Fenj
| Fenj rum. Foeni | |
|---|---|
| Naselje | |
  Fenj Lokacija u Rumuniji | |
| Koordinate: 45° 29′ 54″ N 20° 52′ 32″ E / 45.49833° S; 20.87556° I | |
| Zemlja |  Rumunija |
| Okrug | Timiš |
| Opština | Fenj |
| Nadmorska visina | 75 m (246 ft) |
| Stanovništvo (2012)[1] | |
| • Ukupno | 1.695 |
| Vremenska zona | Istočnoevropsko vreme (UTC+2) |
| • Leti (DST) | Istočnoevropsko letnje vreme (UTC+3) |
| Geokod | 678006 |
Fenj ili Venj (rum. Foeni) je selo i upravno središte istoimene opštine Fenj, koja pripada okrugu Timiš u Rumuniji. Naselje je značajno po prisutnoj srpskoj nacionalnoj manjini u Rumuniji.
Položaj naselja[uredi | uredi izvor]
Selo Fenj se nalazi u istočnom, rumunskom Banatu, na 5 km udaljenosti od Srbije i od graničnog prelaza kod sela Međa u(opštini Žitište) i kod Jaše Tomić (Opština Sečanj). Sada je najbolje povezan sa Jašom Tomićem, preko novog graničnog prelaza. Selo se nalazi u ravničarskom delu Banata, blizu Tamiša. Oko sela se nalaze velike površine pod pašnjacima, koji su od davnina davani u zakup za ispašu stoke ili senokos. Za vreme velike poplave 2005. godine, srpska crkva je ostala ne potopljena, kao ostrvo.
Istorija Srba u mestu[uredi | uredi izvor]
Po "Rumunskoj enciklopediji" prvi pisani pomen sela je iz 1289. godine, kao "Foen".
Kao srpsko naselje beleže ga skupljači priloga manastira Pećke patrijaršije, u svom Katastigu 1660. godine. Kaluđeri su popisali meštane darodavce: domaćin (kod koga su konačili) Vučina, pop Stojan, Ostoja, Jovan, Živko, Jovan brat Nikin, Ostoja, Sava Gručić, Jovan Steić, Neda Vučetić, Marko i Todor - dali su za sebe; selo kao kolektiv priložilo je 1000 aspri.[2]
Fenj je 1764. godine bio pravoslavna filijala Čakovačkog distrikta.[3] Po Erleru carskom revizoru Banata 1774. godine Fenj je mesto sa izmešanim Srbima i Rumunima.[4] Prilikom popisa pravoslavnog klira 1797. godine registrovana su dva pravoslavna sveštenika. Parosi, pop Nikolaje Savić (rukop. 1759) i pop Vasilije Popović (1782) služili su se srpskim i rumunskim jezikom.[5]
Kada su se prodavali erarijalni posedi kupuje selo 1781. godine plemićka porodica Popović-Močonji; njen domaćin Andrej. Petar Moćonji ili Močonji "ot Fenja" zakleti advokat, javlja se 1831. godine kao prenumerant srpske knjige.
Popis katoličke Čanadske biskupije iz 1821. godine, pokazuje da je u modoškoj filijali "Feön" bilo tada 1882 pravoslavca i samo 37 katolika. A po univerzalnom državnom Šematizmu pravoslavne crkve u Ugarskoj 1846. godine u parohiji "Foen", koja pripada Čakovačkom protoprezviratu, bilo je 1972 stanovnika, od kojih 589 Srba. U hramu su služila tada dva sveštenika, Simeon Bajšanski (1828—1864) i Aleksandar Popović (1840—1891). Crkvene matične knjige se vode od 1779. godine.[6]
Najstariji poznati fenjski parosi u 18. veku su bili, prema maticama: Nikola Simić (1779—1785), Gavrilo Murgulović (1779—1785), Vasilije Popović (1785—1806), Nikola Živković (1785—1797) i Jovan Popović (1785—1806). Pop Murgulović je 1823. godine bio prenumerant jedne vredne srpske knjige o modernoj istoriji.[7]
Gospodar Fenja Jovan pl. Močonji je 1808. godine kupio Šimićevu knjigu "Logika sebskago jezika".[8] Godine 1834. Fenjčani su obrazovali prenumerantski punkt za kupovinu jedne srpske knjige. Iz spiska prenumeranata vidi se ko su napredni stanovnici. Bili su to: pop Bajšanski administrator parohije, zatim Aleksandar Panajot, spahija "visoko učeni" Andrej Močonji sa kćerkama Ekatarinom i Elenom, tri seoska trgovca - Sretko Pavlović, Gaja Popin i Stefan Stanojev, te krčmar Timotej Ivković.[9]
Po drugom popisu iz 1867. godine u Fenju je 739 pravoslavnih Srba.
Godine 1903. u Fenju je osnovana Srpska zemljoradnička zadruga, kao udruženje sa neograničenom odgovornošću. Njen kapital je 1905. godine iznosio 2.534 k, a vodili su je: predsednik Velimir Kirić i poslovođa Sava Kirić.[10]
Godine 1905. Fenj je velika opština, u Pardanjskom srezu. Tu živi 2119 stanovnika u 375 domova. Dominiraju u nacionalnom pogledu Rumuni kojih ima 1323, dok je pravoslavnih Srba samo 489 ili 23%. Srbske su popisane 92 kuće a pada u oči da oni imaju prema svom posedu samo 7% od ukupnog fenjskog imanja. U mestu od srpskih javnih zdanja nalaze se pravoslavna crkva i narodna škola. PTT komunikacije su kompletno zastupljene.[10]
Vojvođanski zemljeposednik Joca Jagodić je 1919. godine prešao u Rumuniju, i tamo držao u Fenju, četiri godine u zakupu posed od 2700 lanaca zemlje, uzet od tamošnjeg grofa Palavičini. Godine 1925. bilo je aktuelno pitanje mogućnosti zamena dela teritorija između Kraljevine SHS i Kraljevine Rumunije. Srpska strana je tražila da joj se dodeli "srpsko selo Fenje"[11] u zamenu za nemačko selo Nakovo, kod Kikinde. Pozitivna odluka nije nikad doneta.
Crkva[uredi | uredi izvor]
Pravoslavno parohijsko zvanje u Fenju osnovano je 1750. godine. Pravoslavna crkva u Venju (srpska varijanta imena) posvećena prazniku Uspenju Presvete Bogorodice je građena 1760-1770. godine, i nalazila se u blizini sadašnje srpske crkve - podignute 1887. godine, okružena starim grobljem. Stara fenjska crkva je 1878. godine bila zatvorena, zbog trošnosti. Novu srpsku bogomolju po projektu arhitekte Konstantina Jovanovića, napravila je i poklonila Srbima fenjskim Srpkinja Laura plemenita Močonji, rođena plemenita Čarnojević.[12] Zbog crkvene podele sa Rumunima, malobrojni siromašni Srbi su morali iz početka da organizuju svoju crkvenu opštinu i grade hram i školsko zdanje. Ali uz njih je srećom stala mesna spahinica, potomkinja slavnog Čarnojevića. Novine crkvene su 1889. godine pisale da je gđa Laura pl. Močonjijeva, rođena Čarnojević velika dobrotvorka srpske crkve i škole u Fenju. Uz malu pomoć fenjske opštine sagradila je 1888. godine novu crkvu sa dva tornja, na koju je utrošila svojih 15.000 forinti.[13] Ona je posle svoje smrti zaveštala srpskoj crkvi 200 forinti. U novu crkvu su prenet je inventar iz srušene stare. Sveto mesto oltara nekadašnje crkve, srušene zbog trošnosti početkom 20. veka, obeleženo je spomen piramidom sa krstom na vrhu.
= Deoba sa Rumunima[uredi | uredi izvor]
Boravila je 1866. godine izaslata Raspravna komisija u Fenju. Skupili su se zbog toga domaćini fenjski rano izjutra u "Velikom birtu" pred komisijom. Srpski interes su pri radu Komisije zastupali pop fenjski Anastas Popović i temišvarski prota Tabaković. Utvrđeno je da tada u Fenju ima 1601 Rumun i 530 Srba. Tada se Srbin, mesni trgovac Kosta Popović (kao i još jedna "gospođa") izjasnio da je Rumun - pred svima se (iz "samoživosti") "povlašio". To je bio neočekivan i vrlo neprijatan, mučan trenutak za sve prisutne Srbe. Kada je to završeno, četvoročlana komisija sastavljena od ljudi iz sela je popisala svu crkvenu imovinu u Fenju. Pravoslavna crkva, dve parohijske sesije, škola i crkvene pokretnosti su procenjeni na 4600 f. kapitala. Svima je bilo jasno da su se Srbi tu prvi naselili, podigli i opremili crkvu i školu, kao i da se crkveni protokoli oduvek vode na srpskom jeziku. Zapisnik je po okončanju rada komisije bio potpisan i poslat nadležnoj vlasti na razmatranje. Iako im činjenice nisu išle u prilog, Rumuni su bili zadovoljni. Računali su da ih je triput više i da će "pobediti" Srbe, pa su izdejstvovali da zajednički hram bude jedno vreme zatvoren, dok ne dobiju svog sveštenika. Ali desilo se drugačije, a što se retko srelo kod brojnih srpsko-rumunski podela.[14] Kada su se crkveno delili Srbi i Rumuni, malobrojniji Srbi su ipak dobili postojeći trošni hram. Njihovi su argumenti bili jači, kada se presuđivalo. Rumuni su tako sebi ozidali novu crkvu 1875. godine. Novopodignuti srpski i rumunski hram, oba na spahijskoj zemlji, kojima je i ktitor bila plemićka porodica Popović-Močonji, slave istu hramovnu slavu - Uspenje.
Fenjski dugogodišnji paroh, jerej Atanas Popović-Živković, rođen u Fenju 1814. godine, umro je u 79-oj godini dana 31. avgusta 1892. godine u Fenju. Završio je gimnaziju i bogosloviju u Vršcu, a januara 1836. postao rukopoložen od strane episkopa Pantelejmona Živkovića, prvo đakon, pa dva dana kasnije prezviter. Otišao je zasluženu penziju početkom 1892. godine. Proveo je kao "pastir dobri" punih 56 godina služeći Bogu i narodu, u svom Fenju.[15] Pokojnog pop Atanasa, nasledio je u udovoj parohiji 1892. godine pop Samuilo Popović, kao administrator. Pod njegovim rukovođenjem pojalo je 1892. godine "Srpsko crkveno pevačko društvo" Fenjsko.[16] Bio je 1893. godine sveštenik i perovođa pop Đorđe Nikolić. Petar Čarnojević plemić gost, kod zeta Močonjija, poklonio je 1892. godine crkvi srpskoj veliki polijelej (luster) sa 18 sveća, vredan 500 f. Crkvena opština je u javnost iznela: "Ovim plemenitim delom g. Petar je ukrasio srpsku pravoslavnu crkvu tako da ju je milina gledati." U mestu je sveštenik 1904-1907. godine pop Dušan Predić, rodom iz Nemeta. Tada je u mestu srpska pravoslavna crkvena opština, skupština je redovna, pod predsedništvom Stevana Gavrilovića. Parohija je najniže šeste platežne klase, ima parohijski dom i parohijsku sesiju sa 30 kj.
Fenjski plemići[uredi | uredi izvor]
Kada je 1871. godine u Karlovcima zasedala zajednička srpska i rumunska delegacija po pitanju crkvene deobe, učestvovali su kao članovi, sa srpske strane Petar plemeniti Čarnojević, a sa rumunske strane Antonije plemeniti Močonji. Te dve plemićke porodice koje su "za stolom" zastupale suprotne interese, bile su srodnički povezane. Anton pl. Močonji je kao poslanik rumunski, bio predsednik Narodonosnog kluba (poslanici Rumuni i Srbi) u Ugarskom saboru.
