Srpska narodna književnost

Ime

Termin narodna književnost upotrebio je najpre krajem 16. veka francuski pisac Mišel de Montenj, koji je u ‘’poeziji narodnoj i nevino prirodnoj‘’ gaskonjskih seljaka i naroda koji nemaju pisma nalazio nekih čari i poredio ih sa lepotom ‘’poezije savršene po pravilima umetnosti‘’. Na šire prihvatanje ovog termina u evropskim okvirima i na promenjen odnos prema tvorevinama prostog i neukog sveta još bitnije uticao je Nemac Johan Gotfrid Herder svojom zbirkom u 2 knjige (Volkslieder), koja se pojavila 1778-1779. godine, i svojim teorijskim esejima. U nas je na prihvatanje termina narodne pesme i narodne pripovetke presudno uticao Vuk Stefanović Karadžić. Kada je Vuka, na samim počecima njegovog rada, nagovarao da beleži narodne pesme i priče, Jernej Kopitar pokazivao mu je Herderovu zbirku narodnih pesama.

Sa opadanjem romantičarskog zanosa narodnim pesmama i pričama, kada se narodna književnost počela izučavati analitički, kao specifičan deo kulturne baštine, terminu narodna književnost stavljene su zamerke. Odrednica „narodna“ u srpskom jeziku, kao i u mnogim drugim jezicima, višeznačna je: reč narod i njene izvedenice mogu da imaju etničko (narod je nacija) i socijalno značenje (narod su seljaci, nepismeni, siromašni, niži društveni slojevi). Iz namere da se ogradi od romantičarskog poimanja ovog vida književnosti i da se izbegne nepoželjna dvosmislenost uveden je termin usmena književnost. Termin je prvi put upotrebio Pol Sebijo (1881) na francuskom jeziku, a u srpskoj nauci se javlja 1911. godine u knjizi Andre Gavrilovića Istorija srpske i hrvatske književnosti usmenog postanja. Ovim terminom ističe se njeno najbitnije svojstvo: usmeno nastajanje i prenošenje, potire se romantičarsko shvatanje o kolektivnom stvaralaštvu („narodni genij“) i stvara se dihotomija usmena/pisana književnost koja nema nepoželjno vrednosno značenje.

Međutim, ni uvođenje termina usmena književnost nije rešilo problem imenovanja. Ovaj termin može da bude šireg opsega od onoga što se smatra delima narodne književnosti, jer su se u prošlosti usmeno prenosili i drugi oblici, kao što su neka dela nastala pod okriljem crkve. U današnje vreme termin usmena književnost, ako bismo ga shvatili doslovno, mogao bi da obuhvati niz vidova savremene masovne kulture (radio, televizija). Terminu usmena književnost nedostaje i tradicijski aspekt, koji stariji termin narodna književnost poseduje.

Problem imenovanja ovog vida književnog stvaralaštva još uvek nije jasno rešen, pa neki naučnici upotrebljavaju termin narodna, a drugi usmena književnost. Ima slučajeva i uporedne upotrebe oba termina, u zavisnosti na šta se stavlja akcenat: na tradicionalnost ili na način prenošenja. Pokušaj da se ova dva pojma spoje u jedan (narodna usmena književnost i obrnuto) ne rešava problem, već ga samo dodatno komplikuje, jer implicira postojanje narodne književnosti koja nije usmena ili usmene književnosti koja nije narodna i veštački spaja dva odnosa prema istom fenomenu.

Opšte odlike narodne književnosti

Sinkretičnost

U autentičnom društvenom ambijentu kakav je vladao u vreme kada su nastajale i prenosile se usmenim putem narodne pesme i priče nisu postojale odvojeno od drugih umetnosti. Njih je odlikovao sinkretizam (jedinstvo) više umetnosti. Pesme su pevane, uz pratnju nekog instrumenta (frula, gajde, gusle, tambura), vezane za karakterističnu ili opštu melodiju, a često su praćene igrom (kolo). Čak su i bajke nosile u načinu svoje izvedbe osobine sinkretizma, jer je pričanje bajki u isto vreme bilo i izvođenje sa elementima glume. Neke lirske pesme, poput kraljičkih ili dodolskih, bile su deo obreda koji je u sebi sadržavao i elemente drame, mada u rudimentiranom obliku. Vezane za obrede i običaje pesme su, pored umetničkog sinkretizma (muzika, ples, drama), bile deo i šireg, izvanumetničkog oblika sinkretizma (umetnost, obred/običaj).

