Pređi na sadržaj

Celzijusova biblioteka

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Celzijusova biblioteka
Fasada Celzijusove biblioteke
OsnivačTiberije Julije Akvila Polemejan
Datum osnivanja114. godina nove ere
TipKulturna institucija
LokacijaTurska
SedišteEfes (Anadolija)

Celzijusova biblioteka (grč. Βιβλιοθηκη του Κελσου) je starorimska građevina  u drevnom gradu Efesu, koji se danas nalazi u blizini grada Selčuka, u provinciji Izmir, u zapadnoj Turskoj (Anadolija). Bila je jedna od najimpresivnijih građevina Rimskog carstva, a danas je jedna od najpoznatijih i najpopularnijih arheoloških atrakcija iz te epohe.[1] Smatra se da je mogla da uskladišti 12 000 svitaka, te da je bila treća po veličini biblioteka antičkog sveta, odmah iza Aleksandrijske i Pergamske biblioteke.[2]

Biblioteka  je podignuta u čast preminulog bivšeg prokonzula (guvernera) rimske provincije Azije - Tiberija Julija Celzijusa Polemejana, ali i da služi stanovnicima Efesa, jer se u starorimskoj kulturi od bogatih i privilegovanih očekivalo da deluju kao dobročinitelji i koriste svoje bogatstvo za veće dobro zajednice. Osim  biblioteke, imala je i ulogu mauzoleja iliti heroona, budući da se u njenoj kripti nalazio Celzijusov sarkofag sa kovčegom. Za rimsku kulturu je bilo jako neobično da neko bude sahranjen u biblioteci, ili čak u okviru grada, pa je ovo bila posebna čast za Celzijusa, čime se priznaje njegova uloga istaknutog javnog zvaničnika. Biblioteka je, prema tome, bila prikladan spomenik i mesto za sahranu jednog od Efeških velikana.[3]

Celzijusova biblioteka bila je jedna od prvih građevina iskopanih i rekonstruisanih iz ruševina Efesa.[4] Danas je najbolje očuvana rimska biblioteka, a njena građevina se smatra arhitektonskim čudom.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Osnivanje[uredi | uredi izvor]

Pogled na biblioteku iz ulice Kuretes u Efesu

Efes je nekada bio važan lučki grad u grčkom svetu, a zatim u Rimskom carstvu, kao i u ranom hrišćanstvu. Smešten na obali Egejskog mora, grad je bio u centru trgovačkih puteva i služio je kao most između istoka i zapada.[5]

Biblioteku je 114. godine naručio rimski sufekt konzul Tiberije Julije Akvila Polemejan (70—75 – pre 120. godine), kao spomen na svog oca, bogatog Tiberija Julija Celzijusa Polemejana (oko 45 – oko 114. godine), koji je umro u sedamdesetoj godini života.[3]

Celzijus je imao uspešnu vojnu i političku karijeru. Bio je grčkog porekla, iz bogate plemićke porodice, rodom iz Sarda ili Efesa. 68. godine nove ere bio je tribun (komandant) rimske legije koja je stala na stranu rimske vojske i 69. godine proglasila Vespazijana za cara. Zauzvrat, Vespazijan ga je imenovao za senatora 70. godine. Jedan je od prvih Grka koji je postao rimski senator. Bio je sufekt konzul u Rimu od 92. godine, gde je upravljao  javnim zgradama i građevinskim odborima, i prokonzul rimske provincije Azije (današnja Turska) od 106 do 107. godine, za vreme Trajanove vladavine.[6]  Na kraju karijere se povukao i vratio u svoj dom u Efesu. Umro je verovatno pre 114. godine, a novac za izgradnju biblioteke zaveštao je testamentom.[7] Akvila je umro pre završetka biblioteke, a drugi bogati Efežanin, Tiberije Klaudije Aristion, postaje izvršilac Celzijusovog testamenta i preuzima gradnju, dovršivši je oko 135. godine.[6]

Većina podataka koje danas imamo zasniva se na natpisima na samoj biblioteci. Delimično polomljen natpis, tik uz ulazna vrata na istočnoj fasadi, glasi: „Za prokonzula Azije, Tiberija Julija Celzijusa Polemejana, njegov sin konzul je svojim bogatstvom naručio zgradu Celzijusove biblioteke, sve njene ukrase i umetnička dela i knjige. Zaveštao je 25 000 denara za očuvanje biblioteke i kupovinu knjiga, kao početak“.[5]

Sudbina biblioteke[uredi | uredi izvor]

U 1. veku nove ere, Efes postaje najvažniji centar ranih hrišćana u Aziji. Apostol Pavle se obraćao narodu u gradskom pozorištu, a jevanđelista Jovan je verovatno tamo proveo svoje poslednje godine. Biblioteka i hrišćanstvo su bili tesno povezani jer je nova religija podržavala pisanu reč, u vidu svetih tekstova i komentara, što je bilo u izrazitoj suprotnosti sa starijim paganskim obredima i ritualima koji su se obično prenosili usmenim putem.

Godine 262. n.e. biblioteka je uništena u požaru tokom gotske invazije. Postoje suprotstavljeni izveštaji o tome da li je požar bio posledica zemljotresa ili samih gotskih osvajanja.[8] Međutim, fasada je preživela, a biblioteka je popravljena krajem 4. veka, kada je ispred ulaznog stepeništa  dodata mala fontana. Efes je ostao važan hrišćanski grad i u kasnoj antici kada je bio domaćin Trećeg vaseljenskog sabora  431. godine, a sredinom 6. veka je dobio i veliku novu baziliku. U 10. ili 11. veku, zemljotres je izazvao konačno urušavanje fasade.

Austrijski arheolozi, počev od Ota Bendorfa (1838—1907), iskopavali su Efes od kraja 19. veka.[8] Biblioteka je iskopana 1904. godine i otkriven je Celzijusov sarkofag. Temelji koji se još uvek vide ispred nje sugerišu da je imala četiri para stubova.  Uz pomoć fragmenata otkrivenih tokom iskopavanja, delimično je rekonstruisana.[9] Biblioteku su restaurirali 1970-1978. godine arheolog Volker Mihael Strocka i arhitekta Fridmund Huber. Postupkom anastiloze, fasada je uspešno obnovljena.[2] Ugradili su originalno kamenje pronađeno na lokalitetu, kopije arhitektonskih elemenata koji su preneti u razne muzeje, kao i neke nove stubove i armirani beton radi stabilnosti konstrukcije. Velike statue sa fasade zgrade su nakon otkrića odnete u Beč i danas su zamenjene vernim kopijama. [3]Odsutni fragmenti morali su da se zamene kopijama ili su njihova mesta ostavljena prazna. Obnovljena je samo fasada, dok ostatak zgrade još uvek ostaje u ruševinama.  Ipak, rekonstruisana biblioteka predstavlja trenutno najbolje očuvanu antičku biblioteku grčko-rimskog sveta.

Između 1978. i 1985. godine vršena su iskopavanja na trgu gde se nalazila biblioteka, pod nadzorom Vernera Jobsta.[7] Na osnovu ugraviranog putokaza na mermernom uličnom putu koji prikazuje levu nogu i cifru žene, utvrđeno je da je sa leve strane ulice, direktno preko puta ove biblioteke bio gradski bordel.[4]

Arhitektura[uredi | uredi izvor]

Biblioteku je projektovao rimski arhitekta Vitruoja, i tipična je za arhitektonski stil koji je preovladavao za vreme vladavine cara Hadrijana (76-138. godine) i odražava uticaj grčkog stila na rimsku arhitekturu, koja je tada dostigla svoj vrhunac.[10]

Biblioteka se nalazila na uglu ulice Kuretes i Mermernog puta, južno od Tetragonos (komercijalne) agore u centru grada.[7] Iako je sagrađena na uskoj parceli između postojećih zgrada, njen dizajn stvara efekat monumentalne veličine. Izgrađena je na dva sprata, ukupne visine od 17 metara i širine od 21 metara. Do same građevine se dolazi pomoću platforme od devet stepenica.[4] Sačuvana mermerna fasada bogato je ukrašena botaničkim reljefnim rezbarijama i portretnim statuama, i ima dva sprata. Ova vrsta fasade, sa stubovima, kapitelima, umetnutim ramovima i nišama za statue, podseća na antička grčka pozorišta i zato se opisuje kao „scenografska“.

Četiri para mermernih kompozitnih stubova na postoljima okružuju ulaze. Iznad njih se proteže bogata entablatura, a nakon nje slede tri para korintskih stubova koji uokviruju prozore. Stubovi gornjeg sprata su kraći i tanji od onih na donjem, te su i na većem rastojanju. Krunisani su nešto tanjom entablaturom od prizemlja, iznad koje se nalaze tri zabata: centralni par stubova pruža oslonac trouglastom zabatu, dok se na dva spoljna para oslanja polukružni timpan.[3] Osovine stubova su napravljene od  mermera boje meda iz Sinade u unutrašnjoj Anadoliji, a ostali komadi od belog efeskog mermera.[11]  Između ulaznih portala na donjem nivou, stubovi uokviruju četiri edikule koje zaklanjaju bogato ukrašene zidne niše sa statuama ženskih personifikacija vrlina: Sofija (mudrost), Episteme (znanje), Enoja (inteligencija) i Arete (izvrsnost).

Između stubova i niša sa statuama, nalazila su se tri ulazna otvora sa bogato ukrašenim okvirima, pri čemu su centralna vrata bila viša i šira, a iznad svakog portala se nalazio i po jedan prozor: mali iznad srednjeg ulaza, i veći iznad svakog od bočnih ulaza.[3]  Uz glavno stepenište su se nalazila dva natpisa, jedan na grčkom, a drugi na latinskom, opisujući život Celzijusa i služeći tako i Rimljanima i Grcima svih klasa pismenosti. Na vratima se nalazi i helenistički svitak sa rimskim simbolom, što potvrđuje postojanje interakcije između ove dve kulture.

Unutrašnjost objekta, koja tek treba da bude restaurirana, sastojala se od samo  jedne pravougaone prostorije veličine 16,72 m h 10,92 m što je činilo oko 180 kvadratnih metara površine, a bila je popločana dekorisanim mermerom. Deo zapadnog zida formira apsidu.[3] Ispod poda, u blizini apsidalnog zida, nalazila se kripta sa Celzijusovim ukrašenim mermernim sarkofagom. Dvorana je bila orijentisana prema istoku - prema jutarnjem suncu, kako je Vitruvije savetovao, da bi koristila onima koji rano ustaju. Služila je kao čitaonica. Tri strane su bile opremljene pravougaonim udubljenjima (nišama), na dva ili tri nivoa, sa policama za skladištenje svitaka. Ukupno je bilo trideset niša u dvorani, dimenzija 2,8 m h 1 m h 0,5 m.[12] Zahvaljujući ovim nišama koje okružuju glavnu dvoranu, nastala je dvospratna galerija. Između spoljašnjeg i unutrašnjeg zida postojao je prostor od oko 1 m da bi se knjige zaštitile od vlage. Čini se da je ovaj prostor služio za stepenice koje vode na gornji nivo, ali i dodaju strukturnu podršku građevini.[7]

Uprkos izgledu fasade, u unutrašnjosti nije bilo drugog sprata, ali je na gornjem nivou postojala galerija sa ograđenim balkonom, omogućavajući pristup nišama sa knjigama na višeg nivou, do kojih se moglo doći pomoću niza stepenica ugrađenih u zidove. Galerija je gledala na glavni prizemni nivo centralne dvorane, stvarajući snažan unutrašnji prostorni efekat. Plafon je bio ravan, ali se smatra da je možda posedovao centralni okulus koji bi  obezbeđivao više prirodnog svetla i bolje uslove za posetioce biblioteke.

