Revolucije 1989.
| Revolucije 1989. | |
|---|---|
| Deo hladnog rata (do 1991) | |
 Pad Berlinskog zida, novembar 1989. | |
| Datum | 16. decembar 1986 — 28. jun 1996. (9 godina, 6 meseci, 1 sedmica i 5 dana) Glavna faza: 12. maj 1988 – 26. decembar 1991. (3 godine, 7 meseci i 2 sedmice) |
| Lokacija | |
| Povod | |
| Metode | (uglavnom građanska neposlušnost) |
| Rezultiralo | kraj većine komunističkih država
|
Revolucije 1989. je izraz kojim se opisuje niz događaja tokom kojih je godine 1989. u šest država tadašnjeg Istočnog bloka: Poljskoj, Mađarskoj, Istočnoj Nemačkoj, Bugarskoj, Čehoslovačkoj i Rumuniji, došlo do nestanka prosovjetskih jednopartijskih komunističkih režima i njihove zamene višestranačkim demokratskim sistemima.
Kada su naredne godine u tim državama održani prvi višestranački izbori, na njima su, u većoj ili manjoj meri, dominaciju odnele antikomunističke i nacionalističke, prozapadno orijentisane stranke, čime je Istočni blok prestao da postoji, a nedugo nakon njega je došlo do raspada Sovjetskog Saveza i Jugoslavije, odnosno pada komunističkog režima u Albaniji. Zbog toga se ti događaji, koji označavaju kraj Hladnog rata, često nazivaju Pad komunizma. U poslednje vreme se, s obzirom na to da dve decenije kasnije komunističke vlade još uvek postoje u NR Kini, Severnoj Koreji, Kubi i još nekim državama, koristi nešto precizniji izraz Pad komunizma u Istočnoj Evropi. U stranoj literaturi se ponekad koristi i izraz Jesen naroda.
Revolucije 1989. godine su označile najdramatičniju promenu ravnoteže sila u nedavnoj istoriji, odnosno označile početak postkomunističke ere, odnosno hegemonije neoliberalnog kapitalizma na ekonomskom, liberalne demokratije na ideološkom te SAD na političkom planu.
Situacija pred početak revolucija[uredi | uredi izvor]
U istočnoj Evropi su komunistički režimi uspostavljeni nakon Drugog svetskog rata, uglavnom na teritorijama koje je na kraju rata oslobodila Crvena armija. Ti su režimi bili čvrsto vezani uz Sovjetski Savez, ne samo formalnim sporazumima kao što je kasnije osnovani Varšavski pakt, nego i činjenicom da su vladajuće komunističke partije po svojoj ideologiji bile istovetne KP Sovjetskog Saveza te su političke i ekonomske sisteme državama pod svojom vlašću nastojale da učine što sličnijima sovjetskom. To je u praksi dovelo da se u sve zemlje istočne Evrope uvede sistem državnog socijalizma koga su teoretičari Istočnog bloka naknadno nazvali realnim. Iako je taj sistem delimično pospešio poratnu obnovu i razvoj nekih pre rata nerazvijenih područja, na duži rok se pokazao neefikasnim i doveo je do vidnog ekonomskog nazadovanja istočnoblokovskih zemalja u odnosu na njihove susede koji su se nalazili van granica Istočnog bloka.
Takvo stanje stvari je izazvalo duboko nezadovoljstvo među stanovništvom tih državama, a u nekima od njih su od samog početka tinjalo i nacionalizmom pospešeno antikomunističko raspoloženje. Razvoj masovnih medija, kao što su radio i televizija, a koje dotadašnji metodi cenzure nisu mogli da zaustave, učinio je stanovnike tih država prijemčivim kako za neposrednu hladnoratovsku propagandu Zapadnog bloka, tako i za uporedbe sopstvenog životnog standarda s onim u ne-komunističkim državama.
