Srpski pravoslavni hram Svetih Kirila i Metodija na Visu

pravoslavna crkva na Visu

Srpski pravoslavni hram Svetih Kirila i Metodija na Visu sagrađen je 1933. godine a srušen 1963. Pripadao je dalmatinskom vladičanstvu.

Hram je bio srpsko-vizantijskog stila, po projektu arhitekte Momira Korunovića. Imao je jednu kupolu, s razvijenim upisanim krstom, sa zvonikom na jugozapadnom dijelu pročelja. Pored obilježja srpsko-vizantijske arhitekture, Korunović je hramu dodao i manje elemente gotičkih i renesansnih uticaja, zastupljene u primorskim gradovima.

Pokret Hrvata za prelazak u pravoslavlje

Nakon Prvog svjetskog rata i nastanka Kraljevine Jugoslavije, na Visu se pojavio pokret rimokatolika, koji su bez misionarskih zalaganja SPC izrazili želju za povratak u pravoslavnu vjeru. Njihovi preci su uglavnom bili pravoslavni Srbi koji su se tu naselili, a kasnije su u doba katoličkih vlasti pokatoličeni. To su bili potomci nekadašnjih Srba doseljenih iz Srbije iz Smedereva, nakon pada Srpske despotovine. Po tome se i jedno mjesto na Visu tada zvalo Smederevo. Održali su Skupštinu na Visu 1925. na kojoj su donijeli odluku o povratku u pravoslavlje. Ugledni viški domaćin i posljednji predsjednik pravoslavne crkvene opštine rekao je: „Nećemo da jednom nogom stojimo na Visu, a drugom u Rimu (Vatikanu, prim. aut.) – prirodnije je: jednom nogom na Visu, a drugom u Beogradu”. Jedan od stavova ove pravoslavne zajednice bio je i: „Hoćemo da u svemu budemo svoji. Kada je narodna država – neka je narodna Crkva. E, zato smo prigrlili sveto Pravoslavlje!”.

Da bi se shvatila želja mještana ostrva Visa za narodnom Crkvom, valja objasniti i sam pojam.

Šta označava narodna Crkva? Označava samostalnu crkvenu organizaciju, sa svojom crkvenom vlašću iz naroda i u narodu; sa narodnim sveštenstvom, narodnim jezikom i narodnim običajnim izrazom svoje vere. Nasuprot takvoj narodnoj Crkvi stoji nenarodna ili internacionalna, sa centralom izvan naroda, sa sveštenstvom odasvuda, sa tuđim jezikom i sa ujednačenim i uniformisanim izrazom vere. Šta je prirodnije i korisnije? Nesumnjivo narodna Crkva. Ona ima svoje opravdanje u Jevanđelju. Sam Spasitelj je zapovedio apostolima Svojim: Idite i naučite sve narode (Mat. 28,19). Tim rečima On je nazivao narode kao prirodne jedinice Svoje Vaseljenske Crkve. I kada je poslao Duha Svetog na apostole, oni su počeli govoriti raznim jezicima sviju naroda: Parćana, Miđana i Egipćana i Rimljana i Arapa i svih ostalih. I kad su apostoli postavljali starešine crkve u jednom narodu, oni su se trudili da ih uzimaju iz tog naroda. Otuda je i Savina narodna Crkva jevanđelska i apostolska. Takvu narodnu Crkvu želio je oduvek svaki hrišćanski narod pod suncem. No ni do današnjeg dana mnogi hrišćanski narodi nisu uspeli da imaju svoju samostalnu narodnu crkvu…

— Sveti Nikolaj Žički i Ohridski

Stjepan Roca, rimokatolik koji je prešao u pravoslavlje, isticao je da je Katolička Crkva u Hrvata uvijek bila pogodni instrument za sprovođenje stranih uticaja i da je gušila izvorne narodne stvaralačke zamahe. Vatikan je favorizovao latinski kao liturgijski jezik, gušeći glagoljicu, i istovremeno proganjajući svećenike koji su služili misu na razumljivom, narodnom jeziku. S druge strane, pravoslavni apologet ističe: „dok se po čitavoj Istri po našim crkvama ne čuje naš jezik, dotle se u srpsko-pravoslavnoj crkvi u Trstu, Zadru i Rijeci i Peroju čuje naša klasična staroslavenština“.

