Škodin toranj

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Beogradski sajam pre nego što je napravljen Škodin toranj. Toranj je sazidan na kružnoj parceli u desnom delu slike

Škodin toranj je bila čelična konstrukcija za egzibiciono skakanje padobranom na tadašnjem Beogradskom sajmu, današnjem Starom Sajmištu na Novom Beogradu. Tokom svog postojanja, od juna 1938. godine do novembra 1945. godine, sa svoja 74 metra toranj je bio najviša građevina u Beogradu, i bio je reklamiran kao najviši padobranski toranj u Evropi i svetu. Posle njegovog rušenja, trebalo je da prođe skoro 30 godina pa da u Beogradu bude podignut objekat koji je nadmašio visinu tornja. To je urađeno tek 1974. godine, kada je završena 101 metar visoka Beograđanka.[1][2]

Nastanak[uredi | uredi izvor]

Beogradski sajam na levoj obali Save građen je od 6. juna do 11. septembra 1937. godine kao prvo plansko naselje na teritoriji današnjeg Novog Beograda. Radilo se o, za tadašnje prilike, ultra modernom i umetnički dizajniranom kompleksu sa paviljonima i šiljkastom Centralnom kulom, u kome su održavane brojne međunarodne izložbe i sajmovi, uključujući Beogradski sajam automobila 1938., sajmove naoružanja i jedno od prvih javnih prestavljanja televizije.[3][4][5]

Na osnovu plana predloženog 1932. godine, a koga je 1934. godine podržao kralj Aleksandar, kraljevska vlada je 1937. godine potpisala lukrativni ugovor sa Škodom o kupovini 300 tenkova. U znak zahvalnosti, Škoda je odlučila da donira toranjsku konstrukciju za izvođenje padobranskih skokova. Izabran je Beogradski sajam jer je Čehoslovačka tamo već imala svoj izložbeni paviljon. Takođe, u toku je bilo održavanje velike Međunarodne vaduhoplovne izložbe, od 28. maja do 13. juna 1938. godine. Učestvovalo je 11 zemalja koje su nudile svoje naoružanje, uključujući Nemačku, Francusku, Veliku Britaniju i Italiju. Gradnja tornja ocenjena je kao odličan marketinški potez.[1][2][4]

Otvaranje[uredi | uredi izvor]

"Padobranski toranj", ili "kula za parašutiste", otvoren je 2. juna 1938. godine kao najnoviji dodatak sajamskom kompleksu. Otvoren je ceremonijalno, uz dosta pompe. Rešetkasta čelična konstrukcija je bila visoka 74 metra, čime je postala najviša građevina u Beogradu. Škodin toranj je bio impozantna i dominanta građevina koja je zbog svoje visine i položaja uz Savu, na ravnom i niskom terenu, bila vidljiva iz skoro svih delova starog Beograda.[1][2]

Toranj je korišćen i za profesionalnu obuku i vežbe padobranaca, ali i za amaterske skokove običnih posetilaca, čime je postao jedna od najvećih sajamskih atrakcija. Lift je podizao skakače do platformi za skakanje, koje su se nalazile na visinama od 40 i 60 metara. Padobran nije bio samostalan, već je elastičnim kablom bio pričvršćen za platformu, kako bi i potpuni amateri mogli da skaču. Sa takvom konstrukcijom, više je podsećao na moderno bandži skakanje. Pošto su najpre profesionalci izvršili isprobavanje tornja, prva osoba iz publike koja je skočila padobranom bila je devojka, Katarina Matanović. U toku prve godine od otvaranja tornja, ukupno su izvršena 3,164 skoka.[1][2]

Drugi svetski rat[uredi | uredi izvor]

Pogled sa tornja na naselje Sajmište koje je tek nastajalo. Vide se i Stari železnički most, neurbanizovano Banovo brdo, Mala Ciganlija, Ada Ciganlija, i dimnjaci čukaričke šećerane u daljini

Posle invazije na Jugoslaviju od strane Sila osovine u aprilu 1941. godine, nemačke okupacione snage od Sajmišta prave koncentracioni logor koga najpre nazivaju Jevrejski logor u Zemunu, ali do danas ostaje poznatiji kao Logor (Staro) Sajmište. U procesu pretvaranja sajma u logor, toranj je opremljen snažnim reflektorima i sa nekoliko mitraljeskih gnezda kako bi se olakšalo osmatranje okoline i reke, i sprečila eventualna bekstva iz logora. Škodin toranj tako postaje svojevrsni "toranj smrti".[1]

Toranj je uspeo da izbegne sva bombardovanja Beograda u toku rata. To uključuje i nacističko aprilsko bombardovanje Beograda 1941. godine, i savezničko uskršnje bombardovanje aprila 1944. godine, iako je tom prilikom srušena većina objekata u samom logoru.[1] U oktobru 1944. godine, u toku borbi za oslobođenje Beograda, fotograf Politike Vladeta Limić fotografisao je borbe koje su se vodile oko samog tornja, međutim toranj je i to preživeo.[2]

Rušenje[uredi | uredi izvor]

Iako je preživeo rat, nove komunističke vlasti su krajem 1945. godine odlučile da poruše toranj, koristeći nemačke ratne zarobljenike za taj posao.[1] Razlozi za odluku o rušenju ostali su nepoznati. Pretpostavka je da je to učinjeno zbog izrazito negativnog osećaja koje je kod građana pobuđivala funkcija tornja u ratnim godinama kao logorskog svetionika i puškarnice,[2] jer je procenjeno da je oko 23,000 ljudi ubijeno u logoru tokom rata.[6] Jedna od poslednjih fotografija na kojoj se vidi toranj, snimljena je u oktobru 1945. godine sa zemunske strane, na kojoj se vide vojne jedinice u toku priprema za predstojeću vojnu paradu 20. oktobra 1945. godine, kojom se proslavljala prva godišnjica oslobođenja grada. Nekoliko nedelja kasnije toranj je miniran i srušen.[2]

Rušenjem tornja, Palata Albanija, sa svoja 53 metra, postaje najviša građevina u Beogradu. Završena samo godinu dana posle tornja, 1939. godine, Albanija je već bila najviša zgrada u Beogradu, a sada je postala i najviši objekat uopšte.[7] Sledeći objekat u samom gradu koji će da nadvisi nekadašnju visinu Škodinog tornja biće tek Beograđanka, visoka 101 metar, čija gradnja je završena 1974. godine.[1][8]

Toranj se nalazio u jugoistočnom delu sajamskog kompleksa, pored puta uz samu Savu, na mestu pored koga Stari savski most, postavljen 1942. godine, premošćuje reku sa novobeogradske strane.[9] Danas ništa nije ostalo od nekadašnje toranjske konstrukcije, a na tom mestu je kasnije sagrađen fudbalski teren FK Brodarca.[1]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d đ e ž z Goran Vesić (29. jul 2022). „Padobranski toranj”. Politika. str. 14. 
  2. ^ a b v g d đ e Kaldrma (11. januar 2022). „"Škodin" toranj - najviša građevina Beograda do 1974.”. Kaldrma. 
  3. ^ Daliborka Mučibabić (5. jul 2013), „Centralna kula - stožer memorijalnog kompleksa”, Politika, str. 19 
  4. ^ a b Ana Jovanović (11. septembar 2017), „Mesto za trgovinu robom i izlaganje poslovnih ponuda”, Politika, str. 15 
  5. ^ Zoran Nikolić (26. decembar 2013). „Beogradske priče: Sajam automobila 1938”. Večernje Novosti. 
  6. ^ Stevan K. Pavlowitch (2007). Hitler's New Disorder: The Second World War in Yugoslavia. New York: Columbia University Press. ISBN 978-1-85065-895-5. 
  7. ^ Branka Vasiljević (25. jul 2019). „Otpada fasada sa Palate "Albanija"”. Politika. str. 14. 
  8. ^ „Palace Belgrade”. Skyscraper Source Media. 
  9. ^ „Jevrejski logor na Beogradskom sajmištu”. Semlin.info. 
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Шкодин_торањ&oldid=27706682”