Hačkar

Hačkar
Hačkar
	Hačkar u manastiru Gošavank, podignut 1291. godine.
Nematerijalno kulturno nasleđe
Region	Jemenija
Svetska baština Uneska
Lista upisa	Unesko
Unesko oznaka	Reprezentativna lista nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva
Datum upisa	2010. (5. sednica)
Lokacija upisa	00434

Hačkar (jerm. խաչքար, u bukvalnom prevodu „krst u kamenu“) predstavlja kamenu ploču sa uklesanim krstom karakteristična za jermensku hrišćansku umetnost. Hačkari su se obično podizali u okvirima manastira i crkava, kao zasebne kamene ploče, a često i kao deo fasade, te na grobnicama.

Klešu se obično u bazaltnim stenama koje su veoma otporne prema koroziji što im daje dugotrajnost. U novije vreme hačkari se uglavnom klešu u stenama od vulkanskog tufa.

Najčešći motivi su krstovi na pozadinama u obliku rozeta ili sunčanih diskova, ukrašeni raznim apstraktnim oblicima ili simbolima iz prirode. Ređe se na hačkarima nalaze prikazi iz Biblije ili likovi svetitelja. Iako su svi dizajnirani po istom obrascu, svaki hačkar je individualan i poseban. Do danas je na teritoriji Jermenije otkriveno oko 40.000 ovih kamenih spomenika.

Obično su podizani kao zavetni spomenici u znak zahvalnosti Bogu zbog nekih važnih događaja.

Od novembra 2010. jermenski hačkari su uvršteni na Uneskovu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa.^[1]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Na celoj Jermenskoj visoravni još od antičkih vremena postojala je tradicija podizanja kamenih ploča na važnim mestima (Višapi) koji su predstavljali razna mitološka bića, a bili su ukrašeni raznim simbolima.

U periodu Urartskog carstva tadašnji kraljevi su koristili vertikalne kamene ploče da bi sa prikazima svojih osvajačkih pohoda ali i za objavljivanje zakona.^[2] U helenskom periodu (posebno za vladavine dinastije Artašesida) već je postojala razvijena tehnologija za podizanje ovakvih kamenih spomenika. Osnovu je činio masivni kameni blok sa isklesanim udubljenjem u sredini u koje su se uspravljali vertikalni kameni stupovi sa već isklesanim detaljima.

Već u prvim godinama po usvajanju hrišćanske vere (početak IV veka) ovakvi kameni spomenici sa hrišćanskim simbolima služili su kao svedoci širenja hrišćanske vere.

Pored simbola krsta i Hristovog raspeća, česti motivi na hačkarima iz srednjeg veka se odnose na život Grigorija Prosvetitelja, kralja Tiridata III, smrt svetih Ripsime i Gajene, prorok Danilo u lavljoj pećini i drugi Biblijski prizori. Takvi spomenici su rasprostranjeni po celoj teritoriji istorijske Jermenije i najstariji datiraju iz perioda V—VII veka.

Prvi hačkari u današnjem obliku pojavljuju se tokom IX veka kada se Jermenija oslobodila arapske dominacije, i kada je došlo do nacionalnog buđenja i obnove. Iz tog perioda je i hačkar kraljice Katranide iz 879. godine.

Svoj vrhunac hačkarska umetnost je dostigla od XII do XIV veka nakon kojeg je usledilo radiblje mongolske vladavine tokom koje je ovakav vid umetničkog i verskog izražavanja bio zabranjen. Tradicija je obnovljena tokom XVI i XVII veka, ali nikada više u prijašnjim razmerama.

Umetnost izrade hačkara u potpunosti je obnovljena u modernoj jermenskoj državi nakon sticanja nezavisnoti 1991. godine a velik broj zanatlija bavi se izradom ovih spomenika, koji su svojevrsan simbol jermenskog naroda i države.

Od oko 40.000 očuvanih hačkara na teritoriji Jermenije, najreprezentativniji primeri su:

Hačkar u manastiru Gegard, isklesan 1213. godine
Hačkar svetog Spasitelja u manastiru Hagpat iz 1273. godine
Hačkar iz manastira Gošavank iz 1291. kog je izradio majstor Fogos.

Veliki broj hačkara danas se čuva u odajama istorijskog muzeja Jermenije u Jerevanu, te u kompleksu Ečmijadzinskog manastira. Najveća koncentracija hačkara na otvorenom, njih oko 900različitih oblika i starosti nalazi se na starom groblju kod naselja Noratus, na zapadnim obalama jezera Sevan.

Nekada najveća kolekcija U Džulfi u Nahčivanskoj republici u potpunosti je uništena u periodu 1998—2005. od strane vlasti Azerbejdžana,^[3]^[4]^[5] a opstala su samo dva primerka koja se danas čuvaju u Ečmijadzinu. Sličnu sudbinu doživeli su i hačkari koji su se nalazili na području današnje Turske.

Savremena umetnost hačkara[uredi | uredi izvor]

Umetnost hačkara kao simbola jermenske kulture i tradicije ponovo je oživela nakon Drugog svetskog rata. prvo među pripadnicima jermenske dijaspore a potom nakon nezavisnosti i u samoj Jermeniji. Tako su pripadnici jermenske zajednice u Poljskoj finansirali podizanje hačkara u Krakovu, Vroclavu i Elblagu u znak sećanja na žrtve genocida nad Jermenima u Prvom svetskom ratu počinjenom od strane turske države.

U Novom Sadu, u Srbiji se na mestu porušene jermenske crkve (sagrađena 1762. a srušena 1963. prilikom izgradnje Bulevara Mihajla Pupina) nalazi hačkar koji podseća na postojanje Jermena u tom srpskom gradu.^[6] Novosadski hačkar izrađen je u stilu Amenaprkič sa predstavom Hristovog raspeća (jerm. Ամէնափրկիչ „Sveti Spasitelj“).