Utemeljenje parohije

Srpska pravoslavna parohija na Visu službeno je utemeljena 1. jula 1926. godine, što vidimo iz službenog proglasa u kojem stoji: Zastupnik Ministra vera, Gospodin Ministar prosvete odlukom svojom od 1. jula 1926. godine izvolio je odlučiti da se na ostrvu Visu (srez hvarski) obrazuje srpsko – pravoslavna parohija, koju sačinjavaju sela: Kuti sa 34 doma i duša 123, Smederevo sa 24 doma i duša 61, Luka sa 10 domova i duša 27, Mala Banda sa 18 domova i duša 44.

Prvi paroh u Visu bio je splitski prota Sergije Urukalo, da bi krajem 1926. godine, na temelju raspisanog konkursa, bio imenovan i prvi viški paroh Stanko Ivanović, rektor Cetinjske bogoslovije u penziji. Budući da je on umro već u oktobru 1927, novim parohom je 1928. imenovan Stevan Javor, gimnazijski vjeroučitelj iz Šibenika. Njega će 1939. naslijediti Danilo Bukorović.

Izgradnja i osvećenje hrama

razglednica Visa iz 1935. godine na kojoj se vidi srpski pravoslavni hram Sv. Kirila i Metodija, lijevo, na trgu

Liturgije su se najprije održavale u kapeli koja je bila uređena u konobi (podrumu) kuće Dragoševića, blizu opštinske zgrade. Zbog toga je krajem 1931. godine viška pravoslavna crkvena opština pokrenula akciju za gradnju hrama. Tu je ključnu ulogu odigrao načelnik Ruljančić koji je, u ime viške uprave, besplatno ustupio zemljište za hram u središtu mjesta, na predjelu Ravnica. Pravoslavni hram je građen tokom 1932. i 1933. godine. Objekat je svojim položajem i veličinom dominirao u vizuri tadašnjeg Visa. Ukupna cijena gradnje bila je 500.000 tadašnjih dinara, a sredstva su se skupljala po čitavoj Jugoslaviji. Gradnju je u velikoj mjeri finansiralo Društvo Kneginje Ljubice iz Beograda, a priloge je dalo i lokalno stanovništvo.

Hram je svečano osveštan 12. novembra 1933. godine, a za zaštitnike hrama simbolično su proglašeni „slovenski apostoli“ sv. Ćirilo i Metodije, što je imalo konotaciju povezivanja dva slovenska naroda (isto ime nosi katolička Crkva Svetih Ćirila i Metodija na Čukarici, sagrađena 1929. godine, takođe za vladavine kralja Aleksandra). Novine su pisale da je osvećenju prisustvovalo više od šest hiljada ljudi. Parobrodom „Karađorđe” stiglo je iz Šibenika više od 1200 pravoslavnih izletnika, među kojima oko 300 izletnika iz Beograda, Zagreba i Novog Sada kao i šibenska gradska muzika. Parobrodom „Rab” došlo je iz Splita još više od 500 izletnika. Hram je osveštao vladika dalmatinski Irinej uz sasluženje vladike mostarskog (zahumsko-hercegovačkog) Simeona, 3 đakona i 37 pravoslavnih sveštenika. Prilikom osvećenja hrama, za sveštenika je rukopoložen jedan mladi Višanin koji je iste godine završio bogosloviju u Bitolju (tri su Višanina tokom 20. vijeka postali pravoslavni sveštenici). Za vrijeme liturgije pjevalo je društvo „Šumadija” iz Splita. Poslije osvećenja, šibenska muzika prošla je kroz glavne ulice Visa, svirajući razne nacionalne marševe, crkvena opština priredila je svečani banket, kome je prisustvovalo trista zvanica, a na prostranom trgu pred hramom bilo je narodno veselje. Cijelo ostrvo Vis bilo je iskićeno jugoslovenskim zastavama. Posveta je prošla u svečanoj atmosferi bez ikakvih incidenata.

