Treći sremski partizanski odred

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Treći sremski partizanski odred
Jugoslovenska partizanska zastava
Postojanjeseptembar 1942 — mart 1943.
Ukidanjereoranizovan u Grupu vojvođanskih udarnih bataljona i Sremski partizanski odred
Formacijatri bataljona i jedna samostalna četa[a]
Jačinaoko 700 boraca[a]
DeoNarodnooslobodilačka vojska Jugoslavije NOV i PO Jugoslavije
Angažovanje
Komandanti
KomandantStanko Lužajić[a]
Politički komesarLuka Mrkšić[a]

Treći sremski narodnooslobodilački partizanski odred bio je partizanski odred koji je od septembra 1942. do marta 1943. dejstvovao u Sremu i istočnoj Bosni. Formiran je reorganizacijom partizanskih odreda koji su dejstvovali u Sremu — Fruškogorskog, Podunavskog i Posavskog odreda. U početku je imao tri bataljona i jednu samostalnu četu, sa oko 700 boraca. Prvi komandant odreda bio je Stanko Lužajić Milan, a politički komesar Luka Mrkšić.[1][2]

Nakon formiranja Odred je vodio borbe protiv domobransko-ustaških i nemačkih jedinica na Fruškoj gori, kao i u severoistočnom i jugoistočnom delu Srema i u Bosutskim šumama. Početkom novembra 1942, zajedno sa Šestom istočnobosanskom brigadom, glavnina Odreda se preko Save prebacila u istočnu Bosnu, a u Sremu je ostao samo Četvrti bataljon, od koga je kasnije formiran Sremski partizanski odred. Nakon prelaska u Bosnu, glavnina Odreda je učestvovala u borbama protiv četnika na Majevici, razbijanju ustaške posade u Loparama i uništenju četničke grupe u Maleševcima, polovinom novembra. Tokom decembra 1942. i januara 1943, Odred je boravio u Biraču, a krajem januara se vratio na Majevicu i nastavio borbu protiv četnika.[2][3]

Usled priliva novih boraca iz Srema, glavnina Odreda je marta 1943. preformirana u Grupu vojvođanskih udarnih bataljona, od koje su u toku aprila 1943. formirane Prva i Druga vojvođanska brigada.[2][3] Četvrti bataljon Odreda, koji je ostao da dejstvuje u Sremu, usled stalnog priliva novih boraca je 1. marta 1943. preformiran u Sremski partizanski odred, koji je 19. jula 1943. podeljen na dva odreda — Prvi i Drugi sremski odred.[4]

Odred je bio poznat pod nazivima — Sremski partizanski odred, kako je nazivan u istočnoj Bosni i Treći NOP odred Treće operativne zone Hrvatske, kako je glasio njegov zvanični naziv, pošto se područje Srema od maja 1942. do jula 1943. nalazilo pod komadom Štaba treće operativne zone Glavnog štaba NOV i PO Hrvatske.[5][2]

Formiranje Odreda[uredi | uredi izvor]

U leto 1942. u Sremu su dejstvovala tri partizanska odreda — Fruškogorski, Podunavski i Posavski i Bosutska četa, koji su vršili stalne napade na manja neprijateljska uporišta, postavljali zasede, uništavali telekomunikacione objekte, otežavali saobraćaj na prugama i dr. Posebna aktivnost tokom leta bila im je „bitka za žetvu” odnosno uništavanje letine, koja bi služila okupatoru. U neprekidnim akcijama spaljeno je oko 120 vagona žita i uništeno oko 80 vršalica, uglavnom na imanjima domaćih Nemaca (folksdojčera). Ove akcije znatno su ugrozile ustaško-nemačku vlast u Sremu, zbog čega je u avgustu 1942. pokrenuta velika nemačko-ustaška ofanziva na Frušku goru, sa ciljem uništenja glavnine partizanskih snaga. Upredo sa ofanzivom, pokrenuta je akcija terora nad stanovništvom, sa ciljem da se odvoji od Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) i prestane da pruža podršku partizanima. Tokom akcije Viktora Tomića, specijalnog opunomoćenika Ante Pavelića, poglavnika NDH, ubijeno je i nestalo oko 6.000 ljudi, a uhapšeno je i progonjeno preko 10.000 lica.[5]

Spomenik Sloboda na Iriškom vencu, rad Sretena Stojanovića

U do tada najvećoj operaciji u okupiranoj Vojvodini, nemačke i ustaško-domobranske snage, svrstane u borbenu grupu „Barovski” jačine 17.000 ljudi, uz pomoć mađarske flotile, koja je blokirala prelaze preko Dunava, od 24. do 31. avgusta 1942. izvršile su koncentričan napad na Frušku goru. Nakon kratkotrajnih borbi, partizanske snage uspele su da se uz značjane gubitke, od 60 mrtvih i 9 ranjenih boraca,[6] izvuku iz obruča, a tokom borbi su stradali komandant i politički komesar Štaba NOP odreda Srema.[5]

