Subotičko-horgoška peščara
| Predeo izuzetnih odlika Subotička peščara | |
|---|---|
 | |
  | |
| Mjesto |  Srbija |
| Najbliži grad | Subotica, Horgoš |
| Koordinate | 46° 7′ 4.51″ N 19° 48′ 16″ E / 46.1179194° S; 19.80444° I |
| Površina | 5370 ha |
| Osnovano | 2002. godine |
| Upravljačko tijelo | JP "Palić-Ludaš" |
Subotičko-horgoška peščara je peščara koja se nalazi na krajnjem severu Srbije i njene pokrajine Vojvodine, uz samu granicu sa Mađarskom. Sa svojom površinom od oko 250 km² druga je najveća peščara u Vojvodini nakon Deliblatske.
Geografska podela[uredi | uredi izvor]
Ova peščara ima nekoliko geografski razdvojenih celina, nekoliko manjih i jednu veliku. Najveća celina je deo iznad Subotice — Subotička peščara, na površini od oko 150 km² koja je u prošlosti predstavljala važno vinogradarsko područje sa kvalitetnim vinima (rizling, modra frankovka, kadarka). Zatim tu je Tavankutska peščara, izdvojena celina na oko 8,5 km udaljenosti ka zapadu. Ona je gotovo kao peščano ostrvo u lesnom pokrivaču, iako ima iste odlike kao i Subotička, te je verovatno da su nekad bile i povezane. Kao potvrda tome je da se na rastojanju između njih nalazi dinski reljef, mozaično sa crnim peskom i izdvojenim dinama žutog peska, a preko granice, u pravcu mesta Meljkut i Tompa te dve peščare se bez prekida spajaju, te se ne uzevši u obzir državnu granicu – koju priroda i ne poznaje – mogu smatrati jednom celinom. Ovu činjenicu pokazuje i relativno uniformni biljni pokrivač, koji je zbog izolacije poljoprivredom na svakom delu peščare u stvari ostatak iz prirodnih epoha, čak od nakon poslednjih glacijacija Ledenog doba. U tome leži jedinstvenost svake peščare, zbog čega je najveći deo i ove, Subotičko-horgoške zaštićeno dobro sa statusom predela izuzetnih odlika i rezervata prirode (Selevenj).
Subotička peščara[uredi | uredi izvor]
Na ponekim mapama se javlja kao sinonim za celu Subotičko-horgošku peščaru, što je neispravno skraćivanje, pošto se Subotička peščara nalazi polukružno tik iznad grada Subotice (po čemu je i tako nazvana). Proteže se od istočne obale Kelebijskog jezera na zapadu do rečice Kireš na istoku. Jyžnim delom se naslanja na jezera, Palićko, Krvavo, Ludoško i nekadašnje Slano jezero, dok se na severu preko granice ova peščara bez prekida nastavlja u pravcu Kiškunhalaš i Kečkemet, predstavljaljući deo Velike nizije u Mađarskoj (mađ. Kiskunsági homokvidék, Kiskunsági-homokhát, Duna–Tisza közi homokhátság).
Iako se generalno smatra da postoji linija razgraničenja između pedoloških celina peščare i lesne zaravni Telečke, ta granica nije jasna jer se pesak oduvek širio putem ovde preovladavajućeg severca (košava nije izražena). Severni i severozapadni vetar duva najvećim delom godine, tako da pesak peščare navejava lesnu zaravan sa prelazom u takozvani crni pesak, to jest ritsku crnicu i černozem izmešane sa peskom.
Horgoška peščara[uredi | uredi izvor]
Sledeću nešto rasparčanu celinu – doduše retko opisivanu zasebno – predstavlja Horgoška peščara ka istoku, do reke Tise i njenih bivših meandra. Samo naselje Horgoš većim delom je pod peskom, a pored ove peščare tu je i peščara pustare Sentpetri (mađ. Szentpéteri-puszta) u Maloj Đali jugoistočno od naselja, kao i delovi oko Male Pijace i Malog Peska. Predeo oko Horgoša je mozaična celina zabarenih lesnih, slatinastih i peskovitih terena. Veći deo je u istorijsko vreme bio pod vinogradima.