Incident s Česima

U drugoj polovini tridesetih sve se više zaoštravala politička situacija i nacionalno pitanje u tadašnjoj Jugoslaviji, a to je uticalo i na odnose na lokalnom, viškom, nivou. Za pravoslavne Višane nastupilo je mnogo nepovoljnije vrijeme nakon što je HSS 1936. godine preuzeo višku opštinu, uvjerljivo pobijedivši režimski JNS sa 62% prema 38% glasova i osvojivši čak 21 od ukupno 24 odbornička mjesta u viškoj opštini. Novi gradonačelnik je postao advokat Ivanko Farolfi (1892-1945), član vođstva viškog HSS-a još iz doba Stjepana Radića. Ta pobjeda je bila potpuni otklon od političke strukture koja je dominirala u Visu još od stvaranja zajedničke države.

Već sljedeće godine, dogodio se incident. Delegacija Češke pravoslavne crkve od 153 osobe predvođene vladikom Gorazdom Pavlikom i trojicom sveštenika, u ljeto je trebala posjetiti Vis u sklopu obilaska Jugoslavije. Češki pravoslavni poklonici, predvođeni svojim episkopom, prethodno su posjetili manastir Ravanicu, gdje su se pričestili na grobu svetog kneza Lazara. Nakon obilaska Beograda, razgledanja Oplenca, grupa se preko Sarajeva uputila na Jadran. Česi su 11. jula 1937. godine unajmljenim parobrodom „Bosna” od Metkovića, preko Splita, došli do Visa.

Za doček je bio zadužen prof. dr Dušan Glumac, koji je na Visu bio s grupom studenata Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta. U znak dobrodošlice zvonila su zvona pravoslavnog hrama, a hor beogradskih studenata pjevao je pravoslavne crkvene pjesme. Međutim, na dojavu iz Splita, u okupljenoj masi svijeta pojavila se, riječima prof. Glumca, „nahuškana potplaćena neprijateljska rulja fakina (nosača) rukovođena već sa poznatim mačekovskim advokatom Farolfijem i prof. Zamberlinom, članovima klerikalne Pučke banke“ i spriječila pristanak broda. Oni su brod gađali paradajzima, jajima i kamenjem, a zatim presjekli konopce. Prijetili su motkama i uzvikivali parole: „Dolje bradonje!”, „Dolje vlaški popovi!”, „Dolje ćirilica!”, „Živila nezavisna Hrvatska!”. Demonstrantima su davali podršku don Pavo Tomić, viški župnik, i još nekoliko sveštenika; on i njegov komiški kolega Dinko Jerković optuženi su za podsticanje nereda, ali je proces završio u zastari i bez osuda.

Čak su pretukli i gurnuli u more lučkog radnika Nenada Balića pok. Ilije, koji je trebao da osigura iskrcavanje putnika. Za fizički napad su optuženi Petar Vojković, Pavao Žitko i Branko Šuškov. Na suđenju u Splitu dvije godine kasnije, optužbe su odbačene, jer se nije moglo dokazati ko je iz mase učestvovao u napadu. Vojković je u vrijeme suđenja bio opštinski sekretar Visa.

