Plaštanica skopskog mitropolita Jovana
Plaštanica skopskog mitropolita Jovana jedna je od najstarijih i najlepših sačuvanih srpskih plaštanica, koja se za razliku od drugih srednjovekovnih plaštanica, sastoji iz dva dela: središnjeg i naknadno dodate široke trake koja je uokviruje sa svih strana.
Vezena plaštanica skopskog mitropolita Jovana iz 1346—1348. godine ne samo da je najstarija sačuvana plaštanica u srpskoj umetnosti, već i jedinstveno delo po lepoti i iskazanoj bogoslovskoj učenosti. U njenom središtu prikazano je Polaganje Hrista u grob, a oko te scene raspoređeni su četrnaest Velikih praznika i Služenje Svete liturgije, u kojem, uz najveće crkvene učitelje, učestvuje i mitropolit Jovan, koji drži svitak s početnim rečima zaamvone molitve. [1][2][3][4]
Istorijat[uredi | uredi izvor]
Plaštanica skopskog mitropolita Jovana nastala je oko 1346—1348. godine.[5]
Gabrijel Mije, navodi podataka da je car Dušan, koji je između decembra 1347. i aprila 1348. godine posetio Hilandar sa sobom doneo i darove, pa se pretpostavlja da je tada doneo i plaštanicu mitropolita Jovana.[6]
L. Mirković smatra da je Jovan darovao plaštanicu svojoj rezidenciji Bogorodici Trojeručici u Skoplju, što je verovatnije, a da je, kada su nju 1392. do temelja razorile Osmanlije, monasi sklonili u Hilandar[5]
Po mišljenju V. J. Đurića, ne zna se kada je plaštanica dospela u Hilandar.
Gabrijel Mije delimično je opisao hilandarsku plaštanicu, svrstavši je u grupu koju čine:
- ohridska plaštanica vizantijskog cara Andronika II Paleologa (1282–1328) i plaštanica iz manastira Bačkova, koje se čuvaju u Narodnom muzeju u Sofiji,
- plaštanice iz Muzeja crkve Svetog Marka u Veneciji i Muzeja Viktorije i Alberta u Londonu.[6]
Opis plaštanice[uredi | uredi izvor]
Središnji deo plaštanice vezen je na crvenom damastu (atlasu) pozlaćenom i posrebrenom žicom i koncem. U sredini plaštanice je natpis (sa rečima iz pogrebnog ikosa koji se završava sa aliluja):[7]
Hristos leži na kamenoj ploči, ispod koje su, kao na nebu, tri para prestola (anđeoskih činova) sa po dva spojena kruga i krilima, ukrašena sitnim crvenim vezom. Hristovo lice vezeno je koncem boje slonove kosti. Duga kosa i brada izvezene su koncem u dve boje: svetlokestenjastim i tamnokestenjastim. Hristove oči su zatvorene. Na Hristovim grudima su izvezene kestenjaste i zelene linije. Iste boje su i ivice oko ruku i prstiju. Ruke i noge su izvezene koncem boje slonove kosti. Rane na rukamai nogama od klinaca kojima su one bile probodene prilikom raspeća su crvene. Donja ivica desne noge i tela vezena je koncem kestenjaste, a gornja ivica koncem zelene boje. Crno platno (perizoma) na Hritovim bedrima izvezeno je debelom žicom, dok su nabori izvezeni zlatnom žicom.
Ivica Hristovog nimba, kao i ivice krsta u njemu, ukrašena je belim koncem, kojim nije vezeno na damastu, već je konac pričvršćen za damast i ušiven. Krstasti nimb izvezen je zlatