Temerin

Temerin
Temerin;
	Centar Temerina viđen iz aviona
	Grb
Administrativni podaci
Država	Srbija
Autonomna pokrajina	Vojvodina
Upravni okrug	Južnobački
Opština	Temerin
Stanovništvo
— 2022.	17.998
— gustina	162,73/km2
Geografske karakteristike
Koordinate	45° 24′ 26″ S; 19° 53′ 17″ I / 45.40735° S; 19.88792° I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina	79 m
Površina	110,6 km2
	Temerin Temerin na karti Srbije
Ostali podaci
Poštanski broj	21235
Pozivni broj	021
Registarska oznaka	NS

Temerin je gradsko naselje u Srbiji i sedište istoimene opštine u Južnobačkom okrugu. Prema popisu iz 2022. bilo je 17.998 stanovnika, što predstavlja pad u odnosu na prethodne popise.

Geografija[uredi | uredi izvor]

Temerin se nalazi u jugoistočnom delu Bačke, oko 20 km severno od Novog Sada i sedište je istoimene opštine koju još čine i naselja Bački Jarak, Sirig i preko 137 salaša. Graniči se sa opštinama Žabalj na istoku, Srbobran na severu, Vrbas na zapadu i Novi Sad na jugu. Izuzetno povoljan geografski položaj uslovile su važnije saobraćajnice koje prolaze kroz Temerin i temerinsku opštinu. U samom Temerinu seku se regionalni putevi R-104 (Odžaci – Zmajevo – Sirig – Temerin – Žabalj) i R-120 (Novi Sad – Temerin – Bečej – Senta). Pored ovih regionalnih puteva, kroz teritoriju opštine prolaze međunarodni put E-75 (Beograd – Novi Sad – Subotica – mađarska granica) i međunarodni M-22. Kroz Temerin prolazi železnička pruga od Novog Sada ka Žablju, Bečeju i Senti.

U okolini Temerina protiče reka Jegrička i manji kanali kao što su Bela bara, Ciganska bara i Mala bara.

Celokupna površina temerinskog atara nalazi se na južnoj Bačkoj lesnoj terasi, a nadmorska visina kreće se od 77,0 do 85,5 m. Karakteristični geomorfološki oblici reljefa su rečne doline, dok su lučna udubljenja i humovi nešto ređa pojava. Najveću dolinu ima Jegrička koja pripada hidrosistemu DTD.

Delovi naselja[uredi | uredi izvor]

Krajem 19. veka, naselje Temerin se prostiralo duž doline Male bare. Na jugu je dopiralo do železničke pruge, a na severu do Ciganske bare. Do znatnijeg širenja naselja došlo je između dva svetska rata, kada je na jugu izgrađeno naselje Staro Đurđevo ili Kolonija, a na severu, na drugoj strani Ciganske bare, naselje Telep. Na taj način, nastala su tri jasno izdvojena dela Temerina: Staro Đurđevo na jugu, stari Temerin u sredini i Telep na severu.

Naselje Temerin čine dve mesne zajednice: "Prva MZ Temerin" na severu i "Staro Đurđevo" na jugu.

Klima[uredi | uredi izvor]

Klima je kontinentalna zbog Alpa i Dinarskih planina koji sprečavaju prodor vlažnih vazdušnih masa sa Atlantika i Jadranskog mora. Dominantan vetar je košava koja se javlja najčešće u zimskoj polovini godine, dok je u letnjoj polovini najzastupljeniji severozapadni vetar. Meseci sa najvećim brojem vetrovitih dana su februar, mart i april dok su najmirniji periodi od juna do septembra.

Klima Temerina
Pokazatelj \ Mesec	.Jan.	.Feb.	.Mar.	.Apr.	.Maj.	.Jun.	.Jul.	.Avg.	.Sep.	.Okt.	.Nov.	.Dec.	.God.
Srednji maksimum, °C (°F)	2,5 (36,5)	5,7 (42,3)	11,5 (52,7)	17,2 (63)	22,5 (72,5)	25,2 (77,4)	27,2 (81)	27,2 (81)	23,7 (74,7)	18,0 (64,4)	10,3 (50,5)	4,5 (40,1)	16,3 (61,3)
Srednji minimum, °C (°F)	−4,4 (24,1)	−2,3 (27,9)	1,2 (34,2)	5,8 (42,4)	10,6 (51,1)	13,6 (56,5)	14,7 (58,5)	14,2 (57,6)	11,2 (52,2)	6,3 (43,3)	2,2 (36)	−1,9 (28,6)	5,9 (42,6)
Količina padavina, mm (in)	38 (15)	35 (13,8)	41 (16,1)	47 (18,5)	57 (22,4)	82 (32,3)	61 (24)	55 (21,7)	36 (14,2)	35 (13,8)	46 (18,1)	44 (17,3)	577 (227,2)
Izvor: Republički hidrometeorološki zavod Srbije

Istorija[uredi | uredi izvor]

Prvi pomeni Temerina[uredi | uredi izvor]

Temerin se prvi put pominje 1332. godine u papskoj priznanici izdatoj župnom svešteniku mesta, Laurentiju de Temeriju za isplatu papinog desetka. Mesto se tada nalazi u sastavu Kraljevine Ugarske, sa kraljem Karoljem Robertom na čelu. Ovaj značajan dokumenat za istoriju Temerina se nalazi u Vatikanu pod nazivom: Rationes collectoriae in Hungaria 1317. 1332-1337. Nr. 183. Drugi važan dokumenat u kojem se ponovo pojavljuje naziv mesta Temerin (Themeri) potiče iz 1522. godine, a to je spisak kmetova od kojih je naplaćena - christianitatis - crkvena desetina.

Prema podacima iz Glasnika istorijskog društva u Novom Sadu iz 1935. godine, najstariji spomen o Temerinu je iz 1267. godine. Kod Temerina se spominje mesto Aranja. Temerin je u sastavu Kraljevine Ugarske bio do 1526. godine, kada je posle Mohačke bitke nastupio turski period.

Turski period[uredi | uredi izvor]

Do formiranja Budimskog pašaluka dolazi 1542. godine. Bačka se nalazila u Segedinskom sandžaku, podeljena u 6 nahija: bajsku, bačku, segedinsku, somborsku, subotičku i titelsku. Titelska nahija bila je najmanja po broju domova i njoj je pripadao Temerin. Cela nahija 1554. godine imala je 20 naselja sa 143 doma. Oko 1570. godine imala je 24 naselja sa 313 domova, dvadeset godina kasnije, 1590. godine, imala je 28 naselja sa 617 domova. Turske poreske knjige iz 1553. godine govore o Temerinu kao naselju koje ima 11 kuća od kojih 4 plaćaju porez, a 7 ne plaća. Sledeće godine Temerin ima 5 poreskih kuća. Pod pojmom „kuća“ tada se podrazumevala porodica sa 10 do 20, ali i više članova.

Pojava Srba[uredi | uredi izvor]

Prvi poimenični spisak srpskog stanovništva naselja Temerin zabeležen je u Segedinskom defteru iz 1560—1561. godine. Primićur-knez se zvao Radica Stepana. Oporezovanih kuća u naselju bilo je 20, a ukupan prihod od feudalnih davanja 5.922 akče. Na osnovu raspisanih poreskih obaveza može se videti da su se tadašnji stanovnici bavili proizvodnjom žitarica i povrća, stočarstvom i pčelarstvom.

Habzburška vlast[uredi | uredi izvor]

Na severozapadu od Temerina, između Siriga, Nadalja i Temerina ležalo je selo Almaš, u neposrednoj blizini rečice Jegričke. Njegovi stanovnici preselili su se u Novi Sad: deo Novog Sada koji su naselili od toga doba nazvan je Almaški kraj, a pravoslavna crkva koju su podigli, Almaška crkva. Ovi nazivi su se očuvali do danas.

Stanovnici Temerina su od 1699. godine pa do 1800. godine bili kameralisti, a to znači da nisu bili jobađi (kmetovi).

Prema Dimitriju Ruvarcu Temerin je 1722. godine srpsko naselje sa 62 srpske kuće i tri pravoslavna popa: pop Miško, pop Mihajlo i pop Petar. Broj kuća se stalno povećavao. Po popisu iz 1733. godine Temerin ima 183 doma i pet sveštenika i to su: Jovan Miodragović, Teodor Savić, Pavel Popović, Stefan Ostojić i Vasilije Živanović.^[1] Tako 1769. godine Temerin ima 208, 1773. godine 183, a 1786. godine 215 srpskih domova. Te godine u njemu živi i radi čak 5 srpskih pravoslavnih popova, 2 služeća i 3 neslužeća. Pop Pavel Popović je 1776. godine paroh temerinski i namesnik protopopijata novosadskog. Iz tog perioda imamo i prvu vojnu kartu naselja koje se pružalo lučno u četiri reda kuća, a bilo je opasano šancem dugim oko 13 km. Na karti se nalazi Staro srpsko selo Temerin iz 1783. godine.