Varijativnost

Svaka tvorevina narodne književnosti, sa izuzetkom sasvim kratkih oblika, ostvaruje se na više načina, podložna je neprestanim promenama, pa pojava varijanti čini jedno od njenih osnovnih svojstava. Još je Vuk Karadžić uočio da među pesmama i pričama koje je sakupio ima sličnih tekstova, pa im je davao nazive Opet to, ali drukčije ili Opet to, malo drukčije. Za razliku od pisane književnosti, gde svaka promena osim autorove intervencije nije legitimna, u okviru narodne književnosti nema pravih i lažnih varijanata, osim ako se ne radi o mistifikaciji. Varijante mogu da budu manje ili više uspele, potpune ili nepotpune, kraće ili duže, starije ili mlađe, više ili manje rasprostranjene u vremenu i prostoru, sačuvane u pisanom obliku ili hipotetičke. U razvijenim usmenoknjiževnim tradicijama kakva je srpska, promene mogu zahvatiti sve strukture jednog dela, ali se varijantom smatra samo promena nastala u okviru istog žanra, u delima koja su identičnog osnovnog motiva i identične ili srodne po osnovnom toku radnje.

Jezik narodne književnosti

Jezik narodne književnosti je literarni jezik koji, kroz usta narodnog pevača ili pripovedača, prenosi određenu estetsku informaciju do slušalaca i ne treba ga poistovećivati sa narodnim jezikom. Narodni jezik je jezik svakodnevne komunikacije i, čak i u vreme Vukovog sakupljačkog rada, znatno se razlikuje od jezika narodnih pesama i priča. Njegova je funkcija da prenese informaciju i tu je osnovna razlika između jezika svakodnevice i jezika pesama i priča — estetski momenat.

Stilski postupci i sredstva

Metafora

Kao metafora pojavljuju se pojmovi iz svakodnevnog života, koji pripadaju taktuelno, vizuelno i empirijski poznatom.

Ravan koja emituje sliku metafore potiče iz četiri semantička polja:

• biljni svet (ruža-ružica, ljubičica, zumbul, kada, ruzmarin, dunja, narandža)
• životinjski svet (jagnje, jelen, košuta, soko-sokolica, golub-golubica, kukavica, lastavica)
• astralno područje (Sunce, Mesec, zvezde, zvezda Danica)
• plemeniti metali i drago kamenje (zlato, srebro, biser)

Pored ovih metafora vrlo učestalo se javljaju i metafore srce, duša i vila.

Perifraza

Perifraza se u narodnoj književnosti koristi u vidu formula koje prekrivaju određeni pojam. Najčešće zahvataju oblast ljubavi, seksa i smrti (umiranja).

Perifraze iz oblasti ljubavi i seksa:

• ljubavno sjedinjenje — davanje, poklanjanje
• devojačka želja da se uda — izražava se želja da bude odvedena momačkom domu
• nevina žena — ne zna šta je muška glava
• neplodnost (jalovost) muškarca — postavlja mu se pitanje: Zar ti nemaš na srdašcu bilja

Perifraze iz oblasti smrti (umiranja):

• smrt se parafrazira u vidu pitanja pokojniku- kuda si se zaputio, zašto si se odelio od sveta
• smrt se parafrazira i ustaljenim izrazima — ispustiti dušu, dati Bogu dušu, s dušom se rastaviti
• ubiti, pogubiti — rastaviti s konjem i sastaviti sa zemljom

Poređenje

Kao izvori poetskih slika nastalih poređenjem javljaju se gotovo ista semantička polja koja se javljaju i u metafori: biljni i životinjski svet, astralno područje, ali i poređenje sa snegom (Grlo joj se bijeli/ kao snijeg u gori), sa vatrom (Planu Juže kako oganj živi).

