Hrišćanstvo na Balkanu
Hrišćanstvo se na Balkanskom poluostrvu pojavilo još u apostolsko vreme. Hrišćansku crkvu na ovim prostorima osnovao je apostol Pavle, sa svojim saradnicima, na svom drugom i trećem misionarskom putovanju sredinom I veka.
Prva hrišćanska crkvena opština osnovana je u Filipima (mesto kod današnje Kavale u Grčkoj). Prema predanju, Pavlu se, dok je boravio u Troadi, u snu javio čovek iz Makedonije i pozvao ga: »Dođi u Maćedoniju i pomozi nam!« (D.ap. 16, 9). O uspehu Pavlove propovedi i danas svedoči hram posvećen Svetoj Lidiji, prvoj hrišćanki u Filipima. Tamošnjim hrišćanima Pavle je uputio i jednu poslanicu. U II veku je i sveti Polikarp Smirnski napisao jednu poslanicu Filipljanima.
Apostolskog porekla je i crkva u Solunu, glavnom gradu nekadašnje rimske provincije Makedonije (D.ap. 17, 1-19). Ovoj crkvi je Pavle, takođe, uputio dve poslanice. Iz Soluna je Pavle otišao u obližnju Veriju, a posle toga u Atinu gde je na atinskom Areopagu održao poznatu besedu (D.ap. 17, 22-31). Sem Filipa, Soluna, Verije, Atine, apostolskog porekla je i crkva u Korintu u Ahaji (ili na Peloponezu), kojoj je Pavle napisao dve poslanice.[1]
U Delima apostolskim kao i u Poslanicama apostola Pavla nema detaljnih obaveštenja o delatnosti apostola Pavla i njegovih učenika u svim mestima u južnim delovima Balkanskog poluostrva. Apostol Pavle samo izveštava da je jevanđeljem napunio sve zemlje »od Jerusalima, i naokolo sve do Ilirika« (Rim. 15, 19). Po predanju, koje je kasnije i zapisano, Pavlov učenik Tit je propovedao u Dalmaciji i bio je prvi episkop u njenom glavnom gradu Saloni (mesto kod današnjeg Splita). Kasnije je Tit bio episkop na ostrvu Kritu a Pavle mu je poslao dve pastirske poslanice. Takođe po predanju, sveti jevađelist Luka je širio hrišćanstvo u Dalmaciji, Makedoniji i Ahaji, a postradao je u Tivi, u Grčkoj. Sveti apostol Andrej Prvozvani, brat apostola Petra, posle Kavkaza i južne Rusije propovedao je u Trakiji, Makedoniji, Podunavlju, Tesaliji i Ahaji, a postradao je za veru u Patrasu na Peloponezu. Apostolskog porekla je i crkva u Sirmijumu (Sirmium) u Panoniji Sekundi (Panonia Sekunda), gde je propovedao sv. Andronik Panonski.[1]
U unutrašnjosti Balkanskog poluostrva hrišćanstvo je šireno u postapostolskom periodu, i to postepeno, glavnim putnim pravcima koji su povezivali Balkansko poluostrvo: sa juga, dolinama reka Vardara i Morave, sa istoka, dolinama Marice, Strumice i Dunava, zatim iz primorskih gradova sa obala Egejskog, Mramornog, Jonskog i Jadranskog mora, poznatim rimskim putem Via Egnatia, koji je povezivao Drač (Dirahion) sa Konstantinopoljem (Konstantinoupolis), zatim putem Beograd (Singidunum) - Konstantinopolj, kao i dolinom reke Save do Emone (Emona - Ljubljana) i Akvileje (Akuileia) kod Trsta, Italija.
Posebno je bilo rašireno hrišćanstvo u tadašnjim gradovima: Naisusu, Viminacijumu, Margumu, Singidunumu, Sirmijumu. Nema mnogo izvora o stanju hrišćanske crkve na Balkanu u vreme progona hrišćana, u periodu od Nerona do Dioklecijana (282. - 305). Hrišćani se u vojsci cara Marka Aurelija (161. – 180) pominju u ratu koji je on vodio u Panoniji sa germanskim plemenom Kvadi oko 177. Poslednji veliki progon hrišćana za vreme Dioklecijana 303 - 304. godine pokazao je da je crkva na području Ilirika i celog Balkana bila dobro organizovana početkom IV veka. Za hrišćansku veru su u to vreme postradali episkop Irinej iz Sirmijuma (304), đakon Dimitrije, devojka Anastasija; u Saloni episkop Domnije, a pre njega verovatno episkop Venantios, čtec Polion iz Cibale (Cibalae - Vinkovci); u Ulpijani (Ulpiana - Lipljan na Kosovu) sredinom II veka postradali su sveti kamenoresci Flor i Lavr, u Panoniji Četvorica ovenčanih mučenika (Kvatuor coronata) i mnogi drugi. U Singidunumu (Beograd), za vreme cara Licinija postradali su đakon Ermil i vojnik Stratonik (315) prvi beogradski mučenici.
