Fotijev raskol

Karta Vizantije iz 867. godine.

Fotijev raskol je zapadnjački naziv za crkveni raskol iz 863. godine, koji je izbio između Rimske crkve i Carigradske patrijaršije. Raskol je trajao do 867. godine. U tom periodu rimski papa je bio Nikola I (858—867), koji je ujedno bio i vinovnik raskola, tako da se čitav sukob na istoku naziva i Nikolin raskol. U isto vreme, carigradski patrijarh je bio sveti Fotije I (858—867, 877—886). Iako je formalni povod raskola bilo pitanje zakonitosti izbora Fotija na patrijaršijski prijesto, osnovni razlog raskola bio u želji rimskog pape da proširi svoj uticaj na eparhije Balkana, što je naišlo na otpor Vizantije. Takođe, vremenom se lični sukob dvojice jerarha intenzivirao.

Do sredine 9. vijeka unutar istočne hrišćanske crkve vodio se dugoročni unutrašnji sukob. Borba između pristalica i protivnika ikonopoštovanja okončana je 843. porazom ikonoboraca, ali borba između konzervativnih i liberalnih pravaca nije jenjavao u pobjedničkoj strani. U borbi za vlast između cara Mihaila III (842—867) i njegove majke Teodore, patrijarh Ignjatije (847—858, 867—877), koji je predstavljao konzervativce, stao je na stranu carice i bio svrgnut. Njegov nasljednik, podržan od crkvenih liberala, bio je Fotije, činovnik i naučnik koji ranije nije pripadao sveštenstvu. Iako se postavljanje laika za patrijarha već javljalo u crkvenoj istoriji, pristalice svrgnutog patrijarha Ignjatija proglasile su nezakonitim izbor Fotija i obratile se rimskom papi. Papa Nikola I, koji je iskoristio ovu situaciju da potvrdi dogmu o prvenstvu episkopa Rima, pokušao je da djeluje kao vrhovni arbitar u ovom sporu, odbijajući da prizna Fotija za patrijarha. Do 867. Nikola i Fotije su se međusobno izopštili. Ipak, patrijarh, koji je imao Mihailovu podršku, ostao je na patrijaršijskom prijestolu sve dok Vasilije I (867—886) nije postao car u državnom udaru 867. godine, nakon čega je Fotije svrgnut, a Ignjatije ponovo postao patrijarh.

Poslije smrti Ignjatija 877. godine, Fotije je povratio patrijaršijski prijesto, a Četvrti carigradski sabor (869—870) konačno je završio raskol. Iako su razlozi „Fotijevog raskola” uglavnom ležali u ravni crkvenog prava, pitanje filiokve, koje je pokrenuto kada je papa Nikola I osudio patrijarha Fotija, i dalje je bio glavni nesporazum između crkava Istoka i Zapada, što je dovelo do Velikog raskola 1054. godine.

Predistorija

Porijeklo „Ignjatijevaca” i „Fotijevaca”

Ikona „Pobjeda pravoslavlja”, nastala u 16. vijeku. Nalazi se u muzeju Benaki u Atini. Slijeva na vrhu se nalazi carica Teodora sa Mihailom III, a prvi sdesna je patrijarh Metodije.

Počeci sukoba između pristalica patrijarha Fotija i Ignjatija tradicionalno se nalaze u mnogo ranijim događajima. Tako američki vizantista Dvornik to povezuje sa drvenom tradicijom političke borbe u Vizantiji kao dio sukobljavanja frakcija hipodroma, gdje je „plava” frakcija imala religiozne stavove bliže državnoj crkvi, za razliku od „zelene” frakcije. Pošto su obje crkvene frakcije bile pristalice ikonopoštovanja, neposredni razlozi njihovog neslaganja odnosili su se na kanonsko pravo i pitanja odnosa crkve i države koja su nastala u ikonoboračkom periodu. Istovremeno, frakcija crkvene većine se zalagala za politiku „ikonomije” (stgrč. οἰκονομία — „domostrojiteljstvo”), odnosno postizanja razumnog kompromisa sa državnom vlašću, omogućavanja privremenog popuštanje nekih crkvenih zakona radi zahtjeva monarha ili drugih viših interesa. Suprotna frakcija, shodno tome, nije dozvoljavala takva odstupanja.

Tako je dio sveštenstva smatrao mjere koje je patrijarh Tarasije preduzeo prema nekadašnjim ikonoborcima nedovoljno strogim. Među Tarasijevim protivnicima bili su i neki uticajni monasi koji su se obratili Rimu za podršku, gdje je njihovo gledište bilo podržano. Tada su se u sukob na strani protivnika patrijarha uključili monasi prijestolnog Studitskog manastira — studiti. Vremenom su se uz optužbe protiv Tarasija dodavale glasine da prodaje crkvene dužnosti. Zamjerili su mu i to što je kao mirjanin uzdignut u patrijarha. Novi razlog za osudu Tarasija od strane radikalnog sveštenstva dao je drugi brak cara Konstantina VI, sklopnjen sa Teodotom 795. godine, poslije zatočenja u manastir njegove prve žene Marije Amnije. Iako patrijarh nije pozdravio ovaj brak, i narušavajući tradiciju, nije krunisao lično cara, crkvena opozicija, predvođena studitima i nastojateljem Studitskog manastira igumanom Platonom, Teodorovim ujakom, prekinula je crkveno opštenja sa Tarasijem. Štaviše, na osnovu nekih crkvenih pravila, opozicija je obrazovala teorijsko opravdanje za svoju neposlušnost patrijarhu i, uopšteno, svakom jerarhu crkve koji čini neprihvatljiva djela. Konstantin VI je po naredni svoje majke carice Irine (797—802) oslijepljen 797. godine, nakon čega je Tarasije lišio duhovnog dostojanstva prezvitera Josifa, koji je zaključio nezakoniti brak. Tim je sukob na neko vrijeme okončan.

Uz Irininu podršku, izbor na patrijaršijski prijesto Nićifora (806—815), takođe mirjanina, nije naišlo na odobrenje studita. Kada je na zahtjev cara Nićifora I (802—811) Josifu skinuta crvena zabrana, studiti su se odvojili od patrijarha. Kada je pomjesni sabor, održan u januaru 809. godine, potvrdio odluku patrijarha, a Platon i Teodor su izgnani na Prinčevska ostrva, studiti su sabor proglasili nekanonskim i proglasili „preljubničku jeres” koja je nastala kao rezultat grešaka, koje je dozvolio Tarasije. Prema stanovištu studita, poslije povratka Josifa u crkvu, u Vizantiji je prestala da postoji zakonita crkvena jerarhija. Poslali su nekoliko pisma papi Lavu III (795—816) s molbom da im se pridruži u osudi onoga što se dešava, ali se papa nije miješao. Nićiforov nasljednik na carskom prijestolu Mihailo I (811—813), dobio je od patrijarha Nićifora drugu osudu Josifa i crkveni svijet je obnovljen.

Sukob između pravoslavnih crkvenih frakcija privremeno je prestao pristupanjem ikonobroca Lava V (813—820) i odvođenjem glavnih učesnika sukoba u izgnanstvo. Barem, kada je car Mihailo II (820—829) vratio Teodora Studita iz izgnanstva, on se založio za prognanog patrijarha Nićifora. Obnovom ikonopoštovanja marta 843. na saboru sazvanom uz podršku carice Teodore, novi patrijarh Metodije (843—847) suočio se sa istim problemima i kao Tarasije pola vijeka prije njega — mjerama koje je Metodije preduzeo protiv bivših ikonoboraca dio sveštenstva smatrao je nedovoljno žestokim. Glavni protivnici „ikonomije” ponovo su bili monasi Studitskog manastira. Metodijevi pokušaji da pomiri frakcije nisu urodili plodom. Upokojio se 847. godine, a njegovo mjesto, Teodorinom voljom, zauzeo je Ignjatije, rodom iz monaške sredine.

Početak Fotijeve karijere

Malo se znao o Fotijevom ranom životu. Datum njegovog rođenja je nepoznat i postavlja se, na osnovu posrednih podataka, između 800. i 828. godine. Njegova porodica je zauzimala istaknuti položaj u vizantijskom društvu — budući patrijarh bio je pranećak patrijarha Tarasije (784—806), poznatog protivnika ikonoborstva, koji je predsjedavao Drugim nikejskim (sedmi vaseljenskim) saborom 787. godine. Tokom pobjede ikonoboračke frakcije, Fotijeva porodica je poslata u izgnanstvo, a imovina im je konfiskovana. Navodi se da je Fotije, zajedno sa roditeljima, anatemisa u jednom od ikonoboračkih sabornih hramova. Vjerovatno porodična imovina nije u potpunosti konfiskovana ili je vraćena nakon obnavljanja ikonopoštovanja pod caricom Teodorom, koja je vladala kao regent svog sina Mihaila III od 842. do 856. godine. Zahvaljujući tome, Fotije je mogao da stekne dobro obrazovanje, a poslije je postao prilično bogat.

Ne zna se ko su bili Fotijevi učitelji. Prema Fjodoru Rosejkinu, među njih bi mogli da se uvrste naučnik Lav Matematik, sicilijanski monah i budući patrijarh Metodije i sirakuski episkop Grigorije Asbesta. Fotijevo izvanredno obrazovanje, stečeno, prema zlobnicima, prodajom duše đavolu, omogućilo mu je da započne uspješnu učiteljsku djelatnost. Treba napomenuti da su radikalni monasi bili kategorički protiv naučnih istraživanja, smatrajući da je tako dobijeno znanje pagansko i nepotrebno. Činjenica da su naučnici bili pod pokroviteljstvom ikonoboračkih careva samo je potvrdila ovaj stav.

Slava koju je Fotije stekao na pedagoškom polju privukla je pažnju vlasti na njega, a budući patrijarh je pozvan na dvor, gdje su u to vrijeme logotet Teokist, vojskovođa Manuil Jermenin i brat carice Varda uživali najveći uticaj. Početkom četrdesetih godina 9. vijeka, pozicija Teokista bila je najjača — Manuel se sam udaljio sa dvora, a Varda je gubio u borbi protiv svemoćnog logoteta.

Fotijeva karijera se brzo razvijala, ubrzo je dostigao visoka zvanja protospatara, protoasekreta, a zatim je postao senator. Carica je njegovog rođaka Sergija vjenčala sa svojom mlađom sestrom Irinom.

Prvo Ignjatijevo patrijaršestvo i izbor Fotija

Patrijarh Ignjatije, mozaik u saboru Svete Sofije u Konstantinopolju.

Poslije smrti patrijarha Metodija 847. godine, carica Teodora se opredijelila za Ignjatija, koji se dokazao svojim podvižničkim životom. Ignjatije, sin Mihaila I koji je svrgnut 813. godine, uškopljen je u četrnaestoj godini i od tada je živio u manastiru Satira, ne učestvujući u mirjanskom životu. Kao rezultat ove duhovne izolacije, prema istraživačima, Ignjatije nije imao dovoljno iskustva da riješi obimne administrativne zadatke upravljanja ogromnom mitropolijom, a beskompromisna pobožnost se ispoljavala i u vidu oštrih postupaka prema liberalnijem dijelu sveštenstva. Zanimljiva je epizoda kada Ignjatije nije dozvolio Grigoriju Asbestu da prisustvuje njegovom posvećenju, istjeravši ga iz hrama, što je bilo ravno privremenoj zabrani sveštenodejstva. Razlozi su nepoznati i mogu biti vezani za negativan odnos Ignjatija prema svom prethodniku. Istraga koja je uslijedila nije dala osnov za osudu Grugorije i Ignjatije je ukinuo zabranu, ali je sada Asbesta odbio pomirenje. Ponovni pokušaji patrijarha da izbjegne novi raskol nisu urodili plodom. Ova upornost episkopa bila je već jasno kanonsko narušavanje, a na jednom od sabora između 848. i 854. Asbesta je osuđen kao raskolnik, koji se nije potčinio zakonskoj vlasti. Grigorije nije priznao ovu odluku i apelovao je kod pape. Ni Lav IV (847—855), ni Benedikt III (855—858) nisu potvrdili presudu. Lav IV je tražio od Ignjatija da pošalje saborske akte, što on nije učinio. Benedikt III je do kraja istrage privremeno zabranio Asbestu sveštenosluženje. Asbesta se nije povinovao ovoj zabrani, pa je 856. ponovo osuđen u Konstantinopolju. Izvjesno je da je Grigorije bio blizak prijatelj Fotija, a kasnije su ga protivnici optužili da je učestvovao u sukobu kako bi zauzeo patrijaršijski prijesto, naročito da se Fotije zauzimao kod Varde protiv Ignjatija. Moguće je da bi Fotije mogao biti podvrgnut izopštenju nametnutom svima koji su bili u opštenju sa Asbestom.

Državni udar se dogodio 857. godine — Teokist je ubijen kao rezultat zavjere Varde i mladog cara Maihaila III koji mu je povjeren na vaspitanje. Smrt favorita bio je udarac za caricu, koja nije htjela da se pomiri sa sinom i povukla se od upravljanja državom. Mihailo je proglašen samodršcem carem. Međutim, sedamnaestogodišnji car je više volio da uživa u zabavi, među koji su glavne bile trke kočija, pa je faktičko upravljanje državom bilo koncentrisano u rukama Varde. U novim okolnostima položaj Ignjatija i njegove frakcije se pogoršao. Pored toga što Varda nije dijelio rigorizam monaha, od januara 858. počela je lična svađa između njega i patrijarha nakon što Ignjatije nije dozvolio Vardi da se pričesti, osuđujući, kako pretpostavlja Ignjatije, njegov nezakonit odnos s udovicom svog pokojnog sina. Iste godine je otkrivena zavjera koju je Teodora zagovara protiv Varde, a onda se u prijestonici pojavio varalica, koji se proglasio Teodorinim sinom od drugog muža. Ignjatije je odbio Mihailov zahtjev postriga carice i svojih sestra u monahinje, ukazujući na njihov nedostatak želje. Varda je optužio Ignjatija da ima simpatije prema varalici i ubrzo, 23. novembra 858, patrijarh je prognan na ostrvo Terevint. Odbivši da se dobrovoljno povuče, Ignjatije je svoje pristalice vezao zabranom bogosluženja u saboru Svete Sofije.