Januara 1942, nakon ponovnog uspostavljanja veze sa Okružnim komitetom KPJ za Srem, Vrhovni štab NOP i DV Jugoslavije sugerisao je da se zbog loših veza sa Bosnom i Beogradom, u vojnom-političkom smislu privremeno povežu sa Glavnim štabom NOP odreda Hrvatske. Ova direktiva bila je upućena i Glavnom štabu za Hrvatsku, pa je prilikom formiranja operativnih zona, Srem zajedno sa Slavonijom ukuljčen u sastav Treće operativne zone, čiji je Štab formiran maja 1942. godine. Usled loših veza, kontakt sa Štabom Treće operativne zone, uspostavljen je tek avgusta 1942, a do tada je Štab NOP odreda Srema delovao samostalno.[7][1] Na osnovu naredbe Štaba Treće operativne zone Hrvatske, početkom septembra 1942. izvršena je reorganizacija partizanskih odreda u Sremu, pa su od dotadašnja tri odreda formirana tri bataljona, koji su zajedno sa Bosutskom partizanskom četom, ušli u sastav tada formiranog Trećeg odreda Treće operativne zone,[b] čime su sve partizanske jedinice u Sremu objedinjene pod jednu komandu, s obzirom da je u neprijateljskoj ofanzivi bio uništen Štab NOP odreda Srema. Štab novoformiranog Odreda sačinjavali su — komandant Stanko Lužajić Milan,[v] zamenik komandanta Sreta Savić Kolja, politički komesar Luka Mrkšić Miša i zamenik političkog komesara Stevan Jovičić Maksim.[8][1]

Dotadašnji Fruškogorski odred postao je Prvi (fruškogorski) bataljon, koji je u svom sastavu imao četiri čete, a Štab bataljona su sačinjavali — komandant Marko Peričin Kamenjar, zamenik komandanta Đorđe Bikicki Rojnik, politički komesar Slobodan Bajić Paja i zamenik političkog komesara Dragan Dikić Vanja. Podunavski odred je postao Drugi (podunavski) bataljon, sa takođe četiri čete, a njegov Štab su sačinjavali — komandant Damjan Petković Veliki, zamenik komandanta Nebojša Nešić, politički komesar Jovan Beljanski Lala i zamenik političkog komesara Đorđe Bošković Bata. Posavski odred je postao Treći (posavski) bataljon sa tri čete i Udarnim vodom, a njegov Štab su sačinjavali — komandant Ilija Bogdanović Čiča, zamenik komandanta Milan Stepanović Matroz, politički komesar Branko Pešić Beli i zamenik političkog komesara Milan Veselinović Feđa.[1]

Nakon uspostavljanja veze sa Šestom istočnobosanskom udarnom brigadom, koja je iz istočne Bosne prešla u Srem, doneta je odluka Okružnog komiteta KPJ za Srem da se glavnina Odreda, zajedno sa brigadom, prebaci u istočnu Bosnu, gde su postojali bolji uslovi za borbu, posebno u toku zime, s obzirom da je partizanski rat u ravnici bio gotovo nemoguć u zimskim uslovima. Neposredno pred odlazak u Bosnu, krajem oktobra 1942. izvršena je nova reorganizacija Odreda — Prvi (fruškogorski) i Drugi (podunavski) bataljon, jačine 399 naoružanih i 42 nenaoružana borca, ostali su u sastavu glavnine Odereda; Treći (posavski) bataljon, jačine 210 naoružanih i 49 nenaoružanih boraca, ušao je u sastav Šeste istočnobosanske brigade, kao njen Četvrti (posavski) bataljon; od ljudstva koje je bilo manje sposobno za naporan marš formiran je Četvrti (sremski) bataljon, jačine 193 naoružana i 21 nenaoružan borac.[9] Zadatak Četvrtog bataljona, u koji je uključena do tada saostalna Bosutska četa, bio je da ostane u Sremu i čini jezgro za nove partizanske jedinice.[10] Uporedo sa reorganizacijom, izvršene su i određene kadrovske promene u Štabovima bataljona. Novi Štab Prvog bataljona sačinjavali su — komandant Miloš Zekić,[g] politički komesar Slobodan Bajić Paja i zamenik političkog komesara Dragan Dikić Vanja; a novi Štab Drugog bataljona sačivali su — komandant Damjan Petković Veliki, zamenik komandanta Dimitrije Šešerinac Gedža, politički komesar Vojislav Živanović Džokej i zamenik političkog komesara Đorđe Bošković Bata. Štab Trećeg bataljona je ostao isti, kao i prilikom formiranja, a Štab novoformiranog Četvrtog bataljona su sačinjavai — komandant Marko Peričin Kamenjar, politički komesar Jovan Beljanski Lala, zamenik komandanta Petar Matić Dule, zamenik političkog komesara Stevan Molerov i operativni oficir Gavrilo Mehandžić.[9] U sastavu Četvrtog bataljona kasnije je formirana specijalna diverzantska grupa, koja je posle izrasla u Diverzantski bataljon Glavnog štaba Vojvodine. Imala je 11 diverzanata, a rukovodstvo grupe su sačinjavali — komadir Milan Zeljajić, politički komesar Stevan Petrović Brile i zamenik političkog komesara Milan Korica Kovač.[13]

Borbe Trećeg sremskog odreda u Sremu[uredi | uredi izvor]

Borbe tokom septembra 1942.[uredi | uredi izvor]

Tokom septembra i oktobra 1942. bataljoni Trećeg sremskog odreda nastavili su sa dejstvom vršeći napade na neprijateljske posade i transport, kao i izvodeći diverzije na železničkim i drumskim komunikacijama. Čete Trećeg (posavskog) bataljona, koji je dejstvovao u jugoistočnom Sremu, bile su veoma aktivne — 3. septembra napale su neprijateljsko uporište u Ašanji; 9. septembra izvršile su napad na domobransku kolonu na putu Šimanovci—Prhovo i jedan kamion sa domobranima na putu Dobrinci—Pećinci; 10. septembra napale su ustaško-nemačku posadu u Pećincima i spalile opštinsku arhivu; istog dana izvršile su napad na četu domobrana i ustaša u Jakovu; 15. septembra napale su neprijateljsku posadu u Petrovčiću i spalile opštinsku arhivu u Karlovčiću; 21. i 28. septembra spalile su opštinsku arhivu u Ugrinovcima, a 28. septembra napale žandarmerijsku posadu u Kupinovu.[1]

Oslobođena i poluoslobođena teritorija u Sremu, krajem 1942.

