Stara crkva Svetog Marka u Beogradu

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Vidi još: Crkva Svetog Marka u Beogradu
Stara crkva Svetog Marka
Stara crkva Svetog Marka (1903).
Opšte informacije
Mesto Beograd
OpštinaGradska opština Palilula
Država Srbija
Vreme nastanka1835-1942
Tip kulturnog dobraSpomenik kulture
Nadležna ustanova za zaštituZavod za zaštitu spomenika kulture
beogradskonasledje.rs

Stara crkva Svetog Marka u Beogradu, mala Markova crkva ili grobljanska kapela Svetog Marka posvećena apostolu i jevanđelisti Marku nalazila se u periodu od 1835—1942, na platou uz severozapadni deo Tašmajdana (stari kamenolom), u sklopu 1826. godine osnovanog tada novog Tašmajdanskog groblja, preseljenog iz Savamale. Izgrađena je u doba beogradskog mitropolita Petra Jovanovića (1833—1859) i kneza Miloša Obrenovića, 1835-1836. godine. Za Beograd u kome je još uvek postojala turska vojna posada, i kada je današnja beogradska Saborna crkva bila od drveta, ovo je bio veliki duhovni događaj.

Istorijat crkve[uredi | uredi izvor]

Preduslovi

Srpski deo varoši u Beogradu, nakon Drugog srpskog ustanka prostirao se oko stare crkve na savskoj strani beogradskog grebena, koja je postojala na prostoru današnje Saborne crkve, oko koje je postojalo groblje početkom 19. veka u skladu sa turskim grobljima oko svih džamija.[1] Ovaj prostor se krajem dvadesetih godina 19. veka sve više razvijao u nekoliko nivoa: političkom, kulturološkom, ubranom, komunalnom i privrednom, što je nametalo i potrebu za transformaciju prostora u Savamali i oko groblja na Zelenom vencu. Izgradnjom i urbanizovanjem ovog dela varoši, postepeno su se umnožavali njegovi sadržaji i funkcije, mada je do sticanja nezavisnosti Kneževine Srbije a i nadalje ostao manje atraktivan prostor od susednog Vračara.

U sklopu tih urbanih promena nastala je ideja o premeštanju groblja, pored puta, ka Zelenom vencu na daleku periferiju pored kamenoloma Tašmajdan. Premeštanje groblja na daleku periferiju pored kamenoloma Tašmajdan, nije bilo samo potreba za izgradnju beogradskog grebena, i šireg prostora Savamale, već i deo politike osvajanja prostora, izvan onog na kome su do tada živeli Srbi. To je kod vezira izazvalo nezadovoljstvo i on je protestovao kod kneza Miloša što srpska zajednica popravlja put do „novopostavljenog” groblja kod Tašmajdana, i kamenoloma u blizini Carigradskog druma.[2] Tako su Srbi, shvativši značaj ovog dela Beograd, zaposeli prostor oko novoosnovanog groblja – kasnije nazvanog Novo ili Tašmajdansko groblje.

Kada je na humci u blizini groblja, pročitan poznati Hatišerif iz 1830. godine, groblje i prostor oko njega dobio je veliki simbolični značaj, za Srpski narod i građane Beograd.[3]

Iako je osnivanje groblja počelo 1826. godine, sahranjivanje na njemu počelo je deset godina kasnije, 1836. godine, nakon izgradnje crkve 1835. godine.[4]

U ovom delu tašmajdanskog parka nalazilo se Tašmajdansko groblje i u njemu grobljanska crkva
Izgradnja crkve

Stra crkva Sv. Marka izgrađena je kao grobljanska kapela Svetog Marka 1835. godine, na temeljima još starije palilulske crkve, ispred koje je bio pročitan hatišerif turskog sultana 1830. godine o nezavisnosti i kneževskom ustrojstvu Srbije unutar turske carevine, i amaneta kneza Miloša:

Jedno zdravlja radi, a drugo dobra poretka radi...preporučujem vam da odmah jednu kapelu u groblju Beograda sazidati date.

Pre samog podizanja hrama Svetog Marka, po svedočenju savremenika, na tom mestu, brežuljak - mogilu, na kojem je 1830. godine pročitan hatišerif 1930. godine, bio je postavljen Krst i senica-šator gde je obavljena Sveta Liturgija ili litije na Paliluli.

