Arheološka nalazišta na Zubačkom polju i u njegovom okruženju
Arheološka nalazišta na Zubačkom polju i u njegovom okruženju su istorijski lokaliteti na krajnjem jugoistoku trebinjske opštine u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini, otkriveni nakon istraživanja sprovednog na brdsko-planinskoj zaravni Zupci površine od oko 200 km².
Geografske karakteristike lokaliteta[uredi | uredi izvor]
Zubačko polje je geografski zatvorena celina ili zaravnjena površina široka 2 do 3 km na nadmorskoj visini od 6 do 800 metara. U njmu dominira kraški reljef sa brojnim ogoljenim krečnjačkim vrtovima.[1][2]
Zubačko polje je u geografskom smislu od okoline potpuno odvojeno, jednim delom brdskim, a drugim delom planinskim vencima. Pa je tako sa jedne strane okruženo kamenjem i golim brdima, a sa južne strane visokom planinom – Bijelom gorom – sa stoletnim borovima, jelama, bukvama i mulikama, odvajajuću Zupce od Krivošija, koje su u političkoj zajednici sa Bokom.
Sutjeska odvaja Bugojevo selo i Konjsko od Zubačkoga polja i preseca brdski venac sa istočne strane, koji je vezan s Bijelom gorom.
Priroda karstnog reljefa, Zupcima nije dala bogatstvo vodom, jer je nekadašnja reka Sućeska, nastala od lednika u dubokoj prošlosti, i vremenom iščezla kroz pukotine, ostavljajući iza sebe velike peščane nanose.[3] O ome govori ovo narodno predanje:
Rijeka, koja je tekla kroz Sutjesku, izvirala je iz Ubala pod Jastepcem u Bijeloj gori; pa kako je topila i plavila veći dio Zubačkoga polja, neko ih nauči da bivoljskim kožama i katranom zabuše glavu (izvor) reke. Kad su ga zabušili, vele, čuo se je strahovit tutanj ispod Bijele gore, dok nije voda probila k moru.[4]
Naselja[uredi | uredi izvor]
U Zupcima kao potpuno geografski odvojenoj zaravni, brdskim i planinskim vencima, nasleđeno je specifično graditeljsstvo, zasnovane na prirodnoj sponi između primorja i kontinentalnog zaleđa, koje od najstarijih vremena ulaze u okvir zatvorenog submediterana.
Zaravan je od praistorije naseljavana u Dubravama, Konjskom, Carevom, Ćeklinom i Pukovom polju.
Istorija[uredi | uredi izvor]
U stručnoj literaturu Zubačko polje prvi put pominje Jovan Cvijić, koji čitav kraj naziva Zupcima prema nazivu istoimenog srpskog plemena iz Istočne Hercegovine. Jedan od najpoznatijih Zupčana je Luka Vukalović. U narodu ovoga kraja postoji izreka „što je Lovćen za Cetinje to su Zubci za Trebinje“.
Petar I Petrovića je 1811. godine zapisao:
Prošlog ljeta dođe Sulejman paša Skopljak u Trebinje i objesi 17 Zubčanah, zašto su k rosijskoj vojski i k nami bili pristupili...[5]
U vreme Kraljevine Jugoslavije na Zubačkom polju je postojalo uzletište aviona. Uzletište je korišteno za potrebe Vojske Kraljevine Jugoslavije, odnosno za potrebe vojne avijacije koja je pojačana 1937. Sa zubačkog uzletišta je 1941. godine poletio avion koji je nosio deo prtljaga kralja Petra II Karađorđevića za Veliku Britaniju. Uzletište je korišteno i tokom Drugog svetskog rata, kao i nekoliko godina nakon završetka rata.
Arheologija[uredi | uredi izvor]
Najnovija arheološka ispitivanja koja su na Zupcima otkrila dve ranohrišćanske crkve većih dimenzija, ukazuju da je na području Zubačkog polja i njegovog okruženja postojala značajnija rimska naseobina.[a] Međutim istraživanja su pokazala da se intenzivnije naseljavanje na Zupcima javlja tek sa rimskom urbanizacijom, nakon zvaničnog uspostavljanja rimske vlasti.[6]
Arheolozima su veliku pomoć na terenu pružili meštani i tim stvorili dobru osnovu za buduće pronalaženje, upoznavanje i proučavanje znamenja iz prošlosti Istočne Hercegovine i šire.
