Taban na fitilj

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Rana nemačka musketa sa tabanom na fitilj.

Taban na fitilj (engl. matchlock) je vrsta mehanizma za opaljivanje kod primitivnog ručnog vatrenog oružja - arkebuza i musketa, koji je korišćen od 15. do početka 18. veka (u Evropi), a u Aziji sve do sredine 19. veka. Ovaj mehanizam pali barutno punjenje fitiljem, po kojem su prve puške nazivane fitiljačama.[1][2]

Razvoj[uredi | uredi izvor]

Taban je mehanizam za opaljenje barutnog punjenja kod ručnog sporometnog vatrenog oružja koje se puni spreda (arkebuza, musketa). U početku reč taban označavala je samo daščicu (u obliku stopala) koja je povezivala delove za opaljenje, a kasnije se tim imenom nazivao ceo mehanizam za opaljenje. Taban se nameštao sa strane zadnjeg dela cevi i usadnika. Razvoj tabana tekao je uporedo sa razvojem ručnog vatrenog oružja i uticao je na poboljšanje sigurnosti i brzine gađanja. Vrste i oblici tabana zavisili su od vremena i mesta izrade. Razlikuju se 4 osnovna mehanizma opaljivanja: taban na fitilj, na kolo, na kremen i na kapislu.[1]

Mehanizam[uredi | uredi izvor]

Taban na fitilj (engl. matchlock) pali barutno punjenje fitiljem, po kojem su prve puške nazivane fitiljačama. Pojavio se u 15. veku na prvom ručnom oružju (arkebuza i musketa). Najprostiji taban bila je poluga u vidu slova "S" koja se okretala oko poprečne ose. Kroz oroz ili kokot[a] (gornji deo poluge) provlačio se fitilj i pričvršćivao zavrtnjem. Pred borbu fitilj se palio i time je oružje bilo spremno za dejstvo. Pritiskom na donji deo poluge (obarač) kokot sa zapaljenim fitiljem spuštao se i palio pripalu (od crnog baruta) u posebnom udubljenju zadnjeg dela cevi (falji) ili u posebnoj posudi (čanku), a odatle je plamen, kroz otvor na zadnjem delu cevi, palio barutno punjenje u cevi. Složeniji taban imao je tabansku daščicu, tabanski čanak sa poklopcem (za smeštaj pripale), poluge, oroz s fitiljem i obaraču.[1][2]

Prednosti i mane[uredi | uredi izvor]

I pored više nedostataka (osetljivost fitilja na vlagu; otežano punjenje puške, jer je strelac morao da nosi vatru ili zapaljen fitilj; otežano nišanjenje, zbog dima od zapaljenog fitilja), taban je, u odnosu na raniji način paljenja pripale (prinošenjem rukom usijanog gvožđa, žara, zapaljenog truda ili fitilja) imao mnoge prednosti (prosta konstrukcija, jeftina izrada i veća sigurnost opaljenja), pa je zadržan sve do početka 18. veka, a delimično i u 19. veku (japanske arkebuze sa tabanom na fitilj korišćene su sve do Mejdži reformi 1869).[1] Uporedo sa fitiljačama, korišćene su i znatno složenije i skuplje kolašice - koje su bile dostupne samo elitnim jedinicama i konjici, sve dok ih nisu zamenile efikasnije kremenjače.[2]

Upotreba[uredi | uredi izvor]

Arkebuze i muskete sa tabanom na fitilj nazivaju se puškama fitiljačama. Pošto je fitilj bio osetljiv na vlagu, procenat zatajivanja (neopaljivanja) bio je veliki (do 40%). Gađalo se kuglicom, pa je zaptivanje cevi bilo slabo, a gubitak barutnih gasova veliki, što je smanjivalo početnu brzinu i domet zrna (do 200 m), a tačnost gađanja (nije bilo nišana) iznosila je oko 27%. Zato je na početku 16. veka jedan musketar dolazio na 10 kopljanika, a gađalo se isključivo plotunom.[3]

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Obe reči znače: petao. Oroz na turskom, a kokot na arhaičnom srpskom jeziku.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g Gažević, Nikola (1975). Vojna enciklopedija 9. Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 589. 
  2. ^ a b v Bajem, Mišel (1990). Oružje i oklopi. Beograd: Vuk Karadžić. str. 38—39. ISBN 86-307-0312-1. 
  3. ^ Nikola Gažević, Vojna enciklopedija 7, Vojnoizdavački zavod, Beograd (1974), str. 548-550

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnji izvori[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Табан_на_фитиљ&oldid=27063840”