Posle Prvog vaseljenskog sabora 325, Ilirik je u celom IV veku bio poprište arijanskih borbi. Sam Arije je proteran u Ilirik. U Sardiki (Serdica - danas Sofija u Bugarskoj) održan je 343. Sardički sabor (343) koji je okupio najveći broj episkopa sa područja Balkana. Nekoliko poluarijanskih sabora 351, 357. i 358, za vreme cara Konstancija II (337 – 361), održano je u Sirmijumu (Sremska Mitrovica), koji je u to vreme bio jedna od četiri prestonice Rimskog carstva. Na području Ilirika su delovali vodeći episkopi poluarijanci kao što su: Valens iz Murse (Mursa - Osijek), Ursakije iz Singidunuma, kao i dvojica sirmijskih episkopa, Fotini i Germinije. U ovim krajevima je izvesno vreme boravio i sv. Atanasije Veliki u vreme svog progonstva u Ilirik 339 – 346. godine.[1]
Od značajnijih ličnosti iz perioda ranog hrišćanstva, s područja Balkanskog poluostrva bilo je i nekoliko hrišćanskih pisaca: episkop Viktorin Petovijski (Poetovio - Ptuj, u Sloveniji), poznat po svojim tumačenjima Novog zaveta; episkop Nikita iz Remezijane (Remesiane - Bela Palanka, u Srbiji), umro 414, poznat kao misionar i pisac liturgičkih i katihetskih spisa, verovatno autor poznate himne »Tebe Boga hvalimo«; sveti Jeronim, rodom iz mesta Stridon, na granici Panonije i Dalmacije, umro 420. Godine 373 – 375. boravi u pustinji Kalkis kod Antiohije. Znalac je latinskog, grčkog i hebrejskog jezika. U Carigradu je slušao Grigorija Nazijanzin a u Aleksandriji Didima Slepog; izučavao je Origena. Njegovo najvažnije delo je O znamenitim ljudima (De viris ilustribus). Gotski episkop Vulfila, umro 383, poznat, pored misionarskog rada, po svome prevodu Svetog pisma na gotski jezik.[1]
Crkvena organizacija koja je nakon objavljivanja Milanskog edikta (313) izgrađena u Iliriku u IV veku, već krajem tog i u V veku bila je često razarana za vreme velike seobe naroda sa severa i istoka na jug i zapad Evrope. Balkansko poluostrvo je doživelo napade Gota, Huna, Gepida, Avara i, najzad Slovena. Već polovinom V veka, posevno 441. Huni su, predvođeni Atilom (434 – 453), uništili većinu gradova i naseljenih mesta u Iliriku koji su bili episkopska sedišta. Upravo iz tog doba, u poslednjih nekoliko decenija arheolozi su otkopali ranohrišćanske bazilike i baptisterijume u nekada velikim hrišćanskim centrima kao što su bili Salona, Filipi, Tesaloniki, Stobi (u Makedoniji), Skupi (Skoplje), Herakleja Linkestis (kod Bitolja), Lihnidos (Ohrid), Justinijana Prima (Caričin Grad kod Lebana), Sardika (Sofija), Sirmijum, kao iu velikom broju drugih, manjih episkopija koje su cvetale na Balkanskom poluostrvu do kraja VI veka.[1]
Srednji vek[uredi | uredi izvor]
Car Justinijan (527 – 565), rodom sa Balkanskog poluostrva, iz Ilirika, ponovo je osvojio od Gota zapadne delove Balkanskog poluostrva. U njegovo vreme su na Balkanu hristijanizovani delovi plemena Vizigota, Huna, Langobarda, zatim Gepidi i Heri u okolini Beograda. Ilirik, odnosno Balkansko poluostrvo, dobilo je u Justinijanovo doba i novu crkvenu organizaciju jer je car 535. osnovao arhiepiskopiju Justinijanu Primu, sa sedištem u istoimenom gradu. Ta crkvena jedinica je obuhvatala veći deo Balkanskog poluostrva, ali je zbog invazije Avara i Slovena trajala samo oko 70 godina (do 602).[1]
Nova epoha na Balkanu nastupa sa povratkom i naseljavanjem Slovena u VI i VII veku. Ta seoba je naročito intenzivna u doba cara Justinijana 548, 549. i 550. godine, kada Sloveni u velikim talasima prelaze Dunav i Savu i trajno se naseljavaju na vizantijskoj državnoj teritoriji. Prodori Slovena i Avara su bili naročito jaki kada su Vizantinci 582. izgubili Sirmijum, tadašnju, »kapiju Balkana«. Uzalud je car Mavrikije (582 – 602) pokušao da spreči dolazak Slovena. Već za vreme cara Iraklija (610-641) oni su držali ceo Balkan, od Dunava do Korintskog zaliva i od Egejskog do Jadranskog mora.[1]