Iako je takvo nezadovoljstvo postojalo decenijama, ono nije dovelo do smene režima. Razlog za to je bio pre u svega zbog iskazanoj spremnosti Sovjeta, poučenih izlaskom Titove Jugoslavije iz Istočnog bloka, da na svaki pokušaj izlaska svojih satelita iz Istočnog bloka brutalno reaguju oružanom silom, kao što je bio slučaj s gušenjem berlinskog ustanka 1953. godine, odnosno mađarske revolucije 1956. godine. Pošto je Albanija takođe izašla iz Istočnog bloka koristeći se geografskim položajem i sovjetsko-kineskim raskolom, SSSR je svoju hegemoniju potvrdio i invazijom Varšavskog pakta na Čehoslovačku kojom je slomljen reformski pokret zvan Praško proleće. Opravdanje za takve postupke je, pak, pronađeno u naknadno formulisanoj Brežnjevljevoj doktrini o ograničenom suverenitetu svojih satelita. Ona je, s druge strane, po prvi implicitno dozvolila određenu slobodu komunističkih partija da formulišu sopstvenu unutrašnju politiku, pogotovo u oblasti ekonomije, a što je najbolje iskoristila Mađarska sa svojim gulaš socijalizmom.
Ne samo satelitske zemlje Istočnog bloka, nego i sam SSSR je početkom 1980-ih počeo da oseća efekte duboke ekonomske krize. Ona je pre svega bila posledica zastarele i neefikasne real-socijalističke ekonomije, kao i toga da je SSSR 1970-ih utrošio previše finansijskih i drugih sredstava nastojeći stvoriti imperiju od prosovjetskih zemalja Trećeg sveta te tako doveo do tzv. Brežnjevljeve stagnacije. Kriza se, pak, snažno odrazila i na Poljsku gde je izbor domaćeg kardinala Karola Vojtile za papu Jovana Pavla II dao poticaj za osnivanje masovnog antikomunističkog sindikalnog pokreta Solidarnost koga komunističke vlasti, uprkos pojačanoj represiji i uvođenja ratnog stanja, nisu mogle efikasno suzbiti.
Godine 1985. je pak u samom Sovjetskom Savezu po prvi put na vlast došla mlađa generacija partijskih čelnika na čelu s Mihailom Gorbačovom te počela formulisati novi kurs sovjetske spoljne i unutrašnje politike, pre svega orijentisan na unutrašnje reforme, a manje na konfrontaciju sa Zapadom. Gorbačov je bio uveren kako ekonomske reforme u smeru napuštanja državnog socijalizma i uvođenja elemenata tržišta, poznate kao perestrojka, moraju da idu ruku pod ruku s liberalnim političkim reformama, odnosno uvođenju elemenata demokratije, poznatih kao glasnost. Novi kurs, proklamovan 1986. godine, učinio je Gorbačova popularnim na Zapadu i bitno doprineo smanjivanju hladnoratovskih napetosti, ali je u samom Istočnom bloku doveo do niza nesuglasica, s obzirom da je dio istočnoevropskih režima pokazao daleko manje spremnosti da prati Gorbačovljev reformski kurs.
To se pre svega odnosilo na Istočnu Nemačku pod Erihom Honekerom, Čehoslovačku pod Gustavom Husakom, Bugarsku pod Todorom Živkovim, a najviše Rumuniju pod Nikolajeom Čaušeskuom. U svim tim državama je po pitanju političkih i drugih sloboda postajao sve vidljiviji raskorak u odnosu ne samo na SSSR, nego i na Mađarsku te Poljsku, gde su komunističke vlasti ekonomskim reformama nastojale stišati nezadovoljstvo i tako suzbiti Solidarnost.
Sinatrina doktrina[uredi | uredi izvor]
Uprkos stečenoj popularnosti, Gorbačov i njegov program nisu uspeli da zaustave negativne ekonomske trendove, a prestiž, reputacija i snaga sovjetske države i sistema su bili dodatno načeti nizom katastrofa kao što su nuklearni incident u Černobilju i zemljotres u Jermeniji, odnosno incidenata kao što je sletanje Matijasa Rusta na Crveni trg, nakon čega se na SSSR sve više gledalo kao na „tigar od papira“. Zbog toga je Gorbačov, smatrajući kako se SSSR može reformisati jedino uz zapadne finansijske investicije i drugu pomoć, postajao sve spremniji na ustupke Zapadu, uključujući i ključni zahtev,- uklanjanje sovjetske hegemonije nad Istočnom Evropom.
Temelj te hegemonije je krajem 1980-ih bila sovjetska vojna moć, odnosno prjetnja oružanom intervencijom u slučaju da u nekim državama Istočnog bloka na vlast dođu anti-sovjetski režimi. Međutim, Gorbačov je već na samom početku jasno stavio do znanja kako takva opcija nije izgledna. Presedan je postojao u tome što sovjetske vlasti nisu intervenisale kada je u Poljskoj početkom godine Solidarnost, odnosno kada je Mađarska 2. maja srušila ogradu i uklonila oružane straže na granici s Austrijom, kako bi omogućila svojim i drugim građanima Istočnog bloka da odlaze na Zapad.
Gorbačovljevu nesklonost prema oružanoj intervenciji su pospešili i dramatični događaji u Kini, gde je 15. maja došao u posetu nastojeći okončati višedecenijski ideološki sukob. Poseta se poklopila s masovnim protestima na Trgu Tjen An Men, gde su hiljade studenata tražile radikalne političke reforme u smeru liberalizma i demokratije. Pokret je nekoliko nedelja nakon Gorbačovljeve posete brutalno ugušen vojnom akcijom koja je zabeležena pred kamerama svetskih televizija. To je za posledicu imalo brojne osude svetske javnosti, a na što je sledila implicitna pohvala Gorbačovu koji se takvih metoda unapred odrekao.
Gorbačov je tu svoju politiku, odnosno napuštanje Brežnjevljeve doktrine, eksplicitno objavio preko Genadija Gerasimova, koji je sovjetski stav, prema kome države Istočnog bloka mogu birati „svoj put“ bez obzira na to kosilo se to sa sovjetskim interesima ili ne, 25. oktobra formulisao kao Sinatrinu doktrinu. U praksi je ta doktrina značila ne samo da komunistički vlastodršci koji nastoje voditi samostalnu politiku više ne moraju brinuti od sovjetske intervencije, nego i da se u slučaju antikomunističkog ustanka više ne mogu oslanjati na sovjetsku vojnu pomoć.
Val revolucija[uredi | uredi izvor]
Poljska[uredi | uredi izvor]
Poljska ujedinjena radnička partija, vladajuća stranka u Poljskoj je krajem 1988. godine, suočena s neuspehom ekonomskih reformi, štrajkovima i sve bolje organizovanim izrazima otpora režimu, došla do zaključka da se iz krize može izvući jedino ako s antikomunističkom opozicijom otpočne pregovore o eventualnoj podeli vlasti. Kao znak dobre volje Solidarnost je legalizovana, a u proleće su održani višemesečni pregovori za okruglim stolom s ciljem da se promeni ustav, odnosno omoguće slobodni višestranački izbori. Oni su rezultovali novim ustavom, te prvim izborima je koji su održani 4. juna 1989. godine. Iako oni nisu bili potpuno slobodni, s obzirom da je PURP unapred imao garantovanih 65% mesta u donjem domu Sejma, na njima se više nego uverljivo iskazalo opredeljenje poljskih glasača za antikomunističku opoziciju. Kada su PURP napustile njegove satelitske stranke, 24. avgusta je sastavljena nova vlada na čelu s Tadeušom Mazovjeckim, koji je tako postao prvi ne-komunistički premijer u Istočnoj Evropi od kraja 1940-ih.[3] U Poljskoj je krajem godine ponovno promenjen ustav, godine 1990. održani prvi slobodni predsednički, a 1991. godine i parlamentarni izbori.
Mađarska[uredi | uredi izvor]
Iako je pod njenom vlašću Mađarska stekla reputaciju ekonomski najliberalnije države Istočnog bloka, Mađarska socijalistička radnička partija se za političke reforme izjasnila tek kada je s njenog čela otišao Janoš Kadar 1988. godine. Tako se još u februaru 1989. godine MSRP odlučila obnoviti višepartijski sistem, odnosno početi voditi Mađarsku u članstvo Evropske ekonomske zajednice. Tada je takođe odlučeno da se rehabilituje Imre Nađ i druge žrtve revolucije 1956. godine, a njegov svečani pogreb je iskorišten za demonstraciju nacionalnog pomirenja s antikomunističkom opozicijom.[4] Po uzoru na Poljsku su posle toga održani pregovori s okruglim stolom kako bi se dogovorila što bezbolnija tranzicija na višepartijski sistem. U oktobru 1989. je MSRP održala svoj poslednji kongres na kome se reformirala u danas postojeću Mađarsku socijalističku partiju (MSP). U Mađarskoj je tada promenjen ustav te su na osnovu njega u maju 1990. održani prvi slobodni izbori na kojima je pobedila koalicija desnih antikomunističkih stranaka.
Istočna Nemačka[uredi | uredi izvor]
Odluka mađarskih vlasti da otvore granicu s Austrijom je imala dramatične posledice po Istočnu Nemačku, s obzirom da su njeni građani po prvi put nakon izgradnje Berlinskog zida dobili priliku da stupe na teritoriju Zapadne Nemačke, gde bi automatski sticali državljanstvo. Vladajuća Jedinstvena socijalistička partija Nemačke (SED) na čelu s Erikom Honekerom taj egzodus mogla zaustaviti jedino zatvaranjem granica sa svim državama Istočnog bloka, što je za posledice imalo naglo gubljenje njenog prestiža i autoriteta. Na ulicama su počele demonstracije, kojima je implicitnu podršku početkom oktobra dao i sam Gorbačov, rekavši da SED mora da zauzme reformski kurs. SED je sredinom oktobra, nastojeći suzbiti nezadovoljstvo, svrgnula Honekera i postavila novo reformsko rukovodstvo. Ono je, pak, pod pritiskom odlučilo 9. novembra otvoriti granice prema Zapadnoj Nemačkoj, što je dovelo do pada Berlinskog zida i euforije koja je u potpunosti srušila autoritet Partije koja je do kraja godine kolabirala. Parlament Istočne Nemačke je, po uzoru na Poljsku i Mađarsku, promenio ustav i omogućio slobodne izbore koji su održani početkom sledeće godine, a na kome je pobedio desničarski Savez za Nemačku. Nova vlast je nastavila s procesom koji je 3. oktobra 1990. doveo do ponovnog ujedinjenja Nemačke.
Bugarska[uredi | uredi izvor]
Do jeseni 1989. se u Bugarskoj vladajuća Bugarska komunistička partija pod vođstvom Todora Živkova opirala nastojanjima da se sprovedu političke reforme, iako su one i među samim članstvom Partije uživale sve veću podršku. Uprkos represivnom aparatu, vesti o egzodusu iz Istočne Nemačke i protestima su doprle do Bugarske, gde su lokalni antikomunistički i demokratski aktivisti u novembru 1989. organizovali prve demonstracije, iako su kao nominalni povod imali zaštitu okoline. Pošto je pao Berlinski zid, vodstvo BKP se uplašilo da bi i njih mogao snaći kaos kao na berlinskim ulicama, te je unutrašnjim pučem svrgnulo Živkova i na čelo Partije postavilo Petra Mladenova, vođu reformske struje. To je bilo dovoljno da na neko vreme smiri ulične proteste. BKP se tako u februaru 1990. godine javno opredelila za višepartijski sistem i slobodne izbore. Isto tako se reformirala u Bugarsku socijalističku partiju te pobedila na izborima u junu 1990. postavši tako jedinom komunističkom partijom koja je uspela da u kontinuitetu ostane vlasti nakon revolucija 1989. godine.
Čehoslovačka[uredi | uredi izvor]
Nedelju dana nakon pada Berlinskog zida, svi čehoslovački susedi (osim Sovjetskog Saveza) su napustili komunistički sistem. Komunistička partija Čehoslovačke, čiji je autoritet ionako bio ozbiljno nagrižen zbog saradnje sa Sovjetima nakon sloma Praškog proleća, našla se pod strahovitim pritiskom da napusti vlast. Povod su bile komemoracije povodom Međunarodnog dana studenata 17. novembra. Njih su studenti iskoristili za demonstracije, koje, iako ispočetka skršene policijskom akcijom, postale modelom za niz sličnih akcija širom zemlje, koje su kulminisale dvočasovnim generalnim štrajkom 27. novembra. Pod tim pritiskom je parlament dva dana kasnije otpočeo donositi zakone kojima se ukidao monopol komunističke vlasti i zvanična ideologija, te kooptirao članove antikomunističke opozicije u federalni parlament. Dana 29. decembra 1989. je za novog predsednika izabran vođa antikomunista Vaclav Havel. Novi parlament je nastavio rad na ustavu i zakonima na temelju kojih su u junu 1990. održani prvi slobodni izbori na kojima su pobedili antikomunisti.
Rumunija[uredi | uredi izvor]
Iako je pod Čaušeskuovim vođstvom Rumunija vodila najslobodniju spoljnu politiku u odnosu na druge države Istočnog bloka, Rumunija je na polju unutrašnje politike bila najrigidnija, a vladajuća Rumunska komunistička partija (RCP) se najžešće opirala svim pokušajima da se usvoje Gorbačovljeve reforme i njegov kurs. S druge strane, to je Čaušeskua i njegov režim do kraja 1980-ih izolovalo u odnosu na druge komunističke vođe, a nedostatak ekonomskih veza sa Zapadom dovelo do naglog pada životnog standarda, a tinjajućeg nezadovoljstva, čemu je doprinosile i etničke tenzije s Mađarima u Transilvaniji. Uprkos tome, Čaušesku je bio uveren kako će se uspeti odupreti trendu i ostati na vlasti.
U tim uslovima je 16. decembra pokušaj hapšenja mađarskog pastora Lasla Tokeša u Temišvaru doveo do demonstracija, koje su nakon nekoliko dana prerasle u sveopšti ustanak. Njega su režimske snage pokušale ugušiti uz pomoć pripadnika vojske i tajne policije Sekuritatea. Čaušeskuov pokušaj da demonstracije zaustavi velikim govorom u Bukureštu 21. decembra se pretvorio u fijasko, kada je masa počela vikati protiv njega. Pokušaj bega 22. decembra nije uspeo, na stranu demonstranata je prešla vojska, a nadzor nad ključnim zgradama preuzela grupa koja se nazvala Front nacionalnog spasa. Ona je organizovala preki sud na kome su Čaušesku i njegova supruga Elena osuđeni na smrt te streljani 25. decembra. Borbe s pripadnicima Sekuritate su se nastavile do 27. decembra. Nova vlast je promenila ustav i zakone i u maju održala predsedničke i parlamentarne izbore u maju 1990. na kojima je odnela pobedu.
Nastavak revolucija (1989—1992)[uredi | uredi izvor]
Iako su revolucije 1989. godine u užem smislu završile rušenjem Čaušeskuovog režima u Rumuniji, one su svoj nastavak dobile u drugim državama širom sveta, odmah pokazavši kako je reč o epohalnim događajima koji su potpuno promenili dotadašnju ravnotežu sila u svetu. To se pre svega pokazalo u Sovjetskom Savezu koji je svoje satelite u Istočnoj Evropi nadživeo tek za dve godine.
Sovjetski Savez[uredi | uredi izvor]
Političke slobode koje je uveo Gorbačov su onemogućile sovjetske vlasti da održavaju dotadašnju medijsku blokadu te su tako sovjetski građani imali prilike da čuju vesti o dramatičnim događajima u Istočnoj Evropi. Ti događaji su mnogim dotadašnjim disidentima dali poticaj da pokrenu slične pokrete u svojim sredinama, a katalizator je bio i debakl Gorbačovljevih ekonomskih reformi, koji je potpuno razorio autoritet Partije i centralne vlasti. Nove slobode su takođe omogućile da se javno iskazuje decenijama suzbijani nacionalizam, koji se počeo iskazivati i kroz separatističke pokrete, pogotovo na Baltiku i Kavkazu. Gorbačova su s vremenom počeli napuštati saveznici kao Eduard Ševardnadze i Boris Jeljcin, a pokušaj da se SSSR spasi transformacijom u novu konfederaciju je propao zahvaljujući puču u avgustu 1991. godine koji su organizovali konzervativni elementi sovjetskog establišmenta. Sam puč je zaustavljen zahvaljujući masovnim uličnim protestima u Moskvi i nevoljkosti vojnika da ponove krvoprolića nalik na Tjen An Men. Zbog toga se događaji u avgustu zbog ikonografije i niza sličnih detalja smatraju najpoznatijim nastavkom revolucija 1989. godine. Nakon njih je sovjetska vlast izgubila svaki autoritet, republike počele proglašavati nezavisnost, da bi konačno krajem 1991. SSSR i službeno bio ukinut.
Ostali prosovjetski režimi[uredi | uredi izvor]
Demokratski procesi započeti 1989. godine nisu zaobišli ni prosovjetske komunističke režime u drugim delovima sveta, uključujući i neke udaljene od istočne Evrope. Tako je već u proleće 1990. u Mongoliji došlo do uličnih protesta, temeljem kojih je vladajuća Mongolska narodna revolucionarna partija pristala da uvede višestranačje. Vladajuća partija je, međutim, ostala na vlasti sve do 1996. godine.
U drugim delovima sveta je nestanak prosovjetskih režima imao više veze s očiglednim nestankom sovjetske vojne i materijalne podrške, a manje s domaćim demokratskim pokretima. U Kambodži je Hun Senov prosovjetski režim već 1989. pod patronatom UN otpočeo pregovore temeljem kojih je završen građanski rat, a 1993. obnovljena monarhija i višestranačje; i u ovom slučaju je vladajuća stranka, iako reformisana, ostala na vlasti do današnjeg dana. U julu 1990. je, pak, vlada Južnog Jemena objavila kako napušta marksizam-lenjinizam te započela proces ujedinjenja sa Severnim Jemenom u jedinstvenu državu. Godine 1991. je raznorodna koalicija separatista i antikomunista porazila marksistički režim u Etiopiji. Godine 1992. je prelazak vodećih vojnih komandanata na stranu mudžahedina doveo do konačnog kolapsa komunističkog režima u Avganistanu.
Jugoslavija[uredi | uredi izvor]
Za bivšu Jugoslaviju je bilo karakteristično da se od Istočnog bloka razlikovala nešto većim stepenom ekonomskih sloboda, ali i time da je stepen političkih sloboda varirao od republike do republike. Za situaciju krajem 1980-ih je bila karakteristična i tzv. antibirokratska revolucija 1988/89, kojom su svrgnuta rukovodstva SK Vojvodine i SK Crne Gore. S obzirom da je u pitanju bio presedan, odnosno prvi slučaj da partijska rukovodstva budu svrgnuta u uličnim protestima, nešto kasnije su pristalice Slobodana Miloševića te događaje nastojale prikazati kao svojevrsnu jugoslovensku verziju, odnosno preteču revolucija 1989. godine.[traži se izvor]
Mnogo je uvreženiji stav da su događaji koji predstavljaju ekvivalent padu komunizma započeli u SR Sloveniji, koja se kao najliberalnija od svih jugoslovenskih republika prva odlučila za višestranačke izbore. Krajem 1989. je sličnu odluku donelo i rukovodstvo SK Hrvatske, a u proleće su u Sloveniji i Hrvatskoj održani izbori na kojima je pobedila nacionalistička desnica. Nešto kasnije su slične ustavne reforme provedene i u drugim republikama, te su u jesen održani izbori u SR Bosni i Hercegovini, gde je pobedila koalicija tri nacionalne stranke, te u SR Srbiji, Crnoj Gori i SR Makedoniji, gde su pobedile reformisane komunističke partije - Socijalistička partija Srbije, Demokratska partija socijalista Crne Gore i Socijaldemokratski savez Makedonije. To je uglavnom bio rezultat gubitka uticaja Saveza komunista Jugoslavije, zbog sve većeg rasta nacionalizma u pojedinim republikama; najviše u Srbiji, Hrvatskoj i Sloveniji.
Ustavne promene u smeru višestranačja nikada nisu uvedene na saveznom nivou, s obzirom na spor oko budućeg ustavnog ustrojstva jugoslavenske federacije koji će na kraju eskalirati u oružane sukobe i njen raspad.
Albanija[uredi | uredi izvor]
Vođstvo Albanske partije rada, koja je do tada sprovodila politiku međunarodne izolacije, na čelu s Ramizom Alijom je već krajem 1980-ih postalo svesno da će morati menjati dotadašnji rigidni staljinistički sistem, a za što je značajan poticaj dala rumunska revolucija. Godine 1990. su uvedene reforme kao ukidanje ograničenja putovanja u inostranstvo, a potom je ustavom uveden višestranački sistem. Albanska partija rada je u martu 1991. godine dobila izbore, ali se tada morala suočiti s masovnim protestima. S vlasti je sišla u martu 1992. kada ju je zamenila Demokratska stranka.
Posledice[uredi | uredi izvor]
Revolucije 1989. su zbog brzine i lakoće kojom su se odigrale, ali i zbog toga što u njima (osim u slučaju Rumunije) nije bilo krvoprolića, ostavile duboki utisak na savremenike. Na samom početku su shvaćene ne samo kao trijumf Zapada, nego i kao više nego jasan dokaz njegove moralne i civilizacijske superiornosti oličene u kapitalizmu i liberalnoj demokratiji. Taj se trijumfalizam možda najbolje ilustrovao u izrazu Kraj istorije, odnosno istoimenoj knjizi Frensisa Fukujame koja je tvrdila da ljudska civilizacija pronašla konačni i savršeni oblik političkog uređenja u sekularnoj demokratiji slobodnog tržišta, kakve su se tada uspostavljale po Istočnoj Evropi. Komunizam, marksizam i druge ideologije koje su dale temelj srušenim sistemima su, pak, bile potpuno diskreditovane (bivše komunističke partije su se reformisale u socijalističke i socijaldemokratske) dok su se pak dotadašnje socijalističke i socijaldemokratske stranke u Zapadnoj Evropi s levice počele okretati prema centru, pri čemu je najkarakterističniji primer Trećeg puta koga su usvojili britanski laburisti.
Trijumfalizam je nakon nekoliko godina zamenjen nešto umerenijim procenama, pre svega zahvaljujući tome što su se kao posledice revolucija 1989. vezivali krvavi etnički sukobi u bivšoj Jugoslaviji i bivšem Sovjetskom Savezu, ali i spoznajom kako su posledice u različitim državama bile bitno drukčije. Tako su u godinama nakon revolucija uglavnom prosperirale one države koje su i pre dolaska komunista na vlast bile relativno ekonomski i kulturno razvijene, kao što su Češka, baltičke republike, te u nešto manjoj meri Poljska, Slovačka i Mađarska; u njima je zabeležen rast blagostanja i opštćeg životnog standarda, koji je dodatno pojačan ulaskom u EU 2004. godine. Nasuprot tome su države na istoku, pre svega Rusija, Ukrajina, centralnoazijske i kavkaske republike Sovjetskog Saveza doživele katastrofalan krah ekonomije koji se posle odrazio kroz naglo siromašenje najširih slojeva stanovništva, pad nataliteta i porast mortaliteta, procvat kriminala, nasilja i korupcije; u nekim slučajevima su zabeleženi etnički sukobi i terorizam, a u nekim slučajevima su države, iako nominalno demokratske, postale de fakto jednopartijske ili, prema nekim mišljenjima, „regresirale“ u orijentalne despocije (za što je karakterističan Turkmenistan).
Određeni ekonomski, politički i kulturni problemi su, u većoj ili manjoj meri, zabeleženi u gotovo svim post-komunističkim državama istočne Evrope. Najčešće se vezuju uz tranziciju s državne na tržišnu ekonomiju, odnosno privatizaciju državnih preduzeća. U njoj su u pravilu najbolje prolazili članovi bivše komunističke nomenklature, koji su se za vreme ili neposredno nakon revolucije „reformirali“ u poslovne ljude. Uz taj se proces vezuje i problem lustracije, odnosno uklanjanja kadrova koji se zbog umešanosti u represivne i slične aktivnosti bivših režima smatraju neprikladnim za javno delovanje u demokratskom poretku.
Od sredine 2000-ih se počelo govoriti o tome da tzv. obojene revolucije u zemljama Evroazije predstavljaju svojevrsni nastavak ili drugi val revolucija 1989. godine, iako taj stav, pogotovo u poslednje vrijeme, nije univerzalno prihvaćen.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Kochanowicz, Jacek (2006). Berend, Ivan T., ur. Backwardness and Modernization: Poland and Eastern Europe in the 16th–20th Centuries. Collected studies: Studies in East-Central Europe. 858li. Aldershot: Ashgate. str. 198. ISBN 9780754659051. „Within the communist world, certain strata of population were particularly sensitive to Western influences. Late communism produced sizable, specific middle classes of relatively well-educated professionals, technicians and even highly skilled blue-collar workers. These classes had no attachment whatsoever to Marxist-Leninist ideology, while they became attracted to the Western way of life. Many members of the ruling 'nomenklatura' shared the same sentiments, as Western consumerism and individualism seemed more attractive to them than communist collective Puritanism. There were two very important consequences of this, one economic, and the second political. The economic one was the attractiveness of consumerism. The political consequence was the pressure to increase the margins of political freedom and public space.”
- ^ Cross, Gary S. (2000). „1: The Irony of the Century”. An All-consuming Century: Why Commercialism Won in Modern America
. New York: Columbia University Press. str. 8. ISBN 9780231113120. „For East Europeans, the promise of mass consumption was preferable to the nightmare of solidarity even if it meant also the dominance of money and the private control of wealth. In reality, the fall of communism had more to do with the appeals of capitalist consumerism than political democracy.”
- ^ Tagliabue, John (25. 8. 1989). „OPENING NEW ERA, POLES PICK LEADER”. The New York Times.
- ^ „Hungarian Party Assails Nagy's Execution”. The New York Times. 1. 6. 1989.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- The History of 1989: The Fall of Communism in Eastern Europe (jezik: engleski)
- Some of aspects of state national economy evolution in the system of the international economic order. (jezik: engleski)
- A look at the the collapse of Eastern European Communism two decades later (jezik: engleski)
- Annotated Bibliography (jezik: engleski)
| Normativna kontrola: Državne |
|---|