Čete Drugog (podunavskog) bataljona, koji je delovao u severoistočnom Sremu, takođe su bile veoma aktivne — 9. septembra izvršile su diverziju na rezervoar i vodovod u rejonu Iriškog venca i pokidale telefonsko-telegrafske linije koje su povezivale Irig sa Neradinom i Iriškim vencem; 10. septembra napale su domobransku posadu u Paragovu, kod Sremske Kamenice; 14. septembra napale su obezbeđenje železničke stanice u Golubincima; u noći 22/23. septembra izvršile su napad na stražu kod Inđije; u toku 22. i 23. septembra spalile su opštinske arhive u Dobrincima, Kraljevcima i Krnješevcima i posekle telegrafsko-telefonske stubove između Ašanje, Kupinova i Obreža. U toku noći 19/20. oktobra Prva četa Drugog bataljona izvršila je napad na posadu od 20 žandarma u Donjim Petrovcima. Nakon ove akcije, borci čete su se povukli u susedne Dobrince, gde su se sklonili u podzemna skloništa (partizanske baze). Sutradan 20. oktobra oko 1.000 nemačko-ustaških i domobranskih vojnika iz Rume blokiralo je selo i terorom vršilo pritisak na meštane da odaju partizane. Uprkos pritiscima, hapšenjima i streljanjima nekoliko ljudi, niko od meštana nije odao gde se nalaze partizani, nakon čega se okupator povukao iz sela i sa sobom poveo 20 uhapšenih meštana.[1]

Borci Prvog (fruškogorskog) bataljona izveli su nekoliko uspešnih zaseda na delove domobranske 4. brdske brigade i vazduhoplovnog školskog puka, koji su skoro čitav septembar krstarili po Fruškoj gori. Pored toga, čete ovog bataljona su izvele još nekoliko akcija — 5. septembra su razbile jednu žandarmerijsku patrolu; 19. septembra su oslobodile 20 zatvorenika iz stare sremskomitrovačke kaznionice; 20. septembra su napale i ubile 13 ustaša iz sastava privremenog bataljona u rejonu Crvenog Čota i dr. Bosutska partizanska četa je 19. septembra napala dva voda 6. domobranskog puka u rejonu Jamene, 25. septembra je uništila jednu domobransku patrolu nedaleko od Bosuta, a 27. septembra napala vod žandarma i ustaša kod Sremske Rače.[14]

Dolazak Šeste brigade u Srem oktobra 1942.[uredi | uredi izvor]

U noći 5/6. oktobra 1942. u Srem je preko Save prešla glavnina Šeste istočnobosanske brigade (Prvi i Treći bataljon), dok je u istočnoj Bosni ostao njen Drugi bataljon. Kako su uslovi za opstanak, popunu i dejstva brigade, bila veoma teška, usled uspostavljanja jakih nemačkih i ustaško-domobranskih posada i sve većeg jačanja četnika, Štab brigade se odlučio na prelazak u Srem, gde se odmah povezao sa borcima Bosutske partizanske čete. Borci Šeste brigade i Bosutske čete izvršili su 10. oktobra napad na domobranske snage u Vrbanji i nemačko-ustašku posadu u Kuzminu, nakon čega su se povezali sa borcima Prvog (fruškogorskog) bataljona. Koncentracija jačih partizanskih snaga u ovom rejonu bila je povod za okupatora da izvrši koncentraciju svojih snaga i pokuša da okruži partizane, nakon čega su Štab brigade i Štab Prvog bataljona doneli odluku da se prebace na Frušku goru. Prilikom pokreta partizanskih snaga ka Fruškoj gori, 14. oktobra 1942. na Filipovom putu, koji kroz Bosutsku šumu vodi od Jamene do Morovića, došlo je do sukoba sa nemačkim bataljonom iz 718. divizije, jačine 180 ljudi, koji je došao iz pravca Jamene. Nemci nisu očekivali partizane, pa je njihova patrola lako uništena, što je unelo zabunu u redovima njihove prethodnice. Ipak glavnina nemačkih snaga je ubrzo pristigla i zaposela kanale duž puta. Tada su Prvi bataljon Šeste istočnobosanske brigade i glavnina Prvog (fruškogorskog) bataljona izveli juriš na glavninu nemačkih snaga, dok su Drugi bataljon Šeste brigade i Druga četa Prvog (fruškogorskog) bataljona izvršili napad na njihovu pozadinu. U žestokim borbama, koje su trajale pet sati, nemaki bataljon je bio razbijen i u delovima se povukao u pravcu Jamene. Uz znatne gubitke na obe strane,[d] partizani su zaplenili znatan ratni materijal — čitavu komoru, jednu radio-stanicu, dva minobacača sa 150 mina, četiri puškomitraljeza, veći broj pušaka i oko 10.000 metaka.[16][15][17]