Supruga plemića Andreja Močonjija (rumunskog akademika), Laura Čarnojević (1839—1892) bila je kći našeg poznatog plemića Petra Čarnojevića "od Mače". Petar je obavljao mnogo važnih javnih funkcija, u Torontalskoj županiji, na crkveno-narodnim saborima, tokom mađarske bune 1848. godine bio je vladin komesar, a kasnije i zemljaski poslanik u ugarskom saboru (1868). O zaslugama i ugledu u narodu, koji je Petar imao za života njegovog, malo se zna i još manje ceni. Senku na njegovu "plemenitost", baca Petrovo veliko prijateljstvo i neopisiva odanost, omrznutom mađarskom vođi Lajošu Košutu.
Petar je bio aktivan među Srbima pod stare dane u Fenju, gde je živeo i umro iste 1892. godine kad i kći, a sahranjen je porodičnoj kapeli na svom posedu u Ruskom selu. Njegov otac Pavle, spahija "ot Mače" i "ot Malog Orosina" i c i k savetnik, umro je i sahranjen 1840. godine u Malom Orosinu (Ruskom selu). Decembra 1893. godine crkvena opština Fenjska se javno zahvalila Petru Čarnojeviću na velikom poklonu tamošnjoj crkvi: veliki polijelej sa 18 svećnjaka. Istakla je crkvena opština Fenjska: "Ovim darom g. Čarnojević ovekovečio je ime svoje i pokazao se dostojan potomak svojih predaka, jer što god srpska pravoslavna crkva ima od utvari crkvenih sve su to dragoceni pokloni porodice Čarnojeviće i Karađorđevićeve i dok god bude i poslednjeg dana pravoslavne Srbinove duše u Fenju, uvek će se sa blagodarnošću spominjati i veličati imena velikih zaštitnika - dobrotvora srpske pravoslavne crkve u Fenju."[17] Mislilo se na Kneza Aleksandra Karađorđevića, čijoj kući je kum bio Petar Čarnojević. Knez Aleksa je dao da se zapiše da veliko zvono prilaže fenjskoj crkvi: "u znak večnog spomena i ljubavi za pravoslavlje".[18] Plemići Močonji su inače bili Cincarskog porekla, a ugarski plemići su postali kupovinom poseda Fenj, 1783. godine.
Škola[uredi | uredi izvor]
Javlja se 1834. godine u Fenju, kao kupac jedne srpske knjige Konstantin Isaković "mlade gospode ot Fenja privatni profesor".[19] Biće da je on učio decu spahije Močonjija. Učitelj narodne škole 1846. godine je Đorđe Panić, koji radi sa 75 učenika. Godine 1868. u Fenju je učitelj deci bio Josif Vasilesko, koji je trebalo da položi srpski učiteljski ispit u Somboru. Posle prelaska škola u Ugarskoj u državni sistem tzv. komunal, srpska škola je nastavila da postoji kao veroispovedna, autonomna, radeći o trošku svoje crkvene opštine. Laura pl. Močonji je osim gradnje srpske crkve, sagradila tu 1888. godine i srpsku školu, sa troškom od 3000 forinti.[20] Raspisan je bio 1894. godine stečaj za upražnjeno mesto učitelja u srpskoj veroispovednoj školi u Fenju. Godišnja osnovna plata je iznosila 300 f, dva hvata tvrdih drva, lep san sa baštom, dva lanca oraće zemlje, "slame koliko treba", 10 f. naknade za dužnost perovođe, i od pogreba je dobio 50 novčića "kad ga pozovu". Iako je škola po karakteru srpska, autonomna od učitelja se traži da je završio Somborsku preparandiju i položio ispit iz mađarskog jezika. Učitelj je bio obavezan da drži redovnu i poftornu nastavu, stoji za crkvenom pevnicom i uči decu pojanju.[21] U njoj su u jednom zdanju podignutom 1888. godine bile sa početka 20. veka dve "učiteljske snage", koje su predavale muškoj i ženskoj deci odvojenoj. Radila je i nedeljna, tzv. poftorna škola. Dušan Kotorač fenjski učitelj, dobio je 1900. godine dekret o stalnosti. Godine 1905. pominje se mesni učitelj Vladimir Konjović rodom iz Marinaca, tek prispeo, privremeno namešten. Predsednik Školskog odbora je u to vreme pop Predić, a školski staratelj Vlada Kirić. Tada je u mestu na redovnu nastavu dolazilo 58 đaka, a u nedeljnu školu išlo 21 učenik starijeg uzrasta.[22] Do 1907. godine u Fenju u srpskoj školi predavali su učitelji privremeni Živojin Stojadinović i Miroslav Bugarin. Njih su tada zamenile dve učiteljice, Zorka Aćimova i Marija Žuranović.