Opis i opšte karakteristike[uredi | uredi izvor]
Peščara se prostire u pravcu od severozapada prema jugoistoku, te je tako i nagnuta. Na jugoistoku postepeno prelazi u lesnu zaravan. Dine se pružaju u istom pravcu kao i sama peščara, visine su 4-6 m. Iako nije nikada bila toliko suva i beživotna kao Deliblatska peščara, Subotička peščara je oduvek bila deo Bačke sa najneplodnijim zemljištem i velikim udelom peska. Najbolje očuvani delovi peščare su pod šumom, dok je manji deo prekriven plantažnim vinogradima i voćnjacima.[1]
Najveća nadmorska visina Subotičko-horgoške peščare je 137 m na njenom severozapadnom delu, a najniža 95 m na području Horgoša. Dubina podzemne vode je kao i kod ostalih peščara u ekološkom pogledu presudna odlika, koja ovde čini 2-8 m. Reakcija peska je —pH 7,00-8,20, dok se procenat humusa kreće u granicama od 0,21-11,51% u zavisnosti od vrste peska. Sivožuti pesak je veoma slabo humozan, dok su zabareni i crno ilovasti peskovi daleko plodniji.[2]
Istorija i postanak[uredi | uredi izvor]
Istorijat peščare je dobro obrađen i postoje brojni radovi o tome. Prema mišljenju velike većine geologa navejavanje i taloženje ovdašnjeg peska odigralo se tokom mlađeg pleistocena (diluvijuma), i to u vremenu glacijacija. Prema klasičnoj teoriji, u letnjem periodu reke su donosile pesak i mulj alpskih i karpatskih glečera u topljenju, a u zimskom, kada bi se reke povlačile u korita, vetrovi su razvlačili i taložili taj materijal na lesne i peščarske terene.
Pošto je peščara u najvećem delu njene istorije bila pokretni ili "živi pesak" bila je aktuelna tema njegovo vezivanje pošumljavanjem. Istina, delovi peščare – pre svega uz zabarene depresije i doline rečica – sve do 18. veka bile su pokrivene prirodnom hrastovom šumom, međutim ona je pokrčena. Postoje periodi u životu peščanog predela kada šume uopšte nije bilo, ili je pokrivač drvenastih vrsta predstavljalo samo šiblje, a peščara imala šumostepski karakter. Tu spoznaju imamo na osnovu karata austrougarskih vojnih premera[3], sa kojih se može rekonstruisati i dinamika pošumljavanja koje je intenzivnije započelo od druge polovine 18. veka. Prvo organizovano pošumljavanje izvedeno je u proleće 1771. godine u delovima "Jasenovac" i "Agina bara".[2]
Geografija[uredi | uredi izvor]
Orografske prilike[uredi | uredi izvor]
Površinsko-reljefne, odnosno geomorfološke faktore čine eolski nanosi lesa i peska (edafski faktori), čija je debljina 100-140 m.[4] Kod peska, značajne su površinske formacije grupe dina i međudinskih depresija, oblika nastalih izduvavanjem i eolskom erozijom peska. Danas su ove prirodne tvorevine erodirane i delom smanjene, ne izdvajaju se više oštro jer im je površina vezana usled gajenja kultura i pošumljavanja. Iz biološkog pogleda velika je razlika između suvih vrhova i grebena dina i međudinskih udolina koje su vlažnije, zbog prisustva nepropusne gline povremeno poplavljene, i zbog podizanja soli tu se stvaraju slatine, sasvim posebna ekološka celina. Površinski oblici reljefa u značajnoj meri su uticali na nastanak raznolikog biljnog pokrivača.
Hidrografski uslovi[uredi | uredi izvor]
Na području peščare nema vodenih tokova izuzev rečice Kereš (ili Kireš), a poroznost peska omogućava brzo poniranje atmosferskih padavina, tako da se voda samo kratko zadržava na površini. Zabareni i močvarni delovi su prava retkost.