Spomen-obeležje „Rohalj baze” na Fruškoj gori

Nakon borbe sa Nemcima, nastavljen je pokret na Frušku goru, gde su se 18. oktobra ulogorili u Rohalj bazama i Ciganskom logoru. Iscrpeljni borbama, borci iz istočne Bosne, dvonedeljni boravak u Sremu, iskoristili su za odmor i oporavak. Narod iz okolnih sela, a naročito iz Manđelosa, slao im je puna kola hrane.[18] Dolazak partizanske brigade iz istočne Bosne imao je veliki politički i vojni značaj. U to vreme, u Okružnom komitetu KPJ za Srem, koji se nalazio u Popincima, vodila se rasprava oko prebacivanja partizanskih snaga u Slavoniju ili istočnu Bosnu, pošto je dalji ostanak jačih partizanskih snaga u Sremu bio nemoguć, zbog nadolazeće zime. Kako se područje Srema, prema ranijoj direktivi Vrhovnog štaba NOV i POJ, nalazilo pod komandom Štaba Treće operativne zone Hrvatske, postojao je predlog da se glavnina partizanskih snaga prebaci u Slavoniju, ali je problem bio što se između Fruške gore (partizanski centar u Sremu) i Papuka (partizanski centar u Salvoniji) nalazila teritorija pod jakom ustaškom kontrolom, pa bi ovakav poduhvat mogao da ima neželjene posledice.[19] Zajedno sa Šestom brigadom, u Srem je došao Uglješa Danilović, član Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH i član Glavnog štaba NOP odreda BiH, koji je Okružnom komitetu za Srem preneo usmenu poruku Svetozara Vukmanovića Tempa, člana Vrhovnog štaba NOV i POJ, da se od boraca iz Srema izvrši popuna Šeste istočnobosanske brigade.[20] Pošto je Okružni komitet za Srem još ranije razmatrao mogućnost prebacivanja sremskih partizanskih u Bosnu, tada je odlučeno da se pored popune brigade, koja bi se izvršila jednim bataljonom, u istočnu Bosnu uputi glavnina Trećeg sremskog odreda.[đ] Da bi ova odluka bila sprovedena u delo, u istočnu Bosnu su poslati Uglješa Danilović i Slobodan Bajić Paja, kako bi tamošnje partijsko rukovodstvo upoznali sa ovom odlukom i dobili njegovu saglasnost.[9][23]

Istovremeno sa donošenjem odluke o prelasku u istočnu Bosnu, doneta je odluka o novoj reorganizaciji Trećeg sremskog odreda, pa su od dotadašnja tri bataljona i samostalne čete formirana četiri bataljona. Prvi i Drugi bataljon, jačine 441 borac, činili su glavninu Odreda; Treći bataljon, jačine 259 boraca, ušao je u sastav Šeste istočnobosanske brigade, kao njen Četvrti bataljon; od boraca Bosutske čete i onih boraca koji nisu mogli izdržati teže napore, formiran je Četvrti bataljon, jačine 214 boraca, sa zadatkom da ostane u Sremu i čini jezgro za nove partizanske jedinice.[9] Tokom 31. oktobra i 1. novembra 1942. na Fruškoj gori je izvršeno grupisanje i priprema bataljona za njihov odlazak u istočnu Bosnu. Tom prilikom održan je zajednički zbor na kome je Uglješa Danilović sremskim partizanima govorio o borbama koje predstoje u istočnoj Bosni.[e] Nakon što je Štab Šeste istočnobosanske brigade preduzeo neophodne mere za prelazak Save,[ž] sve jedinice su popodne 2. novembra krenule u pravcu Bosutskih šuma, ostavljajući svoje bolesne i ranjene drugove na lečenju u Sremu. Dugačka kolona sremskih i istočnobosanskih partizana uspela je da bez borbe prođe železničku prugu Zagreb—Zemun i ujutro 3. novembra stigne u šumu Klještevicu, u blizini Kuzmina, gde je predanila. Pokret je nastavljen uveče, a most preko Bosuta, takođe je pređen bez borbe. Ujutru su izbili na Savu, u blizini Sremske Rače, a u toku naredne noći 4/5. novembra 1942. izvršen je prelazak preko Save, u blizini sela Brodac Donji. Sa 18 čamaca prebačeno je oko 1.300 partizana, kao i veća količina hrane.[22][26][27]

Borbe Trećeg sremskog odreda u Bosni[uredi | uredi izvor]

Borbe na Majevici tokom novembra 1942.[uredi | uredi izvor]

Nakon prelaska Save, partizanska kolona se uputila ka selu Batković, kod Bijeljine, gde se nalazio Isa Jovanović, sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH, koji je istog dana održao sastanak sa Štabovima Šesete istočnobosanske brigade i Trećeg sremskog odreda. Potom su produžili prema Majevici i selu Donja Trnova, kod Ugljevika, gde se nalazio Glavni štab NOP odreda BiH. Kako su četnici, koji su nakon odlaska glavnine partizanske brigade u Srem, zagospodarili Majevicom, doneta je odluka da se napre u rejonu Gornje i Donje Pilice razbiju četničke snage kapetana Račića, a da se potom napadnu ustaško-domobranska uporišta na putu Zvornik—Bijeljina. U to vreme četničke snage u istočnoj Bosni bile su razjedinjene i okupljene oko svojih vođa Račića, Kerovića i Bižića.[z] Računajući na ovaj sukob, partizani su odlučili da najpre napadnu snage kapetana Račića, koje su predstavljale udarnu četničku snagu na Majevici, smatrajući da ostale četničke grupe neće preduzeti ništa da mu pomognu. Za napad na četnike, partizanske snage su bile podeljene u dve grupe — prvu grupu su činili Drugi i Treći bataljon Šeste istočnobosanske brigade, a drugu grupu Prvi bataljon brigade i Drugi (podunavski) bataljon Trećeg sremskog odreda. Napad je izvršen 11. novembra 1942, a nakon slamanja četničkih položaja na Pilici i Orliću i borbi kod manastira Tavna, četničke snage su se povukle prema Drini i prešle u Srbiju. U ovoj borbi ubijeno je 17, a zarobljeno preko 100 četnika i zaplenjena znatna količina ratne opreme. Partizanski gubitci iznosili su četiri mrtva i osam ranjenih boraca.[29][30][31]