Antiteza (kontrast)

Kontrastom se suprotstavljaju pojedine reči, pojmovi i poetske slike, a kontrast može da bude i osnovno načelo kompozicije usmenoknjiževne tvorevine. U vrstama sa razvijenom naracijom (epska i epsko-lirska pesma, bajka, novela) kontrastom su dati uglavnom svi elementi fabule kao što su likovi, deskripcija, mesto radnje ili vreme.

Slovenska antiteza

Slovenska antiteza je autohtoni element srpske usmenoknjiževne tradicije, u njoj je nastala i odatle je širila svoj uticaj na dela pisane književnosti. Teoretičari književnosti je različito definišu, kao poređenje, kontrast ili negativno poređenje. U srpskim narodnim pesmama slovenska antiteza ima strogo utvrđenu idealnu šemu:

predformula	Bože mili, čuda velikoga,
platforma	što procvilje u Bananje Gornje?
alternativna pitanja	Da l' je vila, da li guja ljuta?
objašnjenja	Da je vila — naviše bi bila,
	da je guja — pod kamen bi bila,
negacije	nit' je vila, niti guja ljuta,
razjašnjenje	već to cvili Perović Batriću.

U konkretnom izvođenju ne mora biti ostvareno svih šest elemenata. Platforma, negacija i razjašnjenje su obavezni elementi slovenske antiteze, dok se ostali elementi upotrebljavaju od slučaja do slučaja. Slovenska antiteza je uvek uvodna formula, mada se ne mora uvek pojaviti na inicijalnoj poziciji u pesmi. Njena je funkcija da na početku pesme proizvede utisak i da zainteresuje za zbivanje. Javlja se u epski, lirskim i epsko-lirskim pesmama.

Alegorija

Alegorija se u narodnoj književnosti, skoro po pravilu, gradi personifikacijom biljnog i životinjskog sveta. Srodna je metafori, jer i jedna i druga stilska figura imaju u usmenom pesništvu utvrđena, tradicijom ustanovljena i nepromenljiva značenja koja se samo jednim delom uspostavljaju u konkretnom tekstu pesme. Većim delom značenje metafora i alegorija izvire iz arhaičnih verovanja, predanja, magije i životnog iskustva. Alegorija se češće javlja u lirskim narodnim pesmama. Kada se jave u epskim pesmama predstavljaju lirski element u epskom tkivu. Čuvena je alegorija u pesmi Ropstvo Janković Stojana, zasnovana na metaforama lastavice i sokola, odnosno vijanja i savijanja gnijezda. Veoma uspele su i alegorije o padu zlatne jabuke u Bojanu u pesmi Zidanje Skadra, zatim slika nebeskih prilika u uvodnom delu pesme Početak bune protiv dahija. Motiv proročkog sna takođe predstavlja alegorijsku poetsku sliku, kao na primer san Jovana kapetana o gromu koji udara u kuću, u pesmi Ženidba Maksima Crnojevića.

Personifikacija

U ljubavnim, svatovskim i porodičnim lirskim pesmama upotrebljavaju se personifikacije koje služe metaforično-alegorijskom opisu ljudskih bića, najčešće zaljubljenih, čija je funkcija posredno izražavanje osećanja. U obrednim i religioznim lirskim pesmama najčešće su personifikacije koje su relikt starog verovanja u paganske bogove, po kojem je svaka prirodna pojava lik boga ili poseduje dušu. Sa primanjem hrišćanstva panteon paganskih bogova zamenjen je hrišćanskim svecima. Ova dva tipa personifikacije se teško razgraničavaju, jer ono što je nekad bilo izraz obrednih paganskih verovanja i mitskih predstava i prožeto novijim, hrišćanskim slojem, kasnije može da bude prihvaćeno kao alegorijska poetska slika, vredna zbog svoje lepote (mitološka religiozna pesma Ženidba sjajnoga mjeseca. U epskim pesmama područje upotrebe personifikacije svedeno je: gavranovi se javljaju kao glasnici nesreće i to gotovo uvek u paru. Javljaju carici Milici ishod bitke na Kosovu u pesmi Sluga Milutin, a u Višnjićevoj pesmi Boj na Mišaru odgovaraju ljubi Kulin-kapetana o ishodu i smrti njenog muža. Ranjeni soko vodi dijalog sa Dmitrom Jakšićem u pesmi Dioba Jakšića. I konj često progovara u epskim junačkim pesmama. U pesmi Ženidba kralja Vukašina Momčilov konj Jabučilo otkriva izdaju ljube Vukosave, a u pesmi Smrt Marka Kraljevića Šarac svom gospodaru nagoveštava smrt. U pripovetkama koje su zasnovane na fantastičnom personifikacija se upotrebljava vrlo često, jer se njome lakše prelazi granica između ljudskog, svakodnevnog i natprirodnog, čudesnog.