Nakon što je Ignjatije odbio ponovljene zahtjeve na povlačenje s patrijaršijskog prijestola, postavilo se pitanje izbora novog patrijarha. Poslije dugih sastanaka duhovno i svjetovno rukovodstvo se zaustavilo na Fotiju, kao neko ko nije pripadao nijednoj od crkvenih frakcijskih kandidatura. U prilog su mu išli pravoslavni način razmišljanja, dobro porijeklo, bogatstvo, srodstvo sa carskom porodicom. Po tradiciji, ili s obzirom na to, sa kanonske tačke gledišta patrijaršijska katedra nije bila upražnjena i na prvu ponudu Fotije je odbio da je zauzme. Međutim, Asbestova frakcija je nastavila da insistira na njegovoj kandidaturi, a Ignjatije je pristao da dozvoli svojim pristalicama da učestvuju na izborima, ako kandidat nije raskolnik. Posljednji argument, poslije kojeg su najnepomirljivije Ignjatijeve pristalice pristale da podrže Fotija, bio je potpisivanje posljednje priznanice da je Fotije u opštenju sa crkvom i patrijarhom Ignjatijem i obećava da će ga poštovati kao oca, koristeći njegov savjet, neće progoniti njegove pristalice, niti će prihvatiti one koji ga vrijeđaju.

Nakon održanog izbora i priznanja od svih, izvršeno je posvećenje novog patrijarha. Da bi to uradio, provođen je 6 dana kroz sve jerarhijske stepene: 20. decembra 858. Fotije je zamonašen, a 25. decembra rukopoložen u episkopa i primio patrijaršijsko žezlo iz ruku Grigorija Asbesta.

Fotije i Ignjatije

Izborom Fotija okončan je raskol u crkvi. On je to sam objavio u pismu patrijarhu antiohijskom, to mišljenje je dijelilo čitavo društvo, pa čak i autor biografije Ignjatija Nikita Paflagonac, koji je uopšteno bio neprijateljski raspoložen prema Fotiju. Međutim, ubrzo je postalo jasno da aktivni učesnici crkvenih frakcija imaju različite ideje o tome kakvo bi trebalo da bude djelovanje novog patrijarha. Ignjatijani su vjerovalo da, prema Fotijevom priznanju, on treba, ako ne otvoreno da im se pridruži, onda barem u potpunosti podrži uputstva bivšeg patrijarha ili čak, prema Nikiti, „postupa u svemu po svojoj volji”. Grigorije Asbesta je imao više razloga da očekuje suprotno od Fotija. Kada se pokazalo da su očekivanja Ignjatijana uzaludna, oni su nastavili borbu. Ne zna se tačno šta je bio neposredni povod za njihovo istupanje, ali prema ruskom istoričaru helenisti Papadopulo-Keramevsu, razlog bi mogao da bude neuspjeha da se Ignjatije više godina proglasi za patrijarha po nalogu vlasti. Nepuna dva mjeseca nakon izbora Fotija, nezadovoljni episkopi su organizovali sabor u crkvi Svete Irine, na kome je Fotije osuđen u odsustvu, proglašeno njegovo svrgavanje, a njegove pristalice izopštene. Kao odgovor, Fotije je sazvao svoj sabor u crkvi Svetih apostola, na kome je naložio anatemu na svoje protivnike i osudio Ignjatija. Prema vizantijskom istoričaru Zonari, ovaj sabor, zajedno sa onim održanim kasnije 861, zajednički su nazvani „Prvo-drugi ili Dvokratni sabor”.

Iako vlast nije preduzela nikakve represivne mjere protiv nastavljenog četrdesetodnevnog sabora Ignjatijana, položaj izgnanog Ignjatija se pogoršao. U početku su pokušali da muče njegove sluge kako bi izvukli dokaze protiv njega. Kada je Ignjatije premješten na ostrvo Iera, gdje držan u štali za koze. Nakon što je bio zatvoren u Noumeri, a avgusta 859. prebačen je u Mitilenu. Proganjane su i pristalice Ignjatija. Tako je jednom svešteniku Vlasiju iščupan jezik. Javno mnjenje, zabilježeno u brojnim spisima Fotijevih protivnika, krivilo je za ove događaje novog patrijarha i Vardu. Sačuvana su Fotijeva pisma Vardi, u kojima izražava žaljenje zbog dešavanja i saosjećanje prema žrtvama represije, navodeći da je više puta tražio blaže mjere djelovanja. Prema istoričaru kardinalu Jozefu Hergenreteru, ovo žaljenje i moralne muke nisu bile iskrene, jer bi inače odbio položaj koji mu je nametnut.

Jačajući svoju vlast, Fotije je svoje pristalice stavio na ključne katedre, uklanjajući Ignjatijeve pristalice. Asbest je postavljen u Sirakuzi, u Halkidonu je Fotije postavio svog prijatelja Zaharija, a u Kiziku Amfolohija, s kojim je održavao učenu prepisku itd. Frakciju Ignjatijana predvodili su episkopi Mitrofan Smirnski i Stilijan Neokesarijski, kao i arhimandrit Studijskog manastira Teognost. Uopšteno, ovoga puta studiti su bili manje aktivni, nego u prethodnim raskolima. Možda se to dogodilo zbog postavljanja nastojatelja lojalnih državnoj vlasti.

Odnosi sa Rimom

Pokušaj da se postigne priznanje izbora Fotija od strane pape

Po ustaljenom običaju, novi patrijarh konstantinopoljski je uputio poruke istočnim patrijarsima i papi rimskom, u kojima je objavio svoj izbor i tražio da ga prime u opštenje. Poruke patrijarsima su poslate, vjerovatno, odmah, ali je poruka papi, koji je od aprila 858. bio Nikola I, odložena do kraja previranja. Za dostavu pisma u Rim poslato je predstavničko poslanstvom, u kojem je bio zet cara spatarij Arsavir i četiri episkopa, od kojih je jedan, Zaharija, prethodno bio u Rimu, posredujući u korist Grigorija Asbesta. Mihailovo pismo nije sačuvano, a njegov tekst se može grubo rekonstruisati iz odgovora pape Nikole. U njemu je saopšteno da je Ignjatije bez razloga napustio svoju katedru, poslije čega je na osnovu svjedočenja iznesenih na saboru osuđen i svrgnut. Bivši patrijarh je optužen i za neposlušnost odlukama papa Lava i Benedikta. Dalje, pismo je izvještavalo o obnovljenom ikonoboračkom pokretu u Konstantinopolju, za čije suzbijanje je trebalo da se sazove sabor uz učešće papskih predstavnika. Fotijevo pismo je podsjećalo na pisma upućena patrijarsima i sadržalo je opis njegove duševne muke zbog prinude da pristane da zauzme patrijaršijski prijesto, kao i sažet iskaz pravoslavnog simbola vjere. Poslanstvo je stiglo u Rim u ljeto 860. i papa ih je primio u bazilici Santa Marija Madžore.