Prema aktu u fondu Ilirske dvorske deputacije iz 1772. godine „ovde postoji škola od pre trideset godina”, dakle škola postoji i radi od 1742. godine. „Tu se uči čitanje, pisanje, crkvene pesme i molitve. Školske troškove obezbeđuje Opština (komunitet) koja plaća učitelja, o čemu brine jedan sveštenik.”

Prema podacima, iz 1720. godine, knez Temerina bio je Radojica Parastinac, u periodu 1725/26. knez je Josim Ratković, a 1730. knez je Mladen Kusovin, da bi od 1770. više godina knez bio Gaja Grujić.

Budući da je Temerin tada bio bogato i razvijeno naselje, Temerinci su između 1746. i 1749. izgradili lepu i veliku pravoslavnu crkvu i posvetili je Svetom Vaznesenju Gospodnjem. Nalazila se na početku današnje Bosanske ulice, sa desne strane, između sadašnjih kućnih brojeva 2 i 10. Osim vojne karte dokaz za to su crkvene knjige iz te crkve od kojih se neke i danas čuvaju u crkvi Svetog Vaznesenja Gospodnjeg u selu Đurđevu.

Crkva u Temerinu bila je od cigle (u mnogim selima crkve su tada bile od drveta—brvnare). Crkvu je gradio Johan Milner, a na tome je insistirao i radove usmeravao episkop Bačko-Segedinske eparhije Visarion Pavlović.

Osnovnu školu pri crkvi je pohađao književnik, profesor bogoslovije, gornjokarlovački episkop Lukijan Mušicki, rođen u Temerinu 1777. godine. Bio je prijatelj i saradnik Vuka Stefanovića Karadžića, a Vuku je predložio sadašnji izgled slova „đ”.

Najveći deo Bačke, tada 56 naselja, među kojima i Temerin, bili su komorsko dobro. Komora je 1796. godine Temerin i Bački Jarak prodala grofu Šandoru Sečenu za 80.000 forinti. Ponovno (organizovano) naseljavanje Mađara u Temerin počinje 1782. godine, a 1787. godine naseljavaju se u Temerin i Švabe. Te godine oni osnivaju i naseljavaju Bački Jarak koji je dotle bio temerinska pustara. Na mestu Bačkog Jarka bilo je staro naselje koje se spominje još 1267. godine pod slovenskim imenom Ireg, Irigd, Irig što znači Jarak, nazvan tako po šancu koji ovde postoji još iz rimsko–jaziškog doba. U Bački Jarak naselile su se Švabe iz Virtemberga, a koji su prvo bili upućeni u Rumu.

1782. godine Temerin je mešovito naselje, u kome pored Srba žive Mađari i Nemci.

Pokušaj grofa Šandora Sečena da temerinske Srbe pretvori u jobađe (kmetove) imao je za posledicu njihov četvorogodišnji (1796—1800. godine) napor da Temerin priključe Vojnoj granici, tj. njenoj najbližoj jedinici Šajkaškom bataljonu. Kada taj napor nije urodio plodom, oni 21. jula 1799. godine odlučuju da se isele iz Temerina. Izaslana županijska komisija u tom ih je sprečila, zapravo iseljavanje odložila. Ali, baš tog dana ista komisija je sačinila nama dragocen dokument: „popis porodica Temerinaca grčko-neujedinjene vere koji su se izrazili za iseljenje u vojni bataljon, naznačeno na pustaru Paška.” Taj dokument sadrži imena 178 starešina kuća koji se iseljavaju. Nakon nekoliko meseci broj porodica iseljenika se povećao na 210 sa ukupno 1610 duša. U proleće 1800. godine oni su svoje kuće i crkvu „razgradili” i sve preneli na pustaru Paška gde su osnovali novo naselje Đurđevo, budući da su se o Đurđevu danu selili.^[2] Samo 5 godina kasnije tu, u Đurđevu, od prenetog materijala sagradili su još veću crkvu posvećenu, kao i ona u Temerinu, Sv. Vaznesenju Gospodnjem.