Posle pobede nad četnicima, Šesta brigada i Treći odred su preko Mezgraje i Tobuta stigli u Gornju Trnavu, odakle su 15. novembra 1942. izvršili napad na ustaško-domobransku posadu u Loparama. Tom prilikom zarobljeno je preko 100 domobrana i žandarma, koji su se nakon prvih poginulih pokolebali i predali, ali i zaplenjen znatni ratni materijal. Istog dana nemačke snage iz Tuzle su krenule ka Loparama, ali su ih u zasedi sačekali Prvi bataljon Šeste brigade i Prvi (fruškogorski) bataljon i primorali da se sa oštećenim tenkom vrate u Tuzlu. Za vreme partizanskog napada, na Drugi (podunavski) bataljon, koji je ostao u Vukosavcima radi zaštite mogućeg napada iz pravca Tobuta, izvršile su napad četničke snage Kerovića i Bižića, ali su bile odbijene. U celokupnim borbama partizani su imali šest mrtvih i 17 ranjenih.[32][33] Nakon poraza kapetana Račića, četničke snage Kerovića i Bižića su se spremale za ofanzivu na partizane, pa su u pomoć pozvali četnike sa Trebave, Ozrena i Posavine. Prema ranijem dogovoru sa Nemcima, domobranske snage su imale zadatak da četnike snabdeju municijom i omoguće ime prolazak na Majevicu. Zborno mesto četnika bili su Maleševci, gde se nalazio Štab Đure Bižića i gde se do 27. novembra okupilo oko 1.500 četnika.[i] Obavešteni o okupljanju četnika u Maleševcima, Štabovi Šeste brigade i Trećeg sremskog odreda doneli su odluku da svim raspoloživim snagama unište četničke snage, pre početka nemačko-ustaške ofanzive, a svoje snage podelili su u dve grupe — prvu grupu, kojom je komandovao Stanko Lužajić, komandant Trećeg odreda, sačinjavali su Drugi (podunavski) bataljon i jedan bataljon Šeste brigade, a drugu grupu, kojom je komandovao Pero Kosorić, zamenik komandanta Šeste brigade, sačinjavali su Prvi (fruškogorski) bataljon i dva bataljona brigade. Računajući na faktor iznenađenja, partizanske snage su uveče 27. novembra zaobilaznim putevima krenuli ka Maleševcima, i u rano jutro 28. novembra 1942. iznenadili četničke snage. U žestokim borbama, koje su trajale do iza podneva, četnici su u potpunosti bili razbijeni — ubijeno ih je oko 150 i zarobljeno oko 600, dok je ostatak uspeo da pobegne. U borbi su poginuli i svi četnički komandanti, izuzev Kerovića, koji te noći nije bio u četničkom Štabu. Partizanske snage imale su 17 poginulih i oko 30 ranjenih, od čega je sremskih borca bilo 10 poginulih i 7 ranjenih. Pobeda nad četnicima imala je veliki vojno-politički značaj za dalji razvoj Narodnooslobodilačkog pokreta u severoistočnoj Bosni, a posebno na Majevici i Semberiji, s obzirom da četnici do kraja rata na ovom području više nisu predstavljali značajnu vojnu i političku snagu.[29][35][36]

Nemačko-ustaška ofanziva i prelazak u Birač[uredi | uredi izvor]

Panorama Majevice

Sve do polovine decembra 1942. Treći sremski odred i Šesta istočnobosanska brigada su boravili na Majevici, koja je čišćena od četnika. Usled priliva novih boraca, ali i znatnog broja četnika koji su nakon predaje prešli u partizane, formirane su nove jedinice — obnovljen je Majevički partizanski odred i formiran Peti bataljon u sastavu Šeste brigade. Glavnina Trećeg sremskog odreda — Prvi (fruškogorski) i Drugi (podunavski) bataljon nalazili su se u Čengiću i Gornjoj Pilici, gde su se borci iz Srema teško navikavali na veliku hladnoću, oskudan način života i veliko siromaštvo stanovništva. Zatišje u borbama, sanitetska služba Odreda iskoristila je za borbu protiv pojave tifusa, pa epidemija, koja se pojavila, nije uzela ozbiljnije razmere.[37] Nakon dolaska kurira iz Birača, koji su doneli vest da Birčanski partizanski odred jedva odoleva napadima četnika sa Romanije, Štab odreda i Šeste brigade doneli su odluku da sa glavninom snaga pređu u Birač. Dolazak jakih partizanskih snaga iz Srema, kao i uništenje četnička na Majevici i ugrožavanje ustaško-domobranskih garnizona, bili su povod da Nemci krenu sa planiranjem ofanzive akcije za čišćenje Majevice od partizana. Za ovu operaciju formirana je borbena grupa „Šušnik”, koja je brojala oko 10.000 vojnika — dva nemačka bataljona iz 717. i 718. divizije, dva ustaška bataljona, pet domobranskih bataljona, lokalne snage Muslimanske milicije i delovi Crne legije sa ovog terena. Kako su posle poraza u Maleševcima, Nemci izgubili poverenje u majevičke četnike, nisu ih angažovali u ovoj operaciji, a neke od zarobljenih, tokom akcije čišćenja Majevice su razoružavali i slali na prinudni rad u Nemačku. Nemačko-ustaška ofanziva krenula je 15. decembra 1942. prodorom njihovih snaga iz pravca Bosanske Rače i Bijeljine, a sutradan i iz pravca Tuzle i Čelića. Kako su partizanske snage, pre početka ofanzive donele odluku da se prebace u Birač, povlačile su se prema jugu izbegavajući direktna borbena dejstva sa neprijateljskim snagama. Treći sremski i Majevički odred su se 17. decembra prikupili u rejonu sela Rožanj, dok je Šesta istočnobosanska brigada vodila borbe protiv ustaša kod Sapne. U toku noći 17/18. decembra na Rožanjsku kosu, koja je bila određena za zborno mesto partizanskih snaga, stigli su samo Šesta brigada i Majevički odred, koji su potom prešli drum Tuzla—Zvornik i ujutro 18. decembra stiglu u Birač. Treći sremski odred je u toku pokreta ka Rožanjskoj kosi naišao na neprijateljske snage i u borbi izgubio orijentaciju, pa je na zborno mesto stigao sa zakašnjenjem. Kako je ostao bez domaćih vodiča, nije smeo u toku noći nastaviti pokret, pa je Štab odreda odlučio da ovde prenoće. Ujutru 18. decembra napale su ih ustaške snage iz Crne legije, pa su se pod borbom povlačili prema vrhovima Maloj i Velikoj Jelici. Tokom čitavog dana vođene su žestoke borbe sa ustašama, a tek uveče Odred je uspeo da produži pokret preko Jajića, prema drumu Tuzla—Zvornik, koji je prešao u zoru 19. decembra i potom preko Osmaka nastavio prema Šekovićima, gde se ponovo povezao sa partizanskim snagama. Povlačenje partizanskih snaga sa Majevice u potpunosti je obesmislilo dalje odvijanje neprijateljske ofanzive, a njen jedini uspeh ogledao se u tome što je Majevica za izvesno vreme ostala bez partizanskih snaga.[38][39]