Klimatski faktori[uredi | uredi izvor]
Klimu područja karakteriše stepsko-panonska verzija kontinenatalne klime sa žarkim letima, oštrim zimama i jakim vetrovima. Relativna vlažnost vazduha je niska, a sušni periodi česti. Srednja godišnja temperatura iznosi 10,9 °C. Godišnja suma padavina je merena u obimu 555 do 605 mm. Klimatski ekstremi u vidu letnje pustinjske klime (sa temperaturama do 40 °C u avgustu) i zimskih čestih mrazeva (i do –27 °C u februaru) čini opstanak mnogim organizmima, kao i održavanje kvalitetnih šuma čoveku teškim. Jedina povoljna brojka odnosi se na godišnji obim dužine sunčanih sati, koja iznosi 2.141 časova, što se graniči sa uslovima na Primorju.[2]
Prirodne odlike[uredi | uredi izvor]
Subotičko-horgošku peščaru karakteriše mozaični raspored različitih tipova staništa, uslovljen navedenim ekološkim, edafskim i klimatskim faktorima. Iz tih razloga živi svet je ne samo bogat već i specifičan. Razmenjuju se 3 tipa staništa: peščarska, stepska i močvarna. Područje ima karakter šumo-stepe, sa većim i manjim šumskim kompleksima, većinom antropogenog porekla. Šume su slabog kvaliteta, bagrem, koprivić, američki jasen i druge alohtone vrste su najzastupljenije, dok su domaće sive topole i bele topole u malim samoniklim celinama. Hrast lužnjak je nekad pokrivao veći deo površine (što dokazuju geobotaničko-polenološka ispitivanja), ali je do danas gotovo istrebljen.
Najznačajnija i najvrednija su vlažna staništa formirana na podlozi nizijskog treseta u dolini rečice Kireš, kao i predeli Selevenjske pustare, gde se pesak u svojim depresijama susreće sa vlažnim livadama slatinastog karaktera. Ovde je na pojedinim mestima još i dan danas pored velikog antropogenog pritiska na sredinu u proleće pravi tepih divljeg cveća (orhideja, šafrana i perunika). Floru odlikuje prisustvo peščarskih endema i subendema, od kojih je nekima ovo jedino nalazište u Srbiji. Takvi su peščarski mrazovac, šafranjika, peščarski ili kasni karanfil, peščarska perunika, peščarski različak, kovilje i dr. Postoje izvesne sličnosti između flore ove i Deliblatske peščare, ali je utvrđeno da to zbog velike udaljenosti i nije tako izraženo.
Fauna je takođe interesantna, sa zabeleženih 170 vrsta ptica (po čemu je područje uvršteno u međunarodno značajno za ptice – IBA), i prisutnog mnoštva beskičmenjaka, gmizavaca, vodozemaca i sisara, od kojih se izdvajaju stepski gušter, barska kornjača, ptica modrovrana, insekt veliki balegar. Da ovo područje još uvek može da iznenadi skrivenim vrednostima dokaz su dve novije otkrivene vrste: mala populacija leptira močvarni mravnik[5] i panonska podvrsta slepog kučeta. Obe životinje su izuzetno retke, ovom slepom kučetu (Nannospalax leucodon superspecies montanosyrmiensis) je recimo cela svetska popopulacija zastupljena jedino u Karpatskom basenu. Obe vrste zavise od specifičnih ekoloških uslova: leptir od paralelnog prisustva biljke krvara i nekih mrava, a slepo kuče (svega oko 100 primeraka) se povuklo na zadnje ostatke nepreorane stepe uz samu državnu granicu. Ovaj nalaz je značajan i praktično senzacionalan, jer se mislilo da je ovo slepo kuče već izumrlo.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ dr Mirko Grčić, dr Stevan Stanković, dr Ljiljana Gavrilović, dr Svetlana Radovanović, dr Milomir Stepić, mr Snežana Đurđić, Geografija za III razred gimnazije. pp. 30, Zavod za udžbenike, Beograd, 2008;
- ^ a b v Milovan Gajić (1984): Flora i vegetacija Subotičko-horgoške peščare, Šumarski fakultet Beograd - Šumsko gazdinstvo Subotica
- ^ 1st, 2nd and 3rd Military Mapping Survey of Austria-Hungary Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. decembar 2015) (jezik: mađarski)
- ^ Bela Šturc (1997): Prirodna flora Subotičko-horgoške peščare i pitanja njene zaštite, Eletjel - Gradski muzej Subotica
- ^ Močvarni mravnik – mere aktivne zaštite u Srbiji – Biološko društvo "Dr Sava Petrović" Niš
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Lj. Letić, R. Savić, M. Božinović (2001): Nemirni pesak. Edicija "Tragovi" knjiga V. Subotica
- Branislava Butorac, Vesna Habijan-Mikeš (1997): Peščarska područja Srbije – Sand Terrain Areas in Serbia. Beograd
- B. Butorac, V. Habijan-Mikeš, V. Vider (2002): Opstanak peščara u Vojvodini – Sanddunes in Yugoslavia (Vojvodina). Grafoprodukt Subotica