Temerin je tako u narednih 120 godina ostao bez Srba, a grof Sečen je doveo mađarske koloniste, iz županija Pešt, Feher i Tolna, te među njima dosta Slovaka, koji su brzo mađarizovani. Isti grof je između 1796. i 1804. godine tu dao da se sazida reprezentativna palata dvorac, koji i danas stoji pod zaštitom države, Kaštel. U njemu se danas nalazi Tehnička škola (od skoro Srednja škola „Lukijan Mušicki”).

Od porodice Sečen temerinski posed i „Kaštel” kupio je žitarski trgovac Antal Fernbah iz Apatina. Naslednici su mu bili Ana i Peter Fernbah koji će temerinski veleposed u celosti zadržati sve do agrarne reforme u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca 1920. godine. Temerin je 1799. godine proglašen za poljsku varošicu, te je dobio pravo na održavanje 4 stočna vašara godišnje. Sadašnja katolička crkva sagrađena je 1804. godine, a „stara škola” sazidana je 1835. godine. U srpsko-mađarskom sukobu 1848. Temerin je u borbama do temelja izgoreo, a stanovništvo je izbeglo na sever u Bačku Topolu, Mali Iđoš i Čantavir, odakle se nakon 2-3 godine veći broj vratio u svoje domove. Posle uzastopnih vremenskih neprilika, koje su godinama pogađale Temerin i od kojih su najveće bile 20. jula 1853. g., na dan Svetog Ilije po gregorijanskom kalendaru, mađarsko stanovništvo se zaklelo da će dan Svetog Ilije proslaviti u crkvi i - kao što je to uobičajeno i na ostalim verskim praznicima - na taj dan neće raditi. Verski praznik mađarskog stanovništva Temerina, Ilindan se slavi do današnjeg dana.

Železnička pruga Novi Sad – Temerin – Bečej izgrađena je i stavljena u promet 2. jula 1899. godine, kao i temerinska železnička stanica. Njenom izgradnjom otpočinje industrijski razvoj Temerina, kao i puštanje u pogon ciglane i prvih parnih mlinova. Tako Temerin brzo postaje jedan od značajnih trgovačkih centara u jugoistočnoj Bačkoj.

Po popisu iz 1900 g. u Temerinu je živeo 9520 stanovnika u 1600 kuća, i to: 8711 Mađara, 787 Nemaca, 13 Srba i 9 Slovaka.

Nakon Prvog svetskog rata[uredi | uredi izvor]

U vreme međuratne kolonizacije, na južnoj periferiji Temerina, na mestu nekadašnjeg Đurđeva koje je raseljeno 1799. godine, nastalo je naselje kolonista dobrovoljaca nazvano Staro Đurđevo ili Kolonija.

Temerin je 1927. godine dobio električnu energiju. Tokom vojne okupacije u Drugom svetskom ratu (1941—1944) stanovnici Starog Đurđeva i Siriga su proterani iz svojih domova, a mađarske porodice iz Bukovine su naseljene na njihovu zemlju. Godine 1944. one su napustile Sirig i Staro Đurđevo, kao i Nemci Bački Jarak. Bački Jarak je postao skoro potpuno kolonizovan doseljenicima iz Bosne i Hercegovine.

Kudeljara, novi deo Temerina, skoro u potpunosti naseljen izbeglicama iz Bosne i Hercegovine i Hrvatske

Nakon raspada SFRJ u Temerin se doselio veliki broj srpskih izbeglica iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine, od kojih je u Temerinu ostalo oko 5.000. Na severnom delu mesta, za izbeglice je izgrađeno novo naselje Kudeljara, sa oko 100 kuća.

Demografija[uredi | uredi izvor]

U naselju Temerin živi 15.175 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 40,1 godina (38,7 kod muškaraca i 41,5 kod žena). U naselju ima 6.529 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,32 (popis 2002).

Stanovništvo u ovom naselju veoma je nehomogeno, a u poslednja tri popisa, primećen je porast u broju stanovnika.