Dejstva Četvrtog bataljona u Sremu[uredi | uredi izvor]

Nakon odlaska glavnine partizanskih snaga u istočnu Bosnu, Četvrti (sremski) bataljon imao je pred sobom teške zadatke — da svojim prisustvom i borbom vrši stalnu mobilizaciju novog ljudstva iz kojeg će se formirati nove partizanske jedinice i da potom omogući njihovo prebacivanje u istočnu Bosnu, kao i da svojim akcijama ometa i koči neprijateljski železnički i drumski saobraćaj. Prilikom formiranja bataljon je u svom sastavu imao tri čete (dve novoformirane i Bosutsku četu), koje su bile raspoređene po čitavom Sremu. Već krajem novembra 1942, prilivom novih boraca formirana je još jedna četa, nakon čega je izvršena podela terena na kojima su čete delovale. Prva četa je delovala na području severozapadnog Srema (prostor između Rume, Novog Sada, Iloka i Šida), Druga četa je dejstvovala na području severoistočnpg Srema (prostor istočno od linije Ruma—Novi Sad i železničke pruge Ruma—Zemun), Treća četa je dejstvovala na području jugoistočnog Srema (prostor između železničke pruge Zagreb—Zemun i Ruma—Šabac i dalje nizvodno Savom do Zemuna), a Četvrta (bosutska) četa je i dalje dejstvovala na svom ranijem terenu u Bosutskim šumama.[10]

Petar Matić Dule komandant Četvrtog (sremskog) bataljona

Aktivnost Četvrtog bataljona do kraja 1942. uglavnom je bila usmerena na diverzantske napade na nemačko-ustaške transporte i rušenje drumske i železničke infrastrukture. Na drumovima između Rume i Stare Pazove, Rume i Zemuna i Deča i Šimanovaca porušeno je 17 mostova. Treća četa je 5. decembra izvršila napad na železničku stanicu Bečmen—Jakovo i posadu putničkog voza, kada su ubijena trojica ustaša. Borci ove čete su, u zasedi između Prhova i Sremskih Mihaljevaca, napali četu 737. puka nemačke 717. divizije i tom prilikom uništili jedan kamion i ubili i ranili više nemakih vojnika. Borci Druge čete su 22. decembra izvršili napad na žandarmerijsku i finansijsku posadu u Starim Banovcima, ali kako su oni pružili jak otpor, napad nije uspeo. Ipak tom prilikom je zaplenjen znatan ratni materijal i određena svota novca. U noći 27/28. decembra borci Druge čete su izvšili napad na posadu u Pećincima, gde se nalazilo 110 domobrana-legionara. U teškoj borbi, koja je vođena više sati ubijeno je pet, a ranjeno osam domobrana, dok je četa imala gubitke od dva poginula i jednog ranjenog. Treća četa je 28. decembra u blizini Grabovaca iz zasede napala i likvidirala nemačku patrolu, koja je išla da spreči seljake da seku šumu. Četvrta (bosutska) četa je pored drugih akcija, napala posadu Sremske Rače i tom prilikom ubila pet žandarma i dvojicu ranila; razoružala i ubila šest žandarma u Bosutskoj šumi i ubila deset ustaša u blizini Jamene. Posebnu aktivnost imala je diverzantska grupa Četvrtog bataljona, koja je 21. decembra na pruzi između Putinaca i Golubinaca uništila jednu lokomotivu i 17 vagona, pri čemu je tri dana bio zaustavljen saobraćaj; u noći 27/28. decembra izvedena je diverzija na pruzi kod Sremske Mitrovice kada je oštećena lokomotiva i sedam vagona. U ovom periodu čete Četvrog bataljona su razbijale ustaške organe vlasti i palile opštinske arhive u Belegišu, Donjim Petrovcima, Vojki, Krnješevcima, Malim Radincima, Neradinu i dr. Pored akcija Četvrtog bataljona, svoju aktivnost su razvile i mesne desetine, udarne i diverzantske grupe, koje su postojale u većini sremskih sela. One su uglavnom skele telefonsko-telegrafske stubove i vršile manje diverzije, ali i likvidirale pripadnike ustaških organa vlasti, špijune i švercere.[40]

Sremski partizanski odred[uredi | uredi izvor]

Sremski partizanski odred
Postojanje1. mart — 19. jul 1943.
Ukidanjereoranizovan u Prvi i Drugi sremski odred
Formacijadva bataljona[a]
DeoNarodnooslobodilačka vojska Jugoslavije NOV i PO Jugoslavije
Angažovanje
Komandanti
KomandantSreta Savić Kolja[a]
Politički komesarJovan Beljanski Lala[a]

