Fanes

Fanes
Primordijalni Eros-Fan je izašao iz svetskog jajeta; rimski reljef iz 2. vijeka
Porodica
Potomstvo	Nikta
Roditelji	Izlegli ga Ananka i Hron iz svetskog jajeta ili Hidros i Geja

Fanes ili Fan (grč. Φάνης) je u grčkoj mitologiji bilo primordijalno božanstvo stvaranja i života.

Etimologija

Njegovo ime ima značenje „izneti na videlo“, odnosno „onaj koji obelodanjuje (ili otkriva)“ ili „učiniti da se pojavi“, a izvedeno je od grčkih glagola phanaô i phainô.

Mitologija

Fanes je bio mistično božanstvo u orfičkom mitu, bio je prvobitni bog, poznat i kao Protogen. Bio je stvoritelj života, pokretačka sila reprodukcije u ranom kosmosu. Rođen je iz jajeta sveta, koje je predstavljalo prvobitnu smešu elemenata, kada se rastavilo na sastavne delove drevnih bogova Hrona i Ananke. Prema drugoj verziji, iz tog jajeta su nastali Fanes, Geja i Tartar, kao osnovni prvobitni elementi kosmosa. Iz dve polovine jajeta su nastali Uran i Geja, koje je Fanes, kao Eros, naveo da se sjedine i tako stvore svet. Iz Fanesa su nastali i Kron, pa potom i Zevs. Prema nekim predanjima, Zevs je pojeo Fanesa kako bi stekao njegovu moć, te je raspodelio među novom generacijom bogova sa Olimpa, kojima je predsedavao. Orfici su izjednačavali Fanesa sa starijim Erosom iz Hesiodove teogonije, koji je oličavao seksualnu želju, a nastao iz Haosa i Zemlje. U Fanesa su uključena i mnoga druga primordijalna božanstva o kojima su pisali razni autori, kao što su Tesida, Fusida, Ofion, Erikapej, Kron i Ananka. Pojavljuje se i u liku Metide, koju je Zevs progutao, kao i Tetije, koja je svima bila dadilja. Međutim, ova dva božanstva su u većini antičke grčke književnosti jasno odvojena od bogova stvoritelja sveta. Kao njegovi roditelji su se dakle navodili Hron i Ananka, ali i Hidros i Geja, a Platon, koji ga je nazivao Erosom, smatrao ga je sinom Porosa i Penije. Kao sin Penije i Porosa, on je shvaćen kao demon, koji objedinjuje suprotne odlike svojih roditelja, bogatstvo i siromaštvo. Ono što stekne, odmah i izgubi. On je sredina između ružnog i lepog, mudrosti i neznanja. Fanes je bio prvi vladar univerzuma, koji je vlast prepustio svojoj kćerki Niks. Najpre je sam iz sebe izrodio Niks, da bi sjedinjen sa njom, stvorio Nebo i Zemlju. Međutim, neki izvori navode da mu je Niks majka, koja je, kada joj se udvarao Vetar, snela srebrno jaje iz koga se Fanes izlegao i pokrenuo svet iz mirovanja. Zamišljan je kao stvorenje sa četiri glave, pa je ispuštao četiri vrste zvukova; oglašavao se poput bika, lava, ovna ili zmije. Noć je živela sa njim u pećini i prikazivala se u trojstvu — Noć, Red i Pravda. Verovalo se da je Fan stvorio zemlju, nebo, Sunce i Mesec, ali da je vladarka sveta ipak bila Noć ili je za čuvara sveta postavio Sunce.

Umetnost

U likovnoj umetnosti je predstavljan kao divno hermafroditno božansko biće, zlatnih krila i obmotan zmijama, baš kao na jednom rimsko-grčkom reljefu iz drugog veka nove ere. Pesnici su ga opisivali kao bestelesno biće, nevidljivo čak i bogovima.

Tumačenje

Prema Robertu Grevsu, ovaj orfički mit je uticaj kasnije mistične doktrine o ljubavi, o čemu govori i Fanesovo alternativno ime, Eros, koji prikazuje jasan odnos polova, odnosno kasnijeg prodora patrijarhata. Noć je Mesec, odnosno Mesečeva boginja, jer je srebro od koga je jaje sačinjeno metal Meseca. Fanesovo ime ukazuje da je on Sunce, a njegovih četiri glava simbolizuje četiri godišnja doba. Prema Makrobiju, kolofonsko svetilište poistovećuje ovog Fanesa sa transcedentalnim bogom Iao; Zevs je ovan, odnosno proleće, Helije je lav ili leto, Had je zmija ili zima, a Dionis je bik ili Nova godina.

Druge ličnosti

• Prema Pausaniji, Tebanac koji je došao u Sikion u vreme kada je Aristomah, zbog pogrešno protumačenog proročanstva, doživeo neuspeh da se vrati na Peloponez. Taj Tebanac je uspostavio u Sikionu obožavanje Dionisa Lisija, odnosno taj kult preneo iz Tebe.
• Prema Nonu, bio je jedan od lamoskih kentaura, koji se pridružio Dionisu u njegovom pohodu na Indiju.