Demografija^[3]
Godina	Stanovnika
1948.	11.438
1953.	11.621
1961.	12.705
1971.	13.584
1981.	14.875
1991.	16.971	16.579
2002.	19.216	19.924
2011.	19.661

Etnički sastav prema popisu iz 2002.‍^[4]

Srbi	9.660	50,27%
Mađari	8.187	42,60%
Jugosloveni	304	1,58%
Hrvati	137	0,71%
Crnogorci	62	0,32%
Slovaci	53	0,27%
Romi	38	0,19%
Albanci	33	0,17%
Rusini	32	0,16%
Nemci	19	0,09%
Muslimani	15	0,07%
Makedonci	15	0,07%
Rumuni	13	0,06%
Slovenci	9	0,04%
Ukrajinci	6	0,03%
Bugari	6	0,03%
Bunjevci	5	0,02%
Rusi	4	0,02%
Bošnjaci	1	0,00%
nepoznato	307	1,59%

Stanovništvo prema polu i starosti^[5]


	m	ž
?	31	34
80+	105	207
75—79	164	299
70—74	315	455
65—69	404	547
60—64	446	526
55—59	507	506
50—54	774	669
45—49	904	859
40—44	724	795
35—39	637	649
30—34	579	578
25—29	684	682
20—24	768	752
15—19	673	704
10—14	639	599
5—9	598	519
0—4	471	413
Prosek :	37,0	39,5

Domaćinstva

**Broj domaćinstava prema popisima iz perioda 1948—2002.**
Godina popisa	1948.	1953.	1961.	1971.	1981.	1991.	2002.
Broj domaćinstava	3.326	3.653	4.140	4.671	5.134	5.766	6.529

**Broj domaćinstava po broju članova prema popisu iz 2002.**
Broj članova	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10 i više	Prosek
Broj domaćinstava	1.186	1.593	1.264	1.743	499	166	58	10	2	8	2,94

Stanovništvo staro 15 i više godina po bračnom stanju i polu

Pol	Ukupno	Neoženjen/Neudata	Oženjen/Udata	Udovac/Udovica	Razveden/Razvedena	Nepoznato
Muški	7.715	2.281	4.888	297	230	19
Ženski	8.262	1.645	4.962	1.316	323	16
UKUPNO	15.977	3.926	9.850	1.613	553	35

Stanovništvo po delatnostima koje obavlja

Pol	Ukupno	Poljoprivreda, lov i šumarstvo	Ribarstvo	Vađenje rude i kamena	Prerađivačka industrija
Muški	4.200	666	0	6	1.328
Ženski	2.414	189	1	0	668
UKUPNO	6.614	855	1	6	1.996
Pol	Proizvodnja i snabdevanje	Građevinarstvo	Trgovina	Hoteli i restorani	Saobraćaj, skladištenje i veze
Muški	57	603	505	60	267
Ženski	9	41	497	74	34
UKUPNO	66	644	1.002	134	301
Pol	Finansijsko posredovanje	Nekretnine	Državna uprava i odbrana	Obrazovanje	Zdravstveni i socijalni rad
Muški	14	136	142	65	63
Ženski	49	111	104	189	274
UKUPNO	63	247	246	254	337
Pol	Ostale uslužne aktivnosti	Privatna domaćinstva	Eksteritorijalne organizacije i tela	Nepoznato
Muški	115	2	0	171
Ženski	96	9	1	68
UKUPNO	211	11	1	239

Privreda[uredi | uredi izvor]

Ovde se nalazi fabrika kotrljajućih ležajeva i kardana FKL.

Sport[uredi | uredi izvor]

Temerin ima bogati sportski život. Rukometaši RK Mladost-TSK i ŽRK Temerin su trenutno učesnici Druge lige. Stonoteniserke TSK su bile prvakinje SR Jugoslavije. U samom Temerinu postoje dva fudbalska kluba, FK Sloga i FK TSK, a postoji i košarkaški klub KK FKL.

Poznati Temerinčani[uredi | uredi izvor]

Lukijan Mušicki — srpski pisac, teolog i vladika
Karolj Sirmai — mađarski pisac
Dragutin Zelenović — premijer Srbije
Dušan Medić — pesnik, sportista, humorista

Galerija[uredi | uredi izvor]

Zgrada Radio Temerina
Srednja škola „Lukijan Mušicki”
Bazen u Temerinu
Pravoslavna crkva u Temerinu
Katolička crkva u centru Temerina
Nova katolička crkva u Temerinu, osveštana 2000.
Restoran Moja Čarda

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

^ "Serbski letopisi", Pešta 1859-1860.
^ "Glas istine", Novi Sad 1/1874.
^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Pekarić, Petar (1999). Staro Đurđevo — Istorija naselja.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Mape i planovi[uredi | uredi izvor]

[1] "Serbski letopisi", Pešta 1859-1860.

[2] "Glas istine", Novi Sad 1/1874.

[3] „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.

[4] „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.

[5] „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Normativna kontrola
Međunarodne	VIAF
Državne	Nemačka Izrael Sjedinjene Države Češka