Pošto je pristigle episkope rukopoložio Fotije, važno je u kakvom svojstvu ih je primio papa — kao episkope ili obične mirjane. Izvori ne daju jasan odgovor na ovo pitanje, a istraživači daju različite odgovore. Nikola je odlučio da iskoristi ovu situaciju za jačanje autoriteta papskog prijestola i, smatrajući prvenstvo episkopa Rima nepromjenljivom dogmom, obraćanje Vizantinaca je protumačio kao zahtjev za odobrenje novog patrijarha, iako mu se nijedan nije obratio s takvom molbom. Prema tome, papa je preuzeo ulogu vrhovnog sudije, uvidjevši dva narušavanja u ovom slučaju: prvo, odluka o uklanjanju Ignjatija donijeta je bez znanja rimske katedre i, drugo, izbor Fotije iz reda mirjana nije kanonski. To je papi dalo pravo da objavi suđenje Ignjatiju i odredi ponovnu istragu slučaju preko svojih legata, kako bi, na osnovu njihovog izvještaja, sam odlučio u Rumu. Nikola je sazvao sabor, na kome su za legate izbrani episkopi portuenski Rodoald i ananjinski Zaharije. Naloženo im je, izbjegavajući opštenje sa Fotijem, da sprovedu istragu o Ignjatijevom slučaju i ovlašćenje da konačno riješe ikonoboračko pitanje na konstantinopoljskom saboru. Legati su trebali da uruče pisma caru i Fotiju. U opširnijem pismu caru, prateći apostolsko prejemstvo od apostola Petra, Nikola objašnjava zašto se ni u jednom slučaju ne može odlučiti bez saglasnosti rimskog prijestola, a posebnom u onom kada je, bez dovoljno svjedoka, osuđen patrijarh koji istovremeno nije priznao krivicu. Pozivajući se na odluke Sardičkog sabora, kao i na odluke svojih prethodnika, papa je potkrijepio nekanonski karakter posvećenja Fotija od mirjanina. Papa se takođe obraća caru sa zahtjevom da se rimskoj crkvi vrati Solunski egzarhat, sicilijski i kalabrijski patrimonij i pravo da imenuje sicilijskog episkopa. U pismu Fotiju, ne nazivajući ga episkopom, papa sa žaljenjem konstatuje da ne može priznati njegovo posvećenje kao ispravno, odlažući pristanak do završetka istrage. Istovremeno Nikola se suzdržavao od priznanja nezakonitog svrgavanja Ignjatija.

Sabor 861. godine

Glavni članak: Dvokratni sabor

Krajem decembra 860. Arsavirovo poslanstvo stiglo je u Konstantinopolj sa legatima. U Rodostu su poslanstvo dočekali zvaničnici koje je poslala državna vlast i patrijarh, uručujući im poklon u vidu odjeće. U spisima Fotijevih neprijatelja to je protumačeno kao podmićivanje legata, a sami legati su se kasnije pred papom pravdali da im je prijetilo protjerivanje. U svakom slučaju, prešli su svoja prvobitna ovlašćenja time što su pristali da učestvuju u suđenju Ignjatiju. Istovremeno, vizantijska vlada je ovo suđenje najavila ne kao reviziju odluka donijetih 859, nego samo kao sud više instance, od koga se očekuje potvrda ranijih odluka.

Pošto je većina akata sabora, koji je počeo sa radom u proljeće 861. u crkvi Svetih apostola, spaljena na Konstantinopoljskom saboru 869. nakon povratka na vlasti Ignjatijana, tok suđenja je poznat uglavnom iz spisa protivnika Fotija. Ovom predstavničkim saborom prisustvovalo je 318 episkopa, papski legati Rodoald i Zaharija. Prisustvovali su i car Mihailo III i cezar Varda. Po svemu sudeći, odlučeno je da se na prvo zasjedanje pozove Ignjatije, koji je prethodno vraćen iz izgnanstva. Poslije nekoliko prepirku u kakvoj odjeći treba da se pojavi, Ignjatije je pristao da dođe na sabor. Stigavši, Ignjatije je zahtijevao od legata da se „preljubnik” Fotije istjera sa sabora, a poslije odbijanja, odbacio je valjanost tog suda. Tada su Ignjatijeve pristalice počele da traže njegovu rehabilitaciju, na šta je iznijeta primjedba da su i sami svojevremeno podržali izbor Fotija, a velikodostojnici su pokušavali da od Ignjatija dobiju izjavu da se odriče patrijaršijske katedre, što je on odbio. Ignjatije nije došao na drugi sabor, tražeći da mu se, prema odluci pape Inoćentija (402—417), vrati katedra tokom suđenja. Ignjatije je na sljedeće zasjedanje došao poslije dugih pregovora, a oni su ponovo pokušali da ga primoraju da formalno odrekne katedre. Nakon toga su predstavljena 72 svjedoka, koja su pokazala da izbor Ignjatija, izvršen voljom carice Teodore, bio u suprotnosti sa 30. apostolskim pravilom i stoga nije bio kanonski. Nakon toga, Ignjatije je proglašen krivim i raščinjen.

Sabor je usvojio 17 pravila u osnovi disciplinskog karaktera, od kojih je posljednji od tada zabranjivao da se bi bilo ko od mirjana uzdigne u episkopsko dostojanstvo. Papa Nikola I nazvao je sabor iz 861. „razbojničkim” i izrazio nezadovoljstvo činjenicom da su legati stali na stranu Fotija; na Istoku se ovaj sabor smatra vaseljenskim.

Prema Nikiti Paflagoncu, nakon što je osuđen na saboru Ignjatiju je pod prijetnjom mučenja prinudom pomjerana ruka da potpiše prazan list, na kome je kasnije napisano da nije kanonski izabran i da je poslije izbora vladao kao tiranin. Dalje, Nikita govori o Fotijevim planovima da dovede Ignjatija u sabor Apostola, gdje bi bio anatemisan i oslijepljen, nakon čega je u maju 861. Ignjatije, prerušen, pobjegao i sakrio se na udaljenim ostrvima.

Uzvratno dejstvo Rima

Krajem ljeta 861, bogato nadareni legati, u pratnji carskog izaslanika protasikrita Lava, krenuli su na povratni put. Lav je papi donio saborske akte, kao i poruke care Mihaila III i patrijarha Fotija. Prvi od njih, nesačuvan i rekonstruisan na osnovu Nikolinog odgovora, obavijestio je papu o suđenju Ignjatiju i presudi. Obimna Fotijeva poslanica je sadržala detaljnu odbranu kako njegovog konkretnog slučaja, tako i njegove vizije odnosa između pomjesnih crkava, isključujući potčinjavanje Istoka Zapadu. Polazeći od principa hrišćanske ljubavi, koje je prema Fotiju narušio Nikola, Fotije je isticao da mu ispunjavanje patrijaršijskih dužnosti nije ni poželjno ni prijatno. Zatim je Fotije, pozivajući se na biblijske i crkveno-istorijske primjere, opravdao prihvatljivost svog izbora od mirjanina, podsjećajući i na razliku u običajima pomjesnih crkava. Fotije je sa žaljenjem odbio molbu pape da ilirske dijaceze stavi pod njegovu jurisdikciju i da se na njega prenese pravo da imenuje sirakuskog episkopa. U zaključku svog pisma Fotije osuđuje praksu nezakonskih hodočašća u Rim, kada prestupnici, pod izgovorom odlaska na hodočašće, dobijaju zaštitu pape. Fotijevo pismo izazvalo je nezadovoljstvo pape i on je, u prisustvu carskog izaslanika i sveštenstva, objavio da svojim legatim ne daje ovlašćenja da odlučuju i da se ne slaže sa svrgavanjem Ignjatija i imenovanjem Fotija.

Ne ostvarivši svoje ciljeve, u martu 862. Lavovo poslanstvo je krenulo nazad, pošto je primilo Nikolino pismo Mihailu i Fotiju od 19. marta 862. godine. Pismo Fotiju sadržalo je obrazloženje ideje o potčinjavaju hrišćanskih crkava Rimu. Što se tiče privatnog slučaja Fotija, papa analizira njegovu argumentaciju i smatra je neodrživom, a primjeri iz istorije koje navodi Fotije su neprikladni za ovaj slučaj. Uzimajući ovo u obzir, Nikola odlučuje o potrebi da se ponovo razmotri slučaj Ignjatija i ne odobrava imenovanje Fotija. U pismu Mihailu, manje detaljno razrađuje ideju o prvenstvu pape, Nikola traži od cara da su suprotstavi svima koji ustaju protiv Ignjatija i ponavlja svoju rečenicu upućenu Fotiju, kojeg kategorički naziva „bludnikom”. U blagoj formi papa naglašava, da je u svom djelovanju vođen brigom za carsko dostojanstvo i cjelost konstantinopoljske crkve. Papa je svoju tačku gledišta izložio i u enciklici Ad omnes fideles od 18. marta 862, upućenoj istočnim patrijarsima i cijelom hrišćanskom svijetu, nalažući da se u slučaju Fotija i Ignjatija strogo pridržavaju papskih odluka. Nije bilo odgovora iz Konstantinopolja na papine poruke.