Crkva je izgrađena kao zaostavština trgovca cincarskog porekla Laze Panče, poreklom iz Južne Srbije, iz mesto Katranica, koji je umro u Beogradu 1831. godine. On je hram posvetio apostolu i jevanđelisti Svetom Marku. Činjenica da je knez Miloš lično brinuo o realizaciji tog legata[5] ukazuje da su odluke o lociranju crkve i groblja bile usklađene s njegovim osnovnim konceptom urbanističkog razvoja srpskog dela varoši – izvan šanca i na prostoru glavnih komunikacija ka unutrašnjosti Srbije – Carigradskog i Kragujevačkog druma i Topčiderskog puta, pošto je u Topčideru smestio svoj budući politički centar.[6] [7]

Njenom izgradnjom ostvarena su dva cilja, obeleženo je za Kneževinu Srbiju istorijsko mesto, a Novo Tašmajdansko groblje (na kome su prva sahranjivanja počela godinu dana kasnije 1836. godine) dobilo je svoju grobljansku crkvu u kojoj je moglo da se drži opelo za pokoj duše umrlim, pre ukopa na Tašmajdanskom groblju.

Oko 1870. godine stara crkva Svetog Marka imala je dve parohije: terazijsku sa 312 domova i palilulsku od 318 domova.

U samoj crkvi, 1839. godine sahranjen je knežević Milan Obrenović, najstariji sin kneza Miloša Obrenovića, i to desno od zapadnih vrata njenih, i prah pokojnog vladike šabačkog Gavrila (Popovića) koji leži levo od zapadnih vrata u samoj crkvi. Posle krvavog dinastičkog majskog prevrata 1903. godine; u ovom hramu je sahranjen kraljevski bračni par Kralj Aleksandar I Obrenović i Kraljica Draga Obrenović.

Izgled crkve i graditelj[uredi | uredi izvor]

Prema sačuvanim dokumentima, crkva je u prethodno ograđenom prostoru, bila jednobrodna građevima, bez kupole sa malom pripratom i bez tornja, duga 21 metar zajedno sa oltarom, široka 8,80 metara i visoka 6,20 metara, na temeljima još starije palilulske crkve. Pored crkve naknadno je izgrađen zvonik.

Radovima na zidanju hrama rukovodio je Hadži-Nikola Živković iz Vodena (1792—1870), prvi veliki graditelj u obnovljenoj Srbiji i njegovi majstori Janja i Nikola.

Oštećenja nastala na hramu u Prvom svetskom ratu, u toku rata sanirali su austrijanski porobljivači 1917. godine.

Riznica[uredi | uredi izvor]

Riznica crkve je prepa popisu iz 1836. godine raspolagala sledećim bogoslužbenim predmetima:[8]

  • antimins,
  • putir sa diskosom i zvezdicom od kalaja,
  • srebrna ložica,
  • gvozdeno koplje,
  • zvonce,
  • ibrik sa legenom i rešetkom od bakra,
  • po četiri gvozdena, kalajna i đačka čiraka,
  • dva čiraka staklena,
  • tri tasa od bakra,
  • pet daraka,
  • svilene narukvice,
  • dvanaest peškira i dva đačka stihara,
  • osam kalajnih kandila,
  • pet velikih ikona (jedna ikona staklena, tri ikone od hartije i na jednoj ikoni ruka srebrna)

Devastacije, obnova i rušenje crkve[uredi | uredi izvor]

U „Godišnjaku Tehničkog fakulteta Univerziteta u Beogradu“ (1946-1947) Petar Krstić beleži da je crkva tokom austrijske okupacije 1917. godine popravljena od prethodnih oštećenja, da bi početkom Drugog svetskog rata ova bogomolja doživela nepopravljivu štetu. Na ploči postavljenoj 1917. pisalo je za poslednje Obrenoviće da su poginuli od "zlikovačke" ruke, što je izazivalo zamerke posle rata.[9]

Ova crkva je, pored Savinačke, jedina imala crkveni sabor o svojoj slavi, koji se pogrešno nazivao vašar – nakon crkvene slave, „na dnevni red” bi došli „trango-frango”, „panorame”, „ringišpili” i druge „šatre”. O slavi se nosila litija do palilulskog „zapisa", negde „iza Smederevskog Đerma”, na Ivkovićevom imanju,[10] što je zatim skraćeno do Trkališta,[11] usled promene granica parohija 1909.[12] Vašar je trajao tri dana i kažu da bi ga posetila „bar jedna trećina Beograđana”.[13]