Prisutan je bio i sreski načelnik s četom žandara, ali „rasterivanje bukača žandarskim palicama“ nije dovelo do pristajanja broda. Kapetan broda pokušao je da oplovi ostrvo i ljude iskrca na drugoj strani, u Komiži, ali je i tamo došlo do nereda. Česi su se vratili u Split. Na kraju je napadnut i prof. Glumac, na kog je bačena krigla dok je prolazio pored kafane „Hrvatski dom“, u kojoj su izgrednici sjedjeli i pili pivo sa sreskim načelnikom. Studenti Pravoslavnog bogoslovnog fakulteta druženje s braćom Česima nastavili su u manastiru Savina.

Knez Pavle je upoznat s incidentom, a sreski načelnik se pravdao da su pravoslavni izletnici rasturali antikonkordatske letke. Kako su međunacionalni odnosi u čitavoj državi već bili vrlo zaoštreni (to je vrijeme konkordatske krize), novine o ovom događaju uopšte nisu pisale.

Predratne godine

Vis, pod potpunom kontrolom HSS-ove vlasti, godine 1938. posjetio je Vlatko Maček. Organizovan je veliki slet hrvatskog kluba „Junak“ pod hrvatskim zastavama, i to na Ravnici, ispred pravoslavne crkve. Na Vidovdan iste godine, omladina je na crkvu u predjelu Kut objesila crnu zastavu. S druge strane, pokušaj SPC-a da od opštine kupi kuću za sveštenikov stan viška vlast je u potpunosti bojkotovala i radije ju je bila spremna darovati ustanovi za sirotinju. Sljedećeg ljeta (1939) režimski „Sokol“ pokušao je organizovati svoj redovni slet, ali je uoči priredbe u noći preorana čitava Ravnica na kojoj je trebalo da se održi manifestacija.

Po proglašenju Banovine Hrvatske, opšta atmosfera u Visu, tada izrazito HSS-ovskoj sredini, postala je vrlo neugodna za nekadašnje prorežimske političare i njihove pristalice. To je vidljivo iz sedmičnih izvještaja Sreske (kotarske) ispostave Vis upućenih u Zagreb, posebno u izvještajima pisanih tokom septembra i oktobra 1939. godine, neposredno po proglašenju Banovine. Tako se u izvještaju za razdoblje od 24. do 30. septembra pominje fizički napad na kapelnika sokolske muzike, a 1. oktobra od nepoznatih lica je napadnut i pretučen bivši načelnik Ivan Ruljančić. Njemu se, osim samog vođenja pravoslavnog pokreta u Visu, zamjeralo to što je loše vodio finansijsko stanje opštine te što je progonio i maltretirao političke protivnike koji su se sada u Visu nalazili na vlasti. O potpunoj promjeni političke klime u mjestu rječito govori zaključak izvještaja: „Oni koji su se isticali u sokolskom društvu i ranijim režimima, ne izlaze na ulicu poslije sumraka“.

Na izborima za opštinsku upravu u maju 1940. godine, HSS je još uvjerljivije pobijedio nego 1936. godine, tako da se režimska opcija JNS-a sasvim pasivizirala, pa je dio njenih mlađih pripadnika tada pristupio ilegalnoj Komunističkoj partiji Jugoslavije.

Do izbijanja Drugog svjetskog rata, osipanje među pravoslavcima na Visu bilo je više nego očito. Nakon što su ostali bez svakog političkog uticaja u Visu, polako su ostajali i bez svojih posljednjih uporišta u nekoliko organizacija. Tako su u novembru 1939. godine ostali bez prevlasti u Jugoslovenskom društvu „Zora“, nakon masovnog ulaska u članstvo pristalica HSS-a. Takođe, potpuno se osulo članstvo „Sokola“, koji je spao na tek dvadesetak aktivnih pripadnika.