U septembru iste godine, po povratku Ignjatija iz bjekstva, jedan od njegovih najbližih prijatelja, arhimandrit Teognost, pobjegao je u Rim. Poznato je da je u Rim stigao poslije odlaska Lava. Možda je već tamo napisao bilješku upućenu papi, iz koje se moglo zaključiti da je velika grupa pristalica Ignjatija, ugnjetavanih u Konstantinopolju, bila spremna da se u potpunosti osloni na autoritet rimskog pontifika.

Sabor u Rimu je održan 863, na kome su Fotije i Grigorije Asbesti osuđeni u odsustvu. Pročitani su akti sabora 861. i pisma cara. Saslušan je Zaharija Ananjinski, koje je bio pozvan na sabor, proglašen krivim za svrgavanje Ignjatija, poslije čega je i sam raščinjen i izopšten. Fotije je optužen da pripada frakciji raskolnika (tj. Asbestovoj frakciji), da je nezakonito izabran, zbog sazivanja nezakonitog sabora, podsticanja papskih legata na kršenje datih im uputstava, progon Ignjatijevih pristalica. Prema presudi sabora, Fotije je raščinjen s nadom u povratak. Drugi dio odluka sabora bio je osuda Asbeste i lišavanja duhovnog dostojanstva bez nade na povratak, treći dio bio je lišavanje dostojanstva svih Fotijevih poslušnika i četvrti vraćanje prava Ignjatiju i anatemisanje svih koji bi to ometali. Iz pisma pape istočnim patrijarsima od 13. novembra 866. može se zaključiti da je do pogoršanja Nikolinog odnosa prema Fotiju došlo pod uticajem glasina koje mu je prenio Teognost.

Raskol od 863. do 867.

Reakcija u Vizantiji

Odluka pape nije dovela do promjene položaja cara i patrijarha. Poslije kratko vremena, šira javnost je za odluku saznala putem glasina. Prema Hergenreteru, ova vijest je ostavila ogroman utisak, ali on daje samo posredne dokaze. Prema Paflagoncu, u to vrijeme se pojačao progon Ignjatija, a učestali su i pokušaji da se poklonima i prijetnjama pridobiju njegova pristalice na stranu Fotija. Istovremeno, Ignjatije je nastavio da sebe doživljava kao episkopa i da sveštenodejstvuje.

U ljeto 865, car Mihailo je poslao Rimu veoma oštro pismo, čiji tekst nije sačuvan. Koliko se može suditi iz papinog odgovora, car je ukazao Nikoli da je trebalo da smatra za čast poziv na sabor u Konstantinopolj, a njegovi legati tamo uopšte nisu bili potrebni; da se istočni patrijarsi slažu sa patrijaršijstvom Fotija, koji će ostati patrijarh i bez papine saglasnosti; car je zahtijevao da se Teognost i drugi klevetnici protjeraju iz Rima; prijetio papi osvetom i negirao da ima neke posebne privilegije. Rim je bez poštovanja nezvan oronulim, a latinski jezik varvarskim. Bilo je i ličnih napada na Nikolu. Prema kardinalu Baroniju, u ovom pismu „knez demona je preko kneza zemaljskog podigao rat protiv kneza apostola”, a autorstvo je pripisao Fotiju. Fotijevo učešće u sastavljanju pisma potvrdio je i Džon Bjuri. U opširnom odgovoru, Nikola pobija teze carskog pisma, detaljno se zadržavajući na ideji razdvajanja crkvene i državne vlasti i neprihvatljivosti naredbi u komunikaciji između cara i pape. Tako je bilo i u vrijeme Mihailovih prethodnika, pa čak i u njegovom prethodnim pismu. Još jednom opravdavajući nezakonitost suđenja i presude Ignjatiju, papa pita: ako je Ignjatije 859. bio pravosnažno osuđen, zašto je u ovom slučaju bilo potrebno drugo suđenje? Štaviše, na suđenju 859. svjedoci su bili ljudi koji nisu imali pravo da svjedoče zbog potčinjenosti Ignjatiju ili ličnog neprijateljstva prema njemu. Takođe je napomenuo da je suđenje proteklo pod pritiskom svetovne vlasti. Dalje, Nikola je obrazložio razloge zbog kojih se ovaj slučaj nije mogao riješiti bez učešća pape, izlažući svoju teoriju o privilegijama rimskog prijestola. Zahtjev da se Teognost i drugi protjeraju papa je odlučno odbio, braneći svoje pravo da pruži azil. Vraćajući se na slučaj Ignjatija, Nikola je predložio da se suđenje održi u Rimu pod njegovim sopstvenim predsjedavanjem, na koje bi frakcije poslale svoje predstavnike ili bi, ako žele, mogle lično da prisustvuju. Ako ovaj zahtjev bude ispunjen, papa će dozvoliti caru da ima crkveno opštenje sa Rimom, Ignjatijem i njegovom frakcijom, ali ne i sa Asbestovom frakcijom.

Bugarski ustanak

„Krštenje Preslavskog dvora”, djelo Nikolaja Pavloviča iz 19. vijeka.

Razlog zašto je papa Nikola u svojim odlukama vezanim za Fotija ostavio prostora za dogovor, istraživači vide u borbi za pokrštavanje Bugarske i drugih slovenskih država. U vrijeme opisanih događaja Bugari su još bili pagani, ali je bilo očigledno da je njihovo prihvatanje hrišćanstva stvar bliske budućnosti. U sukobu kneza Velike Moravske Rastislava i kralja Istočne Franačke Ludviga II pokazalo se važnim pridobiti podršku Bugara, koje je svaka strana nastojala da učini svojim saveznicima. Ludvig je 845. i 852. poslao poslanstvo Bugarima, ali je tada prevagnuo uticaj Rastislava. Savez Moravske i Bugarske je prekinut 855, pošto je Rastislav nastavio rat sa Ludvigom, a do 861. računa se zaključenje formalnog saveza Bugara i Franaka. Pri zaključenju saveza, ili oko 863, bugarskom knezu Borisu I (852—889) predloženo je da primi krštenje, što je on načelno prihvatio. Krajem 862. Rastislav je zajedno sa svojim nećakom Svatoplukom poslao poslanstvo u Konstantinopolj kako bi vizantijskoj vlasti prenio podatke o planovima Ludviga i sa prijedlogom da se pošalju misionari, sposobni da propovijedaju na slovenskom jeziku. Vjerovatno je knez bio svjestan relativno uspješne hazarske misije Ćirila i Metodija, koji su poslati da propovijedaju u Moravsku.