Komandni sastav Odreda i bataljona[uredi | uredi izvor]

Spomenik Marku Peričinu Kamenjaru u Grgurevcima

Komandni sastav Štaba Trećeg sremskog odreda i štabova njegovih bataljona, od formiranja Odreda, početkom septembra 1942, do njegove reforme i formiranja Grupe vojvođanskih udarnih bataljona i novog Trećeg sremskog odreda (Sremski partizanski odred), 1. marta 1943, sačinjavali su:

  • Štab Trećeg sremskog odreda
    • Komandant:
    • Politički komesar:
    • Zamenik komandanta:
    • Zamenik političkog komesara:
      • Stevan Jovičić Maksim — od formiranja odreda do marta 1943.
    • Operativni oficir:
  • Štabovi bataljona Trećeg sremskog odreda:
Štab Prvog (fruškogorskog) bataljona
  • Komandant:
    • Marko Peričin Kamenjar — od formiranja bataljona do oktobra 1942.[k]
    • Miloš Zekić — od kraja oktobra 1942. do kraja januara 1943.[l]
    • Đorđe Bikici Rojnik — od kraja januara do marta 1943.
  • Politički komesar:
  • Zamenik komandanta:
    • Đorđe Bikici Rojnik — od formiranja bataljona do februara 1943.
  • Zamenik političkog komesara:
    • Dragan Dikić Vanja — od formiranja bataljona do marta 1943.
Štab Drugog (podunavskog) bataljona
  • Komandant:
    • Damjan Petković Veliki — od formiranja bataljona do kraja decembra 1942.[lj]
    • Marko Tanurdžić Šiftar — od kraja decembra 1942. do marta 1943.
  • Politički komesar:
    • Jovan Beljanski Lala — od formiranja bataljona do kraja oktobra 1942.[m]
    • Vojislav Živanović Džokej — od kraja oktobra 1942. do marta 1943.
  • Zamenik komandanta:
    • Nebojša Nešić — od formiranja bataljona do kraja oktobra 1942.
    • Dimitrije Šešerinac Gedža — od kraja oktobra 1942. do marta 1943.
  • Zamenik političkog komesara:
Štab Trećeg (posavskog) bataljona / Četvrti bataljon Šeste istočnobosanske brigade
  • Komandant:
    • Ilija Bogdanović Čiča — od formiranja bataljona do marta 1943.
  • Politički komesar:
  • Zamenik komandanta:
    • Milan Stepanović Matroz — od formiranja bataljona do decembra 1942.
    • Dušan Vukasović Diogen — od decembra 1942. do marta 1943.
  • Zamenik političkog komesara:
    • Milan Veselinović Feđa — od formiranja bataljona do decembra 1942.
Štab Četvrtog (sremskog) bataljona
  • Komandant:
  • Politički komesar:
  • Zamenik političkog komesara:
    • Nikola Grulović — od formiranja bataljona, krajem oktobra 1942. do marta 1943.
  • operativni oficir:
    • Gavrilo Mehandžić Vojko — od formiranja bataljona, krajem oktobra 1942. do marta 1943.

Narodni heroji[uredi | uredi izvor]

Orden narodnog heroja

Neki od boraca Trećeg sremskog partizanskog odreda koji su proglašeni za narodne heroje:

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d đ e prilikom formiranja odreda
  2. ^ Zvanični rogobatni naziv Treći odred Treće operativne zone Hrvatkse, nije se koristio u praksi, pa je ovaj Odred uglavnom nazivan Sremski partizanski odred, posebno nakon prelaska njegove glavnine u istočnu Bosnu, novembra 1942, a u istoriografiji je poznat i kao Treći sremski odred.
  3. ^ Stanko Lužajić Milan (1904—1943), negde se kao njegovo partizansko ime navodi Marjan, bio je poručnik Jugoslovenske vojske, rodom iz Jarka. Nakon okupacije se povezao sa Narodnooslobodilačkim pokretom, zbog čega je je početkom 1942. bio hapšen u Rumi. Uprkos mučenjima u policiji, ništa nije prizano, pa je usled nedostatka dokaza pušten, nakon čega je otišao u partizane. Do postavljanja na dužnost komandanta Trećeg sremskog odreda, bio je komandant Podunavskog odreda. Umro je od tifusa 11. februara 1943. u Šekovićima, u istočnoj Bosni.[8]
  4. ^ Miloš Zekić je do tada bio zamenik komandanta Trećeg bataljona Šeste istočnobosanske brigade,[11] a na ovu dužnost je postavljen jer je dotadašnji komandant Prvog (fruškogorskog) bataljona Marko Peričin Kamenjar bio ranjen 14. oktobra 1942. u borbama sa Nemcima u Bosutskoj šumi[12]
  5. ^ Prema nemačkim podacima njihovi gubici su bili 23 mrtva i 14 ranjenih, dok ustaški izvori navode broj od 27 mrtvih. Partizanske snage imale su gubitke od 13 mrtvih i 15 ranjenih.[15]
  6. ^ Odluka Okružnog komiteta KPJ za Srem o slanju glavnine partizanskih snaga u istočnu Bosnu naišla je decembra 1942. na oštru osudu Štaba Treće operativne zone Hrvatske, a potom u januaru 1943. i Povereništva CK KP Hrvatske za Slavoniju, ali su ove kritike odbačene na Okružnom partijskom savetovanju KPJ za Srem u Novim Karlovcima.[21] Da je odluka Okružnog komiteta bila opravdana i pravilna saglasio se i Centralni komitet KPJ u svom pismu upućenom OK KPJ za Srem od 24. novembra 1942. u kome se kaže:
  7. ^ Za borce iz Srema ovo je bio sasvim drugi teren i nova sredina, drugi uslovi života i novi neprijatelj — četnici. Veliki broj sremskih boraca teško je shvatao partizansko-četnički sukob, pošto u Sremu nije bilo četnika, a posebne nejasnoće su im stvarale podele među samim četnicima u istočnoj Bosni.[24]
  8. ^ Zamenik komandanta brigade Pero Kosorić bio je upućen u Bosnu, sa zadatkom da uspostavi vezu sa Drugim bataljonom brigade i da sa Todorom Vujasinovićem, koji je ostao u Semberiji, preko partijskih organizacija na terenu, izvrši pripreme za prelazak preko Save. Za potrebe prelaska oni su obezbedili 18 čamaca.[25]
  9. ^ Dragoslav Račić (1905—1945) bio je kapetan JV i izaslanik Draže Mihailovića sa zadatkom da sa ostalim oficirima, među kojima je bio kapetan Stevan Damjanović Leko (1911—1945), objedini sve četničke grupe i organizaciono ih učvrsti. Radivoje Kerović (1913—1946) bio je četnički vojvoda, koji je okupljao lokalne seljake i glavni pobornik primirja sa okupatorom na Majevici. Đuro Bižić (—1942) bio je žandarmerijski narednik koji je imao jak uticaj u nekoliko četničkih bataljona i dobre veze sa imućnijim seljacima i bijeljinskom čaršijom.[28]
  10. ^ Među okupljenim četničkim snagama bilo je — oko 400 četnika Đure Bižića; oko 750 četnika iz bataljona sa Trebave, pod komandom popa Dimitrija Stefanovića; oko 150 četnika iz bataljona pod komandom Jove Prnjatovića i jedan bataljon Radivoja Kerovića, sa oko 200 četnika. Ovde se nalazio i četnički štab za Slavoniju sa kapetanom Žarkom Milurovićem, koji je od četničke Vrhovne komande bio upućen u Slavoniju.[34]
  11. ^ Umro od tifusa
  12. ^ Ranjen u borbama u Bosutskim šumama, 14. oktobra 1942.
  13. ^ Vratio se u Šestu istočnobosansku brigadu
  14. ^ Razboleo se i vratio se u Srem
  15. ^ Prebačen na dužnost političkog komesara Četvrtog bataljona
  16. ^ Prešao na dužnost političkog komesara Prateće čete Šeste istočnobosanske brigade

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d đ Atanacković 1968, str. 257.
  2. ^ a b v g Leksikon NOR 2 1980, str. 1129.
  3. ^ a b Vojna enciklopedija 9 1975, str. 113.
  4. ^ Leksikon NOR 2 1980, str. 1070.
  5. ^ a b v Leksikon NOR 2 1980, str. 1065.
  6. ^ Vojvodina 1963, str. 347.
  7. ^ Atanacković 1968, str. 180.
  8. ^ a b Vojvodina 1963, str. 371.
  9. ^ a b v g Atanacković 1968, str. 264.
  10. ^ a b Atanacković 1968, str. 278.
  11. ^ Petovar & Rudi 1982, str. 148.
  12. ^ Vasić & Savić 1979, str. 22.
  13. ^ Atanacković 1968, str. 279.
  14. ^ Atanacković 1968, str. 258.
  15. ^ a b Atanacković 1968, str. 263.
  16. ^ Hronologija NOB 1963, str. 364.
  17. ^ Petovar & Trikić 1982, str. 175–179.
  18. ^ Petovar & Trikić 1982, str. 181–182.
  19. ^ Veselinov 1980, str. 76.
  20. ^ Vukmanović 1971, str. 282.
  21. ^ Veselinov 1980, str. 83—85.
  22. ^ a b Atanacković 1968, str. 265.
  23. ^ Veselinov 1980, str. 78.
  24. ^ Nikolić 1980, str. 89–90.
  25. ^ Petovar & Trikić 1982, str. 184.
  26. ^ Vasić & Savić 1980, str. 30–31.
  27. ^ Petovar & Trikić 1982, str. 183–186.
  28. ^ Nikolić 1980, str. 90–91.
  29. ^ a b Atanacković 1968, str. 276–277.
  30. ^ Vasić, & Savić 1979, str. 35–42.
  31. ^ Petovar & Trikić 1982, str. 192–195.
  32. ^ Vasić, & Savić 1979, str. 43–45.
  33. ^ Petovar & Trikić 1982, str. 196–199.
  34. ^ Vasić & Savić 1979, str. 47.
  35. ^ Vasić & Savić 1979, str. 46–49.
  36. ^ Petovar & Trikić 1982, str. 200–209.
  37. ^ Vasić & Savić 1979, str. 50–52.
  38. ^ Vasić & Savić 1979, str. 52–56.
  39. ^ Petovar & Trikić 1982, str. 213–221.
  40. ^ Atanacković 1968, str. 279–280.
  41. ^ Narodni heroji 1 1982, str. 51.
  42. ^ Narodni heroji 1 1982, str. 69.
  43. ^ Narodni heroji 2 1982, str. 348.
  44. ^ Narodni heroji 2 1982, str. 367.
  45. ^ Narodni heroji 1 1982, str. 328.
  46. ^ Narodni heroji 1 1982, str. 401.
  47. ^ Narodni heroji 1 1982, str. 450.
  48. ^ Narodni heroji 1 1982, str. 518.
  49. ^ Narodni heroji 1 1982, str. 519.
  50. ^ Narodni heroji 2 1982, str. 38.
  51. ^ Narodni heroji 2 1982, str. 88.
  52. ^ Narodni heroji 2 1982, str. 68.
  53. ^ Narodni heroji 2 1982, str. 201.
  54. ^ Narodni heroji 2 1982, str. 264.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Трећи_сремски_партизански_одред&oldid=27733975”