Drugi svjetski rat

Posljednja služba u hramu održana je u novembru 1941. godine, nakon čega je talijanski okupator premjestio paroha Bukorovića u Zadar, gdje će poginuti tokom jednog od savezničkih bombardovanja. Po kapitulaciji Italije u avgustu 1943. godine, kontrolu nad ostrvom preuzeli su partizani, potpomognuti Englezima i Amerikancima. Početkom 1944. godine, Vis je bombardovan od strane nacista, kada je hram pretrpio oštećenja. Prvih mjeseci iste godine, hram je više puta otvaran za vršenje obreda, zbog pravoslavnih vjernika pridošlih na otok kao partizani ili izbjeglice iz Dalmacije. Po dolasku na Vis Vrhovnog štaba NOV i POJ, neboračko stanovništvo s Visa i pristigle izbjeglice evakuisani su u logor El Šat na Sinajskom poluostrvu (Egipat). Usputna stanica bio je Bari, gdje su zatečeni četnici. Viški pravoslavci su napustili zbjeg i priključili se četnicima. Raseljeni su u države širom američkog kontinenta.

Rušenje hrama

Pravoslavaca je krajem rata ostalo vrlo malo na Visu, i dalje na čelu s Ivanom Ruljančićem. Mnogi su bili aktivni u partizanskom pokretu. U Splitu su partizani 1944. godine, zbog saradnje s četnicima, strijeljali protu Sergija Urukala. Zbog složenih poratnih okolnosti, novi pravoslavni sveštenik nije imenovan. Oštećena i zapuštena pravoslavna crkva, bez vrata, nastavila je da propada. Sveti arhijerejski sinod SPC pisao je 1. septembra 1947. godine Komisiji za vjerska pitanja da su ih članovi Crkvene opštine s Visa obavijestili o namjeri vlasti da poruše hram i da na njegovom mjestu podignu partizanski spomenik. Ivan Ruljančić je pokušao da okupi preostale pravoslavce i uloži žalbu Josipu Brozu Titu lično, a u tome se posebno oslanjao na porodice čiji su članovi nastradali u Narodnooslobodilačkoj borbi. Zamisao uklanjanja objekta zaustavljena je na neko vrijeme. Ruljančić je umro 1953. godine, tako da nije dočekao rušenje deset godina kasnije. Vladika Nikanor je 1948. za privremenog vršioca dužnosti paroha na Visu odredio jereja Marka Plavšu, paroha iz Splita.

Narodni odbor opštine Vis uputio je avgusta 1959. godine dopis Komisiji za vjerska pitanja, u kojem se traži rušenje hrama. Tom prilikom je iznesen podatak da je od 310 pravoslavaca s Visa pred početak Drugog svjetskog rata, njih 106 umrlo, 30 se vratilo na rimokatoličku vjeru, 65 iselilo i 28 napustilo vjeru, tako da je sveukupno preostao 81 pravoslavac, a od tog broja je samo 15 aktivno u crkvi, dok se ostali smatraju pasivnim vjernicima. Za rušenje je trebalo dobiti saglasnost Srpske pravoslavne crkve, ali se episkop dalmatinski Stefan tome protivio, navodeći da je konstrukcija dobro očuvana i da bi se hram mogao popraviti.

Do novih pregovora došlo je 1963. godine, kada je Mićo Žitko, predsjednik opštine Vis, boravio u Šibeniku kod episkopa Stefana. Episkop je na kraju pristao na rušenje, uz novčanu nadoknadu od 12 miliona dinara i dozvolu za obnovu crkve u Kninu, potpuno srušene tokom Drugog svjetskog rata, koju su vlasti do tada odbijale izdati. Hram je porušen u jesen 1963. godine, u sklopu priprema za proslavu 20-godišnjice Titovog dolaska na Vis, koja je uslijedila u septembru sljedeće godine. Zvona i dio materijala preneseni su u Knin. Na mjestu srušenog hrama u gradu Visu zasađen je park palmi, dok je u blizini podignut spomenik s riječima „Tuđe nećemo – svoje ne damo” iz Titovog govora. Dio materijala porušenog hrama ugrađen je u gradsko šetalište, a dobar dio je utrošen na izgradnju spomenika.