U proljeće 864. Vizantinci su sa svojim moravskim saveznicima izvršili napad na Bugarsku, ubrzo nakon čega je Boris kapitulirao. Ishod je bilo pokrštavanje Bugara, ali ne od pape, kako je Nikola očekivao, već od Grka. Boris je bio izuzetno zadivljen ceremonijom krštenja koju je predvodio lično patrijarh, tako i sam Fotije, usljed čega je želio da ima sopstvenog patrijarha na dvoru. Kao odgovor na tu želju, dobio je dugačko pismo od Fotija sa preporukama kako hrišćanski vladar treba da se ponaša u javnom i privatnom životu. Nakon toga, Boris se sjetio franačkih sveštenika i poslao poruku Ludvigu i papi Nikoli. Bugarsko poslanstvo sa molbom za postavljanje bugarskog patrijarha stiglo je u Rim avgusta 866. godine. Iskoristivši iznenada otvorenu priliku, papa je pristao na obrazovanje bugarske crkve, neposredno potčinjene Rimu. U odgovoru Borisu od 13. novembra 866. Nikola je istakao prevashodnost rimskog episkopa nad konstantinopoljskim, koji zauzima tek četvrto mjesto po starješinstvu pomjesnih crkava. Takođe, kao izvor građanskog prava nije preporučio Justinijanov zakonik, nego zbornik langobardskih zakona. Papino pismo, koje je sadržalo odgovore na desetine pitanja koje su zabranjivala Bugare, primljeno je u Bugarskoj sa velikim zadovoljstvom. Dozvola svima — i muškarcima i ženama — da nose pantalone, kao i sopstveni arhiepiskop, koji, po papi, nije ništa niži od patrijarha, naročito lažnog kao što je Fotije, potpuno je zadovoljila Borisa. Pod uticajem pape i uz učešće njegovih izaslanika na dvoru kneza Borisa, među kojima je bio i budući papa Formoz, vizantijski sveštenici su protjerani iz Bugarske, a vizantijski obred zamijenjen latinskim.

Nadovezujući se na postignuti uspjeh, papa je u proljeće 867. odlučio da iz Bugarske pošalje izaslanstvo u Konstantinopolj sa pismom caru, Fotiju, Vardi, caricama, senatorima i nekim predstavnicima sveštenstva. U pismu Mihailu, napisanim mirnijim tonom nego pismo iz 865, ponovo je objašnjeno zašto Ignjatije treba da bude vraćen. Ostala pisma, napisana približno istom terminologijom, nisu ostavljala sumnje da je krajnji cilj Nikole bio Fotijev pad. Delegacija je zaustavljena na granici, i pošto je naišla na prirodno hladan prijem, ostavljena je do dobijanja naređenja iz prijestonice. Čekajući uputstva, vizantijski zvaničnici su legate držali u pritvoru 40 dana. U to vrijeme, Vizantija je odavno bila svjesna franačkih novotarija u Bugarskoj: dozvole da koriste sir i mlijeko tokom Velikog posta i, što je bila nesumnjiva jeres s tačke gledišta Konstantinopoljske crkve — doktrina o ishođenju Svetog duha ne samo od Oca, nego i od Sina, tj. filiokve. Za vrijeme boravka papskih izaslanika uspio je da se održi sabor na kome su sve ove ideje osuđene. Izaslanik koji se vratio legatima saopštio je ovu odluku i neophodan uslov za njihov prolazak u prijestonicu — priznanje Fotija za jedinog zakonitog patrijarha. Zbog nemogućnosti da pristanu na ovo, legati su se vratili u Bugarsku, vrativši nepročitane poruke.

Konstantinopoljski sabor 867. godine

Glavni članak: Konstantinopoljski sabor (867)

Bez obzira, da li je protjerivanje grčkih misionara iz Bugarske posljedica negiranja crkvene jerarhije koju je postavio Fotije ili čin neprijateljstva prema cijeloj grčkoj crkvi, vizantijska vlast nije bila spremna na odustajanje od planova širenja svog uticaja na Balkanu. Shodno tome, događaji su zahtijevali odgovor konstantinopoljskog patrijarha. Iako je pomjesni sabor osudio latinske obredne prakse i filiokve, Fotije je odlučio da sazove predstavnički sabor episkopa. Kao poziv, Fotije je istočnim patrijarsima uputio kružnu poslanicu. Fotije u tom dokumentu izvještava o djelatnosti latinskih misionara u Bugarskoj, navodi obredne i dogmatske novine koje su uveli, daje im negativnu ocjenu na osnovu crkvenog predanja i kanona, izvještava o presudi Konstantinopoljskog sabora i poziva patrijarhe na novi sabor na kojem će se razmatrati žalbe italijanskih episkopa protiv pape Nikole.

Zapisnik sabora nije sačuvan, zbog čega postoji stanovište da do njega nije došlo. Međutim, sačuvani izvori ukazuju da je u ljeto 867. ipak održan prilično reprezentativan sabor na kome su razmatrati bugarski problemi, kao i optužbe na račun pape koje su iznijeli italijanski i njemački episkopi. Saslušani su i pisani i lični iskazi svjedoka, na osnovu kojih je papa osuđen u odsustvu. Prema Anastasiju Bibliotekaru, većina sabora bila je protiv presude. Nikita Paflagonac tvrdio da je Fotije pokušao da pridobiju istočnofranačkog kralja Ludviga, obećavajući mu titulu cara poslije protjerivanja pape iz Rima, a prema Mitrofanu Smirnskom Ludvig je upravo na saboru proglašen za cara.

Najvjerovatnije su napadi na papu imali za cilj da promijene situaciju u Bugarskoj, zadivljavajući Borisa, pošto se Fotije ranije zalagao za dozvoljavanje regionalnih razlika u crkvenom životu. Takođe, pitanje filiokve nije bilo veoma oštro, jer kada je Fotije u svom prvom pismu Nikoli iznio svoj simbol vjere bez dodatka „i od Sina”, to nije naišlo na prigovore Nikole. Zbog činjenice da je Nikola uspio da ubjedi Zapad da je Fotijev cilj bio da osudio cijelu latinsku crkvu, a svoj prijesto učini prvim po važnosti, Fotije nije naišao na podršku.

Završetak raskola

Svrgavanje Mihaila i Fotija

Ubistvo Mihaila III. Ilustracija iz „Istorije” Jovana Skilice.

Car Mihailo III je ubijen 24. septembra 867. u zavjeri Vasilija Makedonca (867—886). Potreba da se opravda ubistvo svog dobrotvora dovela je do kampanje ocrnjivanja sjećanja na njega i potreba da se odustane od njegove politike. Dakle, u crkvenim pitanjima Vasiliju nije preostalo ništa drugo nego da podrži Ignjatijeve pristalice. Vjerovatno se uspostavljanje kontakata između Vasilija i Ignjatijana dogodilo tokom atentata na Vardu aprila 866. godine.

Prva dejstva Vasilija na polju crkvene politike bile su posvećene ukidanju poduhvata svog prethodnika. Nije poznato kakav je tačno slijed događaja koji je doveo do Fotijeve smjene. Vjeruje se da se to dogodilo ili prvog dana nakon ubistva Mihaila ili ubrzo nakon toga. Prema riječima nasljednika Georgija Amartola, patrijarh se oštro suprotstavio postupcima Vasilija, nazivajući ga razbojnikom i oceubicom i zabranio mu je pričešće. Drugu verziju daje Anastasije Bibliotekar, a prema njoj Fotije je mirno napustio patrijaršijski prijesto na zahtjev Vasilija. Prema Aleksandru Každanu, Vasilije se rukovodio spoljnopolitičkim razmatranjima, računajući na podršku zapadne Evrope u borbi protiv Arapa.

