsci: Savremeni srpski patriotizam i nacionalno dezintegrativna misao i praksa. Beograd: Službeni Glasnik. str. 110. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Србијанци&oldid=27806927”