Perspektivne iluzije[uredi | uredi izvor]

Fasada Celzijusove biblioteke, sa vidljivom optičkom iluzijom

Fasadu, kao i celu zgradu, rimski arhitekta je pametno dizajnirao tako da izgleda šire nego što zapravo jeste, pri čemu se poslužio grčkom tehnikom lažne perspektive.  Naime, ovaj optički trik je postignut tako što je podijum bio blago konveksan, a donji centralni stubovi  duži od spoljašnjih, jer su im postolja  niža i ravnija, dok su postolja spoljnih stubova viša. Sa kapitelima  je situacija bila obrnuta: bočni kapiteli su bili nešto manji od onih u sredini zgrade. Međutim, raspored arhitektonskih elemenata daje iluziju da su svi stubovi identični, te da su na većem međusobnom rastojanju nego što su u realnosti.[4]

Tokom priprema za rekonstrukciju, Fridmund Huber je uočio da fasada ima tzv. “zakrivljenost”, što znači da se horizontalni spojevi  građevine blago “uzdižu” ka sredini, i to ne samo duž zidnih temelja, već kroz sve slojeve do entablature ulaza. Samo dve srednje entablature na ulazu su paralelne, dok su dve spoljne postavljene blago ukoso, kao da se fasada “nadima”, što pojačava efekat moćne plastičnosti. Gledajući izdaleka, ovakav raspored dovodi do jednog optičkog fenomena koji proizvodi iluziju postojanja savršeno ravne linije.[11]

Fond biblioteke[uredi | uredi izvor]

Unutrašnjost Celzijusove biblioteke, centralna dvorana

Vrlo malo se zna o Celzijusovoj biblioteci iako je bila jedna od najvećih biblioteka u antičkom svetu. Ne znamo sa sigurnošću njen sadržaj niti administraciju. Ipak, njeno postojanje nam ukazuje na to da su javne biblioteke građene ne samo u samom Rimu već i širom Rimskog carstva.[8] Procene o veličini bibliotečke kolekcije uveliko variraju. Džonson smatra da ima 9500 svitaka, a Lajonel Kason, međutim, procenjuje samo 3000 svitaka.  Ako se uzme srednja vrednost, kolekcija bi iznosila oko 5000 svitaka. Neke procene idu i do 23 000 svitaka, ako bi se uračunalo i prisustvo knjiga na drugom nivou, za šta još uvek nisu pronađeni dokazi.[13] Kao okvirna vrednost se često uzima iznos od 12 000 svitaka. Dodatni svici su možda bili držani u samostojećim kutijama za knjige postavljenim po prostoriji, u kom slučaju bi biblioteka imala kapacitet do šesnaest hiljada svitaka. Nažalost, nijedan od njih nije preživeo uništenje biblioteke 262. godine.

Glavni nivo je funkcionisao kao čitaonica, koja je bila osvetljena  prirodnom svetlošću istočnih prozora. Duž zidova su se nalazile niše sa policama ili armarijama (lat. armaria), u kojima su bili smešteni papirusni svici knjiga. Posetioci su mogli da ih čitaju, iako je  pozajmljivanje vertovatno bilo dozvoljeno samo nekolicini privilegovanih, jer su kopije knjiga bile retke i zahtevne za izradu. Da bi se smanjila vlažnost (što bi oštetilo dragocene tekstove u biblioteci)  i stvorila stabilnija unutrašnja temperatura, unutar zidova su postojale i prazne niše.[3]

Iz jednog natpisa znamo da je u neposrednoj blizini biblioteke  bila zgrada sudstva  (lat. auditorium), što znači da je Celzijusova biblioteka  morala biti, ne samo književno-filozofska zbirka knjiga za retoričare i estete, već i pravni arhiv. Međutim, ovu važnu funkciju imala je manje od 150 godina.[11]

Umetnost[uredi | uredi izvor]

Duž fasadnog zida na ulazu, četiri niše sadrže ženske statue koje predstavljaju četiri vrline: mudrost (grč. sophia), znanje (grč. episteme), misao (grč. ennoia) i izvrsnost (grč. arete).[4] Prisustvo ovih figura simbolično predstavlja četiri kvaliteta koje je posedovao čovek kome je zgrada posvećena, kao i one vrline koje sam posetilac može da neguje u sebi koristeći fond biblioteke. Statue su danas izložene u Muzeju Efesa u Beču, dok su u samoj fasadi smešteni njihovi gipsani odlivci.[7]

Celzijusova statua sa prsnim oklopom bila je jedna od tri statue ktitora biblioteke koje su se nalazile na drugom nivou galerije. Bila je smeštena u centralnoj niši, a prikazuje čoveka sa snažnom vilicom, kovrdžavom kosom i urednom bradom - heleniziranim portretnim crtama koje odražavaju stilske izbore same fasade. Stil imitira osobine hadrijanskog carskog portreta, što navodi na zaključak da je statua izvajana ne samo nakon  Celzijusove smrti, nego i nakon smrti njegovog sina Akvile. Ova skulptura je sada  izložena u Arheološkom muzeju u Istanbulu.[3] Neki istraživači smatraju da ova statua zapravo predstavlja Celzijusovog sina Akvilu, ili čak i samog cara Hadrijana.[14]

Celzijusov sarkofag se i danas nalazi u biblioteci, ali nažalost nije dostupan posetiocima. Mermerni sarkofag je bio bogato ukrašen reljefnim figurama Nike i Erosa, rozetama i vencima. Unutar njega je bio smešten olovni kovčeg sa Celzijusovim posmrtnim ostacima.[6]

Biblioteka danas[uredi | uredi izvor]

Fasada Celzijusove biblioteke noću

Fasada biblioteke je bila prikazana na poleđini turske komemorativne novčanice od 20 miliona lira iz 2001–2005. godine  i nove novčanice od 20 lira iz 2005–2009. godine.[15]  

Nakon zemljotresa na Egejskom moru 20. oktobra 2020. godine, testirane su performanse rekonstruisane biblioteke, koja se dobro pokazala u pogledu seizmičkog ponašanja i interakcije između susednih zidova i fasade. Danas je Efes deo Uneskove svetske baštine, te sa njim i Celzijusova biblioteka.[4]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Spray, Aaron (2023-04-26). „Ephesus' Top Rated Library of Celsus Once Had 12,000 Scrolls & What Else To Know”. TheTravel (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-12-17. 
  2. ^ a b „Library of Celsus”. www.designingbuildings.co.uk (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-12-17. 
  3. ^ a b v g d đ e ž Cartwright, Mark. „Library of Celsus”. World History Encyclopedia (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-12-17. 
  4. ^ a b v g d đ „Explore One of the Largest Libraries of the Ancient World”. ThoughtCo (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-12-17. 
  5. ^ a b SARSILMAZ, MELTEM (2022-03-09). „The Library of Celsus: Profound structure in ancient Ephesus”. Daily Sabah (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-12-17. 
  6. ^ a b v Strom, Caleb (2016-12-04). „The Celsus Library: 20,000 Scrolls Lost to History but Its Striking Architecture Remains”. Ancient Origins Reconstructing the story of humanity's past (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-12-17. 
  7. ^ a b v g d „Μεγάλη διαδικτυακή εγκυκλοπαίδεια της Μικράς Ασίας”. asiaminor.ehw.gr. Pristupljeno 2023-12-17. 
  8. ^ a b v „Library of Celsus Ephesus - My Favourite Planet”. www.my-favourite-planet.de. Pristupljeno 2023-12-17. 
  9. ^ Grant, Michael (1995). Art in the Roman Empire. London: Routledge: Routledge. str. 48–50. ISBN 978-0-415-12031-9. 
  10. ^ „Library of Celsus”. www.designingbuildings.co.uk (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-12-18. 
  11. ^ a b v Strocka, Volker Michael (2003). Ancient libraries in Anatolia: libraries of Hattusha, Pergamon, Ephesus, Nysa. Ankara: Middle East Technical University Library. str. 33 — 34. 
  12. ^ Affleck, MIchael. Roman libraries during the Late Republic and Early Empire: with special reference to the library of Pliny the Elder (Teza). University of Queensland Library.  str. 106
  13. ^ Affleck, MIchael. Roman libraries during the Late Republic and Early Empire: with special reference to the library of Pliny the Elder (Teza). University of Queensland Library. 
  14. ^ Hanfmann, George Maxim Anossov (1975). From Croesus to Constantine : the cities of western Asia Minor and their arts in Greek and Roman times (na jeziku: engleski). Internet Archive. Ann Arbor : University of Michigan, Press. ISBN 978-0-472-08420-3. 
  15. ^ „E 7 - Twenty Million Turkish Lira I. Series”. web.archive.org. 2008-11-22. Arhivirano iz originala 22. 11. 2008. g. Pristupljeno 2023-12-18. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Affleck, Michael (2012). „Roman libraries during the Late Republic and Early Empire: With special reference to the library of Pliny the Elder”. doi:10.14264/uql.2015.985. 
  • Aristodimou, G. (2005). Ephesus (Antiquity), Library of Celsus. Preuzeto 17.12.2023, sa http://asiaminor.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=7003#
  • Cartwright, M. (2019). Library of Celsus. Preuzeto 17.12.2023, sa https://www.worldhistory.org/Library_of_Celsus/
  • Craven, J. (2018). About Ancient Ephesus and the Celsus Library: Exploring the Ruins of Ephesus Turkey. Preuzeto 17.12.2023, sa https://www.thoughtco.com/ephesus-the-ancient-library-of-celsus-177354
  • Grant, M. (1995). Art in the Roman Empire. London: Routledge. pp. 48–50.
  • Hanfmann, George Maxim Anossov (1975). From Croesus to Constantine : the cities of western Asia Minor and their arts in Greek and Roman times (na jeziku: engleski). Internet Archive. Ann Arbor : University of Michigan, Press.65–66
  • John, D. (2004). The Library of Celsus. Preuzeto 17.12.2023, sa http://www.my-favourite-planet.de/english/middle-east/turkey/ephesus/ephesus-gallery-1-030.html
  • Library of Celsus. (2020). Preuzeto 17.12.2023, sa https://www.designingbuildings.co.uk/wiki/Library_of_Celsus
  • Miszczak, I. (2019). Library of Celsus in Ephesus. Preuzeto 17.12.2023, sa https://turkisharchaeonews.net/object/library-celsus-ephesus
  • Sarsilmaz, M. (2020). The Library of Celsus: Profound structure in ancient Ephesus. Preuzeto 17.12.2023, sa https://www.dailysabah.com/arts/the-library-of-celsus-profound-structure-in-ancient-ephesus/news
  • Spray, A. (2023). Ephesus' Top Rated Library of Celsus Once Had 12,000 Scrolls & What Else To Know. Preuzeto 17.12.2023, sa https://www.thetravel.com/what-to-know-about-the-library-of-celsus-in-ephesus/
  • Strocka, V. M. (2003). Ancient libraries in Anatolia: libraries of Hattusha, Pergamon, Ephesus, Nysa. Ankara: Middle East Technical University Library.
  • Strom, C. (2016). The Celsus Library: 20,000 Scrolls Lost to History but Its Striking Architecture Remains. Preuzeto 17.12.2023, sa https://www.ancient-origins.net/ancient-places-europe/celsus-library-20000-scrolls-lost-history-its-striking-architecture-remains-021095

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Целзијусова_библиотека&oldid=27815753”