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
Iz mitropolijskog popisa u Fenju je 1866. godine bilo 2217 pravoslavna stanovnika, od kojih 598 Srba, 1619 Rumuna. Krajem 1891. godine u mestu je živelo 478 Srba stanovnika, koji su imali 92 kuće.[16] Po poslednjem popisu iz 2002. godine selo Fenj imalo je 1.180 stanovnika. Poslednjih decenija broj stanovnika opada.
Selo je od davnina bilo višenarodno, a mesni Srbi su oduvek bili manjina. Danas je njihov broj osetno manji nego pre nekoliko decenija. Nacionalni sastav na pojedinim popisima bio je sledeći:
| Godina popisa | 1910. god. | 1992. god. | 2002. god. |
| Ukupno st. | 2.037 | 1.175 | 1.180 |
| Srbi | 491 (24,1%) | 162 (13,8%) | 120 (10,2%) |
| Rumuni | 1.232 (60,5%) | 986 (83,9%) | 1.046 (88,6%) |
| Mađari | 249 (12,2%) | 15 (1,3%) | 13 (1,1%) |
| ostali | 65 (3,2%) | 12 (1,0%) | 1 (0,1%) |
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Statistical Yearbook 2011” (PDF). Comisia Centrală pentru Recensământul Populaţiei şi Locuinţelor. Pristupljeno 2015-07-05.
- ^ Dušan Popović, S. Matić: "O Banatu i stanovništvu Banata u 17. veku", Sremski Karlovci 1931.
- ^ "Srpski sion", Sremski Karlovci 1905.
- ^ J.J. Erler: "Banat", reprint, Pančevo 2003. godine
- ^ "Temišvarski zbornik", Novi Sad 8/2015.
- ^ Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
- ^ Georgije Magarašević: "Istorija najvažniji politički evropejski priključenija...", Beč 1823. godine
- ^ Nikola Šimić: "Logika sebskago jezika", Budim 1808.
- ^ "Turci u Bosni ili Smert Miološa...", Budim 1834.
- ^ a b Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
- ^ "Vreme", Beograd 21. januar 1925.
- ^ Stevan Bugarski, Ljubomir Stepanov: "Istorijski i kulturni spomenici Srba u rumunskom Banatu", Temišvar 2008.
- ^ "Dabro-bosanski istočnik", Sarajevo 1889.
- ^ "Zastava", Pešta 1866. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 15.11.1892.
- ^ a b "Srpski sion", Karlovci 1892. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1893. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 19. decembra 1893.
- ^ "Turci u Bosni ili Smert Miloševa", Budim 1834.
- ^ "Dabro-bosanski istočnik", Sarajevo 1889. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1894. godine
- ^ Mata Kosovac, navedeno delo
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Srbi u Rumuniji od ranog srednjeg veka do današnjeg vremena (srpski jezik)
- Etnička slika naselja habzburškog dela Rumunije 1880-2002. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. mart 2009) (mađarski jezik)