Ignjatije je 3. novembra 867, na godišnjicu početka svog prvog patrijaršijstva, ponovo stao na čelo Konstantinopoljske crkve. Odmah po Vasilijevom stupanju na prijesto zaustavljeno je poslanstvo u Italiju, koje je trebalo da preda akte konstantinopoljske sabora Ludvigu Njemačkom. U isto vrijeme poslato je poslanstvo u Rim da obavijestio papu o promjenama koje su se desile. Dobivši poruku od Vasilija u proljeće 868, papa Hadrijan II (867—872) sa zadovoljstvom je prihvatio ono što se dogodilo kao ishod napora njegovog prethodnika. Carsko poslanstvo stiglo je u Rim tek krajem zime 869, nakon čega je u Rimu održan sabor na kojem su Fotije i svi potpisnici akata Konstantinopoljskog sabora 867. izopšteni, a akti koje je donijelo poslanstvo su svečano spaljeni. Uzvratnom poslanstvu se posrećilo u Konstantinopolju sa pismom Ignjatiju, koje je pored poznatih izjava o svrgavanju Fotija, Grigorija Asbeste i svih episkopa koje su oni postavili, sadržalo naznaku šta treba činiti s tim episkopima koje su rukopoložili Fotijevi prethodnici — da bi dobili oproštaj, morali su da potpišu poseban dokument „Libellus satisfactionis”. Caru je naloženo da sazove veliki sabor pod predsjedavanjem legata, na kojem je trebalo spaliti akte sabora koje je sazvao Fotije.

Konstantinopoljski sabor od 869. do 870. godine

Glavni članak: Četvrti konstantinopoljski sabor (869—870)

Prema Dvorniku, Vasilijevi planovi nisu uključivali sazivanje sabora i novo razmatranje već riješenih pitanja. Carev cilj je bio da udovolji želji pape Nikole i da u Rimu sprovede suđenje uz učešće obje strane, tražeći tamo podršku papskog prijestola, koje mu je bila potrebna, s obzirom na okolnosti njegovog dolaska na vlast. Nije imao za cilj da postigne potpuno uništenje Fotijevih pristalica i liberalne crkvene patrije. Vjerovatno bi, da je na vrijeme saznao za Nikolinu smrt, mogao da dobije neke ustupke od novog pape.

Četvrti konstantinopoljski sabor, djelo Čezara Nebije.

Ipak, sabor je otvoren 5. oktobra 869. i legati su sa iznenađenjem otkrili da široka podrška Ignjatija, o kojoj je Teognost govorio u Rumu, zaprano nije postojala — na prvom zasjedanju prisustvovalo je samo 12 episkopa Ignjatijana. Zasjedanju su prisustvovala i tri legata (episkop ostijski Donat, episkop nepijski Stefan i đakon Marin). Kao predstavnik patrijarha jerusalimskog istupao je prezviter Ilija, predstavnik patrijarha antiohijskog bio je mitropolit tirski Toma, a predstavnika patrijarha aleksanrdijskog nije bilo. Na prvom zasjedanju su provjerena ovlašćenja stranih učesnika sabora i utvrđena su dovoljna, nakon čega je pročitan „Libellus satisfactionis”. Prema ovom dokumentu, koji je potvrdio prvenstvo pape u hrišćanskoj crkvi i potrebu da se Fotije osudi bez suđenja na osnovu njegove odluke, neophodno je bilo potpisati i svaki primjerak takvog priznanja predati legatima. Na drugom zasjedanju obavljen je obred oproštaja sveštenstvu koje je bilo u opštenju sa Fotijem. Malobrojni su pristali da potpišu „Libellus” — 10 episkopa, 11 prezvitera, 9 đakona i 6 ipođakona, dodijeljena im je i neopterećujuća epitimija. Trećem zasjedanju, koje je održano 11. oktobra, prisustvovala su 23 episkopa i bilo je posvjećeno bezuspješnim pokušajima da dva arhijereja dofotijevskog posvećenja, ali koji su bili u opštenju sa Fotijem, potpišu „Libellus”. Četvrto zasjedanje bilo je posvijećeno saznanju da li jeste ili nije papa Nikola u Rimu 861. priznao Teofila i Zaharija kao episkope. Kako se ispostavilo, narod je bio zbunjen — ako ih je papa priznao u ovom svojstvu makar na minut, onda je to značilo da je priznao i patrijaršijstvo Fotija. Pokušaj da se ovo pitanje riješi bez učešća Teofila i Zaharija nije doveo ni do čega i, nakon odbijanja protesta legata, episkopi su pozvani na sabor. Oni su saopštili, da su sveštenodejstvovali zajedno sa papom i da bi to mogao potvrditi i legat Marin, koji je tome prisustvovao. Marin je to porekao, nakon čega su pročitana pisma pape Nikole, iz kojih je proizilazilo da Fotija nije priznao za patrijarha.

Fotije je pozvan na peto zasjedanje sabora, kada su ga pokušali ubijediti da osudi svoje greške, ali se Fotije ili branio ćutanjem ili ukazao na nezakonitost suđenja. Osnovni argument njegovih protivnika bio je da se Fotije, uporno, suprotstavljao cijeloj crkvi, koju predstavlja pet patrijaršija. Na šestom zasjedanju učestvovao je car Vasilije i u njegovom prisustvu je došlo do disputa, tokom kojeg je Fotijev učenik odbacio nepogrešivost pape, ukazujući da su ranije pape donosile pogrešne odluke, posebno kada je papa Julije I primio Markela Ankirskog tokom arijanskih sporova. Poslije uvodne riječi Mitrofana Smirnskog sa protivargumentima, Ignjatijani su saslušali obraćanje cara, u kojem je oličena tužna slika u vizantijskog crkvi i pozvao Fotijane da prestanu da istrajaju u svojim zabludama. Poslije sedmog zasjedanja, na kojem je proglašena anatema Fotiju, Asbestu i njihovim pristalicama, uslijedila je još jedna, koja takođe nije dovela do promjene pozicija strana. Na njemu su spaljeni akti sabora podržani pod Fotijem. Pokušano je i da se otkriju osobe koje su predstavljale istočne patrijaršije na saboru 867, a nakon otkrića se pokazalo da nemaju ovlašćenja. Zatim su — tj. poslije spaljivanja saborskih akata — mitropoliti upitani da li su potpisali ove akte, na što su odgovorili odrično. Sve je to, prema legatima, učinilo da se na Fotija primjeni odluka Lateranskog sabora iz 649, na kojoj su zauvijek osuđeni krivci za falsifikovanje dokumenata.

Zatim je došlo do prekida u djelatnosti sabora do februara 870, kada se zasjedanjima pridružio aleksandrijski arhiđakon Josif, koji je imao neosporna ovlašćenja da predstavlja Antiohijsku crkvu na saboru, koje mu je izdao papa aleksandrijski Mihailo II. On je 12. februara pročitao poruku patrijarha, iz koje je slijedilo da u Aleksandriji ne znaju sve pojedinosti dešavanja u Konstantinopolju. U poruci je naveden i primjer iz „Crkvene istorije” Jevsevija Cezarejskog, koji opisuje slučaj kada su u 3. vijeku u Jerusalimu istovremeno bila dva patrijarha. Dalje, tokom sabora saslušani su svjedoci koji su ukazali da je Ignjatije 861. nezakonito osuđen i da Fotije nije pokazao dovoljno revnosti u opomeni Mihaila III i nije ga spriječio da pijanči i bogohuli.