Epitet

Epitet je stilska figura koja se učestalo pojavljuje u delima narodne književnosti, ali je relativno ograničen fond upotrebljavanih epiteta. Jedan određeni pridev uvek stoji uz neku određenu imenicu i nikada ne biva zamenjen nekim drugim. Ovakav tip epiteta naziva se stalni epitet.

Klasifikacija

• 1. Epika
  • Epika u prozi
    • Predanja
      • Demonološka ili mitska predanja
      • Etiološka predanja
      • Istorijska predanja
      • Kulturno-istorijska predanja
    • Pripovetke
      • Basne i priče o životinjama
      • Bajke
      • Legendarne priče i skaske
      • Novele
      • Šaljive priče
      • Anegdote
      • Ratničko-patrijarhalne anegdote
  • Epika u stihu
    • Junačke (epske) pesme
      • Pretkosovski ciklus
      • Kosovski ciklus
      • Ciklus Kraljevića Marka
      • Pokosovski ciklus
      • Hajdučke i uskočke pesme
      • Ciklus pesama o oslobođenju Srbije i Crne Gore
    • Pripovedne pesme
      • Religiozno-moralističke legende u stihu
      • Bajke u stihu
      • Novelističke pesme
• 2. Epsko-lirske pesme
  • Balade
  • Romanse
  • Legendarne pesme
• 3. Lirika
  • Obredne i običajne pesme
    • Obredne pesme
      • Koledarske i božićne pesme
      • Bogojavljanske ili vodičarske pesme
      • Pesme na ranilu
      • Đurđevske pesme
      • Uskršnje ili veligdenske pesme
      • Lazaričke pesme
      • Spasovske pesme
      • Kraljičke pesme
      • Ivanjske pesme
      • Dodolske pesme i krstonoške pesme
    • Običajne pesme
      • Svatovske pesme
      • Zdravice (počašice i počasnice)
      • Tužbalice
  • Religiozne pesme
    • Mitološke pesme
    • Hrišćanske pesme
    • Slepačke pesme
  • Posleničke pesme ili pesme uz rad i pesme o radu
  • Ljubavne pesme
  • Porodične pesme
  • Šaljive pesme
    • Parodije
    • Rugalice
• 4. Kraće govorne umotvorine
  • Poslovice i izreke
  • Zagonetke
  • Pitalice
  • Basme, vračanja
  • Brzalice
  • Razbrajalice (brojanice)
  • Blagoslovi
  • Kletve
  • Zakletve

Vidi još

• Književnost
• Srpska književnost
• Srpski narodni pesnik
• Erski humor
• Spisak elemenata nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije

Literatura

• Narodna književnost I / Dr Vido Latković, Beograd, 1975.
• Narodna književnost / Radmila Pešić, Nada Milošević-Đorđević, Beograd, 1984.
• Pregled klasifikacija usmenih lirskih pesama (u knjizi: Muke po Makarenku / prilozi nastavnom izučavanju književnosti) / Branislav V. Branković, Zaječar — Knjaževac, 1999.
• Srpska narodna epika / Jovan Deretić, Beograd, 2000.
• Narodna književnost: fragmenti skripti / Dr Marija Kleut, Novi Sad, 2003.
• Uvod u usmenu književnost / Snežana Samardžija, Beograd, 2007.
• Nastavno proučavanje narodnih pripovedaka i predanja / Zona Mrkalj, Beograd, 2008.
• Trifunoski, Jovan F. (1990). „Velika seoba Srba u narodnim predanjima iz Makedonije” (PDF). Etnološke sveske. 11: 54—61.