Zanimljivost:
Godine 1921. došlo je do neobičnog slučaja kada su vernici hteli da se obnovi stari običaj i litija ode do zapisa, što su sveštenici odbili, pa su Palilulci sami uzeli crkvene barjake, ripide i čirake i bez popova produžili litiju. Kada su se vratili crkvi, zvonara je bila zaključana, ali unutra su ubačena deca, tako da je slavlje uz prangije obznanjeno i zvonjavom.[11] Pomirili su se dve godine kasnije, kada je velika litija išla do starog zapisa.

Pred Drugi svetski rat, kada je nova crkva Svetog Marka bila spolja uglavnom gotova, nije planirano njeno rušenje, smatralo se da zbog svog kulturnog i istorijskog značaja može ostati u senci novog hrama.[14]

Na Cveti, 13. aprila 1941. godine, odmah posle nemačkog bombardovanja Beograda, požar drvene građe zapalio je crkveni krov, i uništio je posle 107 godina postojanja. Ipak, tom prilikom spasen je ikonostas sa ostalim pokretnim stvarima. Godinu dana kasnije, 1942. godine, odlučeno je da se ostaci crkve poruše, pošto se usled teškog oštećenja crkva nije mogla obnoviti.

Stara crkva Svetog Marka nakon požara 1941.

Kako je u međuvremenu (1940) osveštena novoizgrađena crkva Svetog Marka na samo desetak metara severno od nje, nadzemni ostaci crkve, preostali nakon požara za vreme nacističke okupacije uklonjeni su a temelji zatrpani. Tako je nestalo zdanje jedne od najstarijih beogradskih crkava, koja je svojevremeno preživelo bombardovanje Turaka 1862. godine.[15]

Posle Drugog svetskog rata, u vreme komunističke vlasti, stara crkva nikada nije obnovljena niti je obeleženo mesto gde je ona bila, pa je tako ubrzo izgradnjom Tašmajdanskog parka, zaboravljena njena lokacija.[16]

Nakon više od 70 godina, nakon sondiranja terena laserskim snimanjem 2014. godine otkriveni su podzemni ostaci crkve i zvonika, neposredno uz južni zid nove crkve Svetog Marka. Posle ovog otkrića, sveštenstvo crkva Svetog Marka želi da obeleži mesto gde je bila stara crkva, i kao jednu od ideja navodi mogućnost da se to uradi pločicama koje bi pratile liniju temelja stara crkve Svetog Marka i njenog zvonika.[16]

Zanimljivosti[uredi | uredi izvor]

Unutrašnjost crkve sa grobnicom kneževića Milana, kralja Aleksandra i Kraljice Drage Obrenović (1903-1904)
Unutrašnjost crkve nakon požara 1941. sa grobom — vladike šabačkog Gavrila Popovića (levo) i grobnicom kneževića Milana, kralja Aleksandra i kraljice Drage Obrenović (desno)

Nakon što je poslednji vladar iz dinastije Obrenovića, kralj Aleksandar zajedno s kraljicom Dragom, ubijen u atentatu 1903. godine, njihovi posmrtni ostaci sahranjeni su tajno, pod okriljem noći, u staroj Crkvi Svetog Marka na Tašmajdanu.

Nakon što je doneta odluka da se stara crkva Svetog Marka na Tašmajdanu, koja je oštećena u aprilskom ratu sruši, beogradska vlast je, usred rata, imala neprijatan zadatak da premesti posmrtne ostatke bračnog para Obrenović iz ove crkve, ali i još nekoliko njihovih preminulih srodnika, kao i nekoliko episkopa i mitropolita koji su već decenijama počivali u ovom hramu. Selidbu je valjalo obaviti tako što su kosti prenete u kripte „velike“ Crkve Svetog Marka, gde i danas počivaju.[17]

Odlukom arhijerejske vlasti, tada je napravljen i vrlo precizan zapisnik o tom događaju, koji je u posedu sveštenika Crkve Svetog Marka. U zapisniku piše kako se, pre nego što je komisija pristupila otkopavanju grobova, prijavila gospođa Milica, udovica počivšeg Đoke Trifkovića, bivšeg dvorskog limara, i izjavila:

Moj muž, pokojni Đoka, izvršio je lemljenje sanduka počivšeg kralja Aleksandra i kraljice Drage i tom prilikom video je da su u sanducima zaista bili leševi kraljevskog para. On je takođe video da je pokojni kralj sahranjen u fraku, a kraljica u ružičastoj svilenoj haljini.[17]

Ovo je bilo bitno za članove komisije, jer, kako su zabeležili,

...postoji raširena verzija da kralj i kraljica nisu uopšte sahranjeni u Crkvi Svetog Marka, nego da su sanduci, njima namenjeni, bili prazni.[17]

Potom se komisija posebno posvećuje grobovima kralja i kraljice, iznad čije grobnice stoji natpis:

„Ovde počivaju u miru Božjem Njegovo Veličanstvo Kralj Srbije Aleksandar Obrenović i Njeno Veličanstvo Kraljica Draga Obrenović, koji poginuše od zlikovačke ruke 29. maja 1903. godine...i uzgred navodi..spomenik podižu 1917. godine austrijske vlasti tokom okupacije Beograda u Prvom svetskom ratu.[17]

Izveštaj komisije kasnije opisuje

kako je svih devet limenih sanduka sa kraljevskom porodicom i crkvenim visokodostojanstvenicima bilo zalemljeno i preneto u kripte Crkve Svetog Marka. Sve je obavljeno uz dužan pijetet i poštovanje a svaki sanduk je dodatno obeležen posebnom, mesinganom pločicom, kako bi potvrdio identitet pokojnika.[17]

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Popović, S. L. (1950) Putovanje po novoj Srbiji (1878. i 1880), Beograd: Srpska književna zadeuga Kolo XLV, knj. 310–311, pp. 92).
  2. ^ Perunićić, B. (1964) Beogradski sud 1819–1839, Beograd: Istorijski arhiv Beograda, pp. 457.
  3. ^ Makuljević, N. (2014) Osmansko-srpski Beograd: vizuelnost i kreiranje gradskog identiteta (1815–1878), Beograd: Topy, str. 166
  4. ^ Popović, S. L. (1950) Putovanje po novoj Srbiji (1878. i 1880), Beograd: Srpska književna zadruga, Kolo XLV, knj. 310–311, pp. 57
  5. ^ Palilulci domoroci obnovili su juče svoju zavetinu ("Politika", 10. maj 1935)
  6. ^ Makuljević, N. (2014) Osmansko-srpski Beograd: vizuelnost i kreiranje gradskog identiteta (1815–1878), Beograd: Topy, pp. 167;
  7. ^ Maksimović, B. (1974b) Urbanistički razvoj od 1830. do 1914. godine,u: Istorija Beograda, knj. 2, Beograd: Prosveta, pp. 303.
  8. ^ M. Stević, N. Đokić, „Spisak Crkvij nahodeći se u Okružju Beogradskom, i opisanije svake Crkve ponaosob u cjelom njenom sastojaniju iz 1836. godine“, 256.
  9. ^ Erichtet 1917. („Politika", 29. mart 1921)
  10. ^ "Politika", 8. maj 1923, str. 4
  11. ^ a b Litija bez popova („Politika", 10. maj 1921), str. 2-3
  12. ^ Oko palilulskog zapisa ("Politika", 13. maj 1922), str. 1
  13. ^ Pod skelama nove crkve Svetog Marka počeo je vašar, veći nekog ikad dosad („Politika", 9. maj 1936)
  14. ^ "Politika", 6. sept. 1940, str. 13
  15. ^ Kosta N. Hristić: „Zapisi starog Beograđanina“, Nolit, Beograd. 1989. ISBN 978-86-19-01637-7. str. 33–38, 202-235.
  16. ^ a b Cvijić Z, Vuk. „Otkriven deo stare Crkve Svetog Marka”. www.blic.rs, 27.05.2014. Pristupljeno 5. 12. 2018. 
  17. ^ a b v g d Nikolić, Zoran. „Beograske priče: Poslednja seoba Aleksandra i Drage”. www.novosti.rs. 20. decembar 2013. Pristupljeno 5. 12. 2018. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Stara crkva Svetog Marka u Beogradu na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Стара_црква_Светог_Марка_у_Београду&oldid=27016215”