Na posljednjem sastanku, održanom 28. februara 870, u prisustvu cara, njegovog sina Konstantina, 109 episkopa, 20 patricija, bugarskog poslanstva i predstavnika Ludviga Njemačkog — koji su došli da pregovaraju o braku Konstantina sa Ludvigovom ćerkom — pročitane su odluke sabora. Naređeno je da se strogo poštuje ono što su odlučili papa Nikola i Hadrijan; Fotije nikada nije bio episkop i sva lica koja je on posvetio lišena su dostojanstva; episkopi i klirici, koji su posvećeni prije Fotija, a nisu se potčinili saboru, su svrgnuti; svi osuđeni na saboru lišeni su prava predavanja nauka i slikanja ikona. Niz odluka sabora imao je za cilj ograničavanje uticaja države na crkvena djela — zabranjeno je uzdizanje mirjana na crkvene dužnosti, zabranjeno je učešće carevih predstavnika u izbora episkopa, tj. prisustvo careva na saborima, sa izuzetkom vaseljenskim.

Posljedice

Već tokom sabora vizantijski učesnici imali su bojazan da će donijete odluke i obaveze biti iskorišćene za jačanje autoriteta pape. Anastasije Bibliotekar izvještava o pokušaju carskih sluga da ukradu završene prepiske od legata. Čak i u odlukama sabora vidi se pokušaj da se izbjegne tačno izvršenje papine volje. Dakle, Dvornik primjećuje da se svuda pominjao papa, iako je bio prvi među jednakim patrijarsima. Poslije zatvaranja sabora, postalo je jasno zbog čega je stiglo bugarsko poslanstvo — knez Boris, uvrijeđen zbog nespremnosti pape da imenuje arhiepiskopa po njegovom izboru, odlučio je da postavi pitanje kojoj patrijaršiji Bugarska treba da se potčini. Moguće je i da je Borisov potez bio podstaknut strahom da bi Vizantija mogla podržati njegovog sina Vladimira u unutrašnjoj borbi za vlast. Uprkos protestima legata, da je sabor već završen i da nisu ovlašćeni da odlučuju o takvim pitanjima, koja — po njihovom mišljenju — spadaju samo u nadležnost pape, odluka je donijeta bez njihovog učešća. Na saboru istočnih patrijaraha odlučeno je da Bugarska pripada Konstantinopoljskoj crkvi.

Prvi put poslije sabora 870. Fotije je zatvoren u jednom od prigradskih manastira. Ubrzo je postalo jasno da Ignjatijeve pristalice, zbog malobrojnosti, nisu u stanju da upravljaju crkvom, a Fotijeve pristalice nisu pokazivale namjeru da se odreknu svog vođe. Ni po svjedočenju njegovih protivnika, među Fotijevim pristalicama, niko ga se nije odrekao. U mnogim gradovima je bio po episkop iz obje strane, a poslije smrti ignjatijevskog episkopa nije imao ko da ga zamijeni. Kada je vladi poslao jasno da se Fotijeve pristalice na neki način moraju vratiti na vlast, car je stupio u pregovore sa papom rimskim Jovanom VIII (872—882). Međutim, i prije nego što je Vasilije dobio odgovor na svoje pitanje, osamdesetogodišnji Ignjatije je preminuo 23. oktobra 877. godine. Trećeg dana poslije smrti, Fotije se vratio na patrijaršijski prijesto. Do tada, s obzirom na tešku spoljnopolitičku situaciju u Italiji, papa nije imao izbora nego da primi Fotija u opštenje, i avgusta 879. poslao je okružno poslanstvo u kojem je pozvao Fotijeve protivnike da se pomire s njim, bez obzira na odluke koje je donio sabor 870. godine. Fotiju su konačno vraćena sva prava odlukom sabora, koji se održao od novembra 879. do marta 880. godine. Na ovom saboru se pokazalo da istočni patrijarsi nikada nisu odbacili opštenje s Fotijem, a papa aleksandrijski Mihailo II je preko svog izaslanika Kozme poručio da je Josif, koji je predstavljao Aleksandrijsku crkvu 869. bio samozvanac. Bugarsko pitanje nije riješeno na ovom saboru.

Sukob umjerenih i radikalnih partija u vizantijskoj crkvi nije okončan smrću Ignjatija i Fotija, već se nastavio do kraja postojanja Vizantije.

Literatura

Primarni izvor

• David, Nicetas (2013). The Life of Patriarch Ignatius (PDF) (na jeziku: engleski). Dumbarton Oaks Research Library and Collection. ISBN 978-0-88402-381-4. Pristupljeno 5. 12. 2022. 

Istraživanja

engleski

• Bury, John Bagnell (1912). A History of the Eastern Roman Empire from the Fall of Irene to the Accession of Basil I. (A. D. 802-867) (na jeziku: engleski). Macmillan and Company, limited. ISBN 978-0-7222-2421-2. Pristupljeno 5. 12. 2022. 
• Ware, Timothy (2005). Pravoslavna crkva. Zagreb: Prosvjeta. 
• Dvornik, Francis (1948). The Photian schism: history and legends (na jeziku: engleski). CUP Archive. Pristupljeno 5. 12. 2022. 
• Shepard, Jonathan (2008). „Slavs and Bulgars”. The New Cambridge Medieval History: Volume 2: c.700–c.900. Cambridge University Press. 2: 228—248. Pristupljeno 5. 12. 2022. 
• Kazhdan, Aleksandr Petrovich, ur. (1991). The Oxford Dictionary of Byzantium (na jeziku: engleski). N. Y.: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-504652-6. Pristupljeno 29. 12. 2022. 

ruski

• Kurganov, Fёdor Afanasьevič (1895). „K issledovaniю o patriarhe Fotii -”. Hristianskoe čtenie (na jeziku: ruski). 1—2: 174—220. Pristupljeno 5. 12. 2022. 
• Lebedev, Alekseй Petrovič (1900). Istoriя razdeleniя cerkveй v IX-m, X i XI vekah (PDF) (na jeziku: ruski). Pristupljeno 5. 12. 2022. 
• Lebedev, Alekseй Petrovič (1998). Očerki vnutrenneй istorii Vizantiйsko-vostočnoй cerkvi v IX, X i XI vekah (na jeziku: ruski). Aleteйя. Pristupljeno 5. 12. 2022. 
• Lebedev, Alekseй Petrovič (2001). Istoriя Konstantinopolьskih soborov IX veka (861–880 gg.) (na jeziku: ruski). Vizantiйskaя biblioteka. Issledovaniя. Pristupljeno 5. 12. 2022. 
• Lupandin, I. (2011). „Fotieva shizma”. Katoličeskaя эnciklopediя: R — F. (na jeziku: ruski). IV. Izdatelьstvo franciskancev. Pristupljeno 5. 12. 2022. 
• Rosseйkin, Fёdor Mihaйlovič (1915). Pervoe pravlenie Fotiя, patriarha Konstantinopolьskogo (na jeziku: ruski). Sergiev Posad. Pristupljeno 5. 12. 2022. 

francuski

• Ahrweiler, Hélène (1965). „Sur la carrière de Photius avant son patriarcat”. Byzantinische Zeitschrift (na jeziku: francuski). 58 (2): 348—363. ISSN 1864-449X. doi:10.1515/byzs.1965.58.2.348. Pristupljeno 5. 12. 2022. 
• Dvornik, Francis (1933). Les légendes de Constantin et de Méthode vues de Byzance (na jeziku: francuski). Commissionnaire "Orbis". Pristupljeno 5. 12. 2022. 
• Hefele, Karl Joseph von (1870). Histoire des conciles d'après les documents originaux (na jeziku: francuski). II. A. Le Clère. Pristupljeno 5. 12. 2022. 
• Hefele, Karl Joseph von (1911). Histoire des conciles d'après les documents originaux (PDF) (na jeziku: francuski). IV. A. Le Clère. Pristupljeno 5. 12. 2022.