Lokalitet Brvenik[uredi | uredi izvor]
Na ulasku iz Zubačkoga polja u Sutjesku vidi se Brvenik (zaselak sela Graba) na desnoj strani na obronku Bijele gore. Bravenik se zove cela zaravan ispod Ilijinih Greda pa sve do prvih kuća zaseoka Konjušice i Graba. Iako se ovde nije živelo u kućama, Bravenik je uvek bio živ, jer se narod sabirao oko crkve, ili su čobani plandovali zajedno sa stokom ili su vojnici izvodili vojne vežbe u logorima pod Bravenikom.
Narod priča da je tu bio u staro doba manastir. Po ostacima se to ne vidi, ali samo ime Brvenik na to ukazuje.
Na ovom lokalitetu otkrivena je nekropola srednjovekovnim stećaka (41) u manastirskom groblju, oko nekadašnjeg hrama, čiji temalji ukazuju na crkveni život iz ranih vremena Hrišćanstva.
Na samom rubu Dubrave, u Brveniku na uzvišenju Ilijine grede, leži polukružna gradina, prečnika 40 h 15 m, iz bronzanog-gvozdenog doba.[6][7] Po svom izgledu i gabaritima ova trvrđava spada među najveće i najvažnije na teritoriji ilirskog plemena Daorsoi.[6][8][b]
Unutar gradinskog suvozida Brvenika, vidljivi su ostaci obnovljene srednjovekovne crkve dugačke 5 m i široke 3 m.
Lokalitet Konjsko[uredi | uredi izvor]
Značaj Konjskog za arheologiju je njegovo relativno rana pominjanjem, iz 1420, godine, i mnoštvom ukrasa na nadgrobnim spomenicima, na prostranom i razuđenom arheološkom nalazištu - groblju u Konjskom. Ovo vrlo staro groblje sudeći po kamenim grobnicama razne izrade kojima danas niko ne zna kome bratstvu pripadaju, nalaziu se na ulaska u Konjsko na pola puta od raskrsnice za Ubla, pre borovog gaja na desnu stranu nekih trista metara udaljeno od puta. Ograđeno je kamenim zidom visine preko metra i vrlo je sređeno i uredno. U sred groblja je Spasova crkva ili crkve Svetog Vaznesenja Gospodnjeg osa nekropolom iz srednjeg veka, sa 52 stećaka.
Lokalitet Bogojević Selo[uredi | uredi izvor]
Istočno od Bogojević Sela, otkriveni su ostaci nekadašnjeg utvrđenog ilirskog naselja, gradine, sa tri ilirske grobne gomile.
Lokalitet korito nekadašnje reke Sućeske[uredi | uredi izvor]
U nekadašnjem koritu reke Sućeske, pored klanca i vododerine, otkriven je srednjovekovni manastir sa crkvom posvećenoj Svetom Georgiju, izgrađen od drveta sa tragovima omeđina oko obnovljene crkve na starim temeljima.[6][9] U porti ove crkve otkriveno je oko dvadeset srednjovekovnih nadgrobnih spomenika – od mramora u obliku ploča i sanduka raspoređenih po pravcu istok-zapad u redove.[6][10]
Lokalitet Klobuk[uredi | uredi izvor]
Unutar Klobuka grada iz srednjevekovnog perioda ispred nekadašnje crkve, na čikim temeljima je sagrađena džamija, otkrivena je stećak plemića Vukosava Zamlića,.
Od nekadašnjeg grada do dana su ostale samo bolje sačuvane kule visoke 6 metra.
Lokalitet Grab[uredi | uredi izvor]
U naselju Grab u aktivnom pravoslavnom groblju oko crkve Svete Petke, otkriveni su srednjovekovni nadgrobni spomenici, na mestu gde se do 1995. godine nalazila praistorijska grobna gomila. Prema pisanju dr Aleksandra Ratkovića...
...u severni zid crkve ugrađen je jedan srednjovjekovni nadgrobnik u obliku ploče sa bordurom od tordiranog užeta i povijene loze sa trolistom, a u južni, stećak sa motivom tordiranog vienca. Povijena loza sa trolistom je čest ukras srednjovjekovnih mramora, vremenom preuzet iz ranohrišćanskih hramova, nabjrojniji u periodu gotike, dok za motiv tordiranog vijenca nema jedinstvenog gledišta, i, uglavnom se smatra, prikazom sunca.[6]
Lokalitet Uvjeća[uredi | uredi izvor]
Lokalitet Uvjeća, otkriven je u najzapadnijem delu sela Uvjeća, smeštenog u kružnoj dolini na visini od oko 650 m, koje je bilo naseljeno u praistoriji. O tome svedoči jedna grobna gomila zapadno od sela uz put prema Petrovom polju.[6][11] Dok se na seoskom groblju otkriveni oštećeni srednjovekovni nadgrobni spomenici i ostaci male crkve u suvozidu.[6][12]
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Prvo sistematsko arheološko ispitivanje na Zupcima preduzeo je Republički zavod za za- štitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa , 2005 god na ranohrišćanskoj crkvi Sv. Tekle u Ćeklinom polju. Radovima u trajanju od 15 dana rukovodio je potpisani. Pripremne radove je izveo Odred izviđača, Trebinje.
- ^ Slično utvrđenju na Brveniku je utvrđeno naselje iz približno istog perioda na Glasincu kod Sarajeva (lokalitet Gradić, Bijele Vode).[6]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ J. Cvijić, Balkansko poluostrvo, Beograd, 1966, 70.
- ^ J. Marković, Geografske oblasti SFRJ, 807, Enciklopedija Jugoslavije, 2, 162.
- ^ J. Cvijić, Geomorfologija, Beograd, 1924.
- ^ „Pleme Zupci i vojvoda Luka Vukalović, 1897. godina”. Trebinje kroz istoriju. 11. 12. 2018. Pristupljeno 10. 11. 2020.
- ^ Petrović Njegoš, Petar I (2015). Sveti Petar Cetinjski, Između molitve i kletve, sabrana djela, Petar Prvi Simeonu Orloviću, str. 280, pismo 162. od 26.11.1811. Cetinje: Svetigora.
- ^ a b v g d đ e ž z B. Čović, Die Vefästigungen und befastigte Siedlungen des glasinacer Gebietes, Međunarodni kolokvij,“Utvrđena ilirska naselja“, Mostar, 24–26. oktobar, 1974, Sarajevo, 1975, 96, T. 1(4) Dr Aleksandar RATKOVIĆ Arheološka nalazišta na Zupcima i njihovo okruženje Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske
- ^ V. Radimski, Gradina Ilijina Greda u kotaru trebinjskom, GZM, VII, 1–2, Sarajevo, 1895, 219,220, W. Radimsky, Archeologische Tagebuchblätter, WMBH, Wien, 1897, 265.
- ^ Marić, Prahistorijska i protohistorijska utvrđenja na području Daorsa, Međunarodni kolokvij “Utvrđena ilirska naselja“, Sarajevo, 1975, 103.
- ^ O. Đurić Kozić, Šuma, Površ i Zupci, Naselja srpskih zemalja, II, Beograd, 1903, 1.255.
- ^ Arheološki leksikon, III, Sarajevo, 1988, prilog N. Miletić, 176, Š. Bešlagić, Stećci, Kataloško topografski pregled, Sarajevo, 1971, 406.
- ^ Z. Marić, Prahistorijska i protohistorijska utvrđenja na području Daorsa, Međunarodni kolokvij “Utvrđena ilirska naselja“, Sarajevo, 1975, 104.
- ^ O. Đurić Kozić, Šuma, Površ i Zupci, Naselja srpskih zemalja, II, Beograd, 1903., 458, 459, 465, 543, 554
Literatura[uredi | uredi izvor]
- D. Sergejevski, Dabravina, Sarajevo, 1956, T. VIII
- Š. Bešlagić, Kultura i umjetnost, Sarajevo, 1982
- J. Maksimović, Skulptura, Istorija Crne Gore, II, tom 1, Titograd, 1970, 205. i sl. 48
- A. Skovran, Freske XIII vijeka u manastiru Morači, Zbornik radova SAN, LIX, Vizantološki institut, knjiga 5, Beograd, 1958
- C. Fisković, Stećci u Cavtatu i dubrovačkoj župi, Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji, 13, Split, 1961
- Srpski mitološki rečnik, Beograd, 1970