Do prvog susreta Slovena sa hrišćanstvom došlo je kada su oni kao vojnici služili u vizantijskoj vojsci. Vizantijski car i istoričar Konstantin VII Porfirogenit govori o prvom masovnom krštavanju Srba i drugih južnih Slovena na Balkanu, za vreme cara Iraklija, između 630. i 640. Ali ono nije ostavilo dublje tragove u narodu, jer je hristijanizacije veoma dug i složen proces, koji je kod južnoslovenskih naroda na Balkanu završen u drugoj polovini IX veka.[1]
»Slovenski prosvetitelji«, sveta braća Kiril (Konstantin) i Metodije, bili su rodom iz Soluna. Za vreme cara Mihaila III i patrijarha Fotija, a na poziv moravskog kneza Rastislava, sveta braća su 863. bili u Moravskoj i propovedali hrišćanstvo na narodnom, slovenskom jeziku. Istovremeno su 864. kršteni Bugari sa kanom Borisom (852-889) na čelu, a jednu deceniju kasnije konačno su kršteni Srbi, u vreme cara Vasilija I Makedonca (867 – 886). Tada su krštena srpska plemena u Dokleji, Travuniji, Humu, Bosni, Raškoj i Paganiji, oko ušća Neretve u Jadransko more. Balkanski Sloveni su iz svoje postojbine doneli pagansku veru u bogove Svetovida, Peruna, Dažboga, Volosa, zatim u rečna, šumska, kućna božanstva, veru u vile. Primanjem hrišćanstva nisu se u potpunosti oslobodili tih verovanja, čiji tragovi i danas postoje u raznim običajima.[1]
U crkveno-juridičkim pogledu Balkansko poluostrvo je pripadalo Carigradu i Rimu. U vreme Konstantina Velikog (305 – 337), Makedonija i Istočni Ilirik su pripadali Carigradu. Granična linija Zapad-Istok preko Balkana uglavnom je išla linijom Kotor - Beograd, a pogranične oblasti su uvek bile Panonija i Dalmacija. Godine 437. Panonija je pripala Istoku i bila pod upravom prefekta Pretorija Ilirika, sa sedištem u Sinijumu, kasnije u Solunu.
S naseljavanjem Slovena u VI i VII veku na Balkan, staro rimsko stanovništvo se povlači u primorske gradove ili. planinska područja, a u kasnijoj istoriji je poznato pod imenom Vlasi. Godine 732. ikonoborački car Lav III Isavrijanac oduzeo je od pape Grgura III duhovnu nadležnost u Iliriku, na Siciliji, u Kalabriji i potčinio ih patrijarhu carigradskom, Tako je Balkansko poluostrvo, prostor budućih južnoslovenskih država Raške, Duklje, Bosne, Bugarske i Hrvatske, u duhovnom pogledu pripalo Carigradskoj patrijaršiji. Kasniji tok istorijskih zbivanja učinio je da zapadni delovi Balkana i Jadranskog primorja, potpadnu pod nadležnost Rimskog episkopa, odnosno pape. Dalmatinski Hrvati, mada su politički priznavali vlast Vizantije, u vreme kneza Branimira (879 – 892) i pape Jovana VIII konačno su priznali duhovnu potčinjenost Rimu. Papa Nikola I (umro 867) pokušao je da mladu Bugarsku crkvu veže za Rim, ali to nije uspeo pošto se Boris na saboru u Carigradu 870. opredelio za Vizantiju. Štaviše, Bugarska crkva je od 871. samostalna prema Carigradu, a od vremena cara Simeona (893-927) već u rangu patrijaršije. Simeonov naslednik car Petar (927-969) zaslužan je za osnivanje dvadesetak manastira, od kojih su najznačajniji manastir Sv. Jovana Rilskog i manastir Ksiropotam na Svetoj gori Atonskoj.[1]
Balkansko poluostrvo od X veka zahvata bogumilska jeres. Tada je nastao i prvi spis protiv ove jeresi, čiji je autor Prezviter Kozma, pod naslovom Beseda protiv jeretika. Korene te jeresi i njene pojave na Balkanu treba tražiti u akciji cara Konstantina V Kopronima (741-775), koji je iz Sirije i Jermenije preselio pavlikijance i preostale manihejce u Trakiju (danas Bugarska). Odatle se jeres širila po Makedoniji, Srbiji, Bosni, Italiji i južnoj Francuskoj.[1]
Posle Velikog raskola 1054, granična linija istočne i zapadne crkve na Balkanu se sve jasnije uočava. Tako je Hrvatska kraljevina Dimitrija Zvonimira 1076, u vreme ambicioznog pape Grgura VII (1073—1085), priznala papu kao lenskog gospodara (primila vazalni status). U isto to vreme srpski knez u Duklji Mihailo Vojislavljević (1050 – 1082) vodi pregovore s papom Aleksandrom II oko priznavanja kraljevske krune. Rezultat tih pregovora je osnivanje Barske arhiepiskopije 1067. godine, sa jedanaest područnih episkopija. Tek 1077. Mihailo je iz Rima dobio kraljevsku krunu, dok je za vreme njegovog sina i naslednika Konstantina Bodina (1081 – 1101), papa Klement III 1089. potvrdio samostalnost Dukljansko-barske arhiepiskopije.[1]
Mlade slovenske crkve na Balkanu su od samog nastanka imale za bogoslužbeni jezik narodni slovenački jezik. Na taj jezik su odmah prevedene sa grčkog jezika mnoge bogoslužbene knjige, delovi Svetog pisma i važnija dela iz svetootačke literature. Na narodnom jeziku čak nastaju izvorna dela hrišćanske literature. Pismenost kod balkanskih Slovena počinje primanjem hrišćanstva.[1]
Hrišćanska crkva na Balkanu, među slovenskim življem, zaživela je svojim punim životom odmah po osnivanju u X veku. To pokazuje razvoj monaštva i nekoliko asketa-svetitelja. Monaštvo na Balkansko poluostrvo dolazi sa Istoka preko Bugarske. Prvi slovenski vladar monah je Boris-Mihailo, koji se povukao u manastir 889. Učenici svete braće Kirila (umro 869) i Metodija (umro 885), Kliment (umro 916) i Naum (umro 910), osnivali su manastire u oblasti Ohridskog i Prespanskog jezera. Sv. Kliment je osnovao u Ohridu manastir Sv. Pantelejmon, a Naum manastir posvećen svetim arhađelima (Sv. Naum). Kliment je bio episkop Veličke eparhije (danas oblast u južnoj Albaniji i Epir u Grčkoj). Pisao je na srpskoslovenskom jeziku pohvale hrišćanskim svetiteljima, žitija svetih i crkvene pesme. Sv. Jovan Vladimir (umro 1016) prvi je srpski svetitelj vladar. Bio je kralj u Duklji, zarobljenik a potom zet cara Samuila; kasnije je na prevaru ubijen u Prespi. Telo mu počiva u crkvi Sv. Jovan u Elbasanu (Albanija).[1]
Sv. Jovan Rilski (umro 946) živeo je u vreme cara Petra. Počiva u istoimenom manastiru. Sveti Joakim Osogovski iz okoline je Krive Palanke, počiva u istoimenom manastiru kod Kratova. Sv. Prohor Pčinjski je iz Ovčeg Polja. Manastir u Nagoričanu je za vreme svetiteljevog života podigao Vizantijski car Roman IV Diogen (1068 – 1071) i posvetio ga sv. Georgiju. Po sv. Gavrilu Lesnovskom nazvan je Manastir Lesnovo.[1]
Zemlje u Jadranskom primorju potpale su papsku duhovnu jurisdikciju. U vreme srpskog velikog župana Stefana Nemanje (1168 – 1196) postoje dve rimokatoličke episkopije u Primorju, Dubrovačka i Barska. Nemanja se lično sa svojom matičnom zemljom opredelio za pravoslavlje i Vizantiju, mada je u svojoj državi tolerisao rimokatolike, u čemu su ga sledili njegovi naslednici na srpskom prestolu. Njegov sin Stefan Nemanjić (1196 – 1228) čak je 1217. primio kraljevsku krunu iz Rima, od pape Honorija III. Rimokatoličko stanovništvo u balkanskim zemljama živelo je mahom u gradskim naseljima i bavilo se trgovinom (dubrovački trgovci) ili rudarstvom (Sasi, rudari iz Nemačke).[1]
Pokušaji unije pravoslavnih i rimokatolika u Lionu 1274. i Firenci 1438 – 1439. nisu na Balkanu imali pristalica među pravoslavnima, što je i kasniji razvoj događaja potvrdio. Duhovni pokret Isihazam u drugoj polovini XIV veka posebno je bio jak na Svetoj gori, u Bugarskoj i Srbiji, a preko Moldavije i Vlaške proširio se u Rusiju. Crkveni poredak u Balkanskim zemljama ostao je sve do danas uglavnom isti. Autokefalne su Grčka, Srpska, Bugarska i Rumunska crkva, s tim što prva ima rang arhiepiskopije, a ostale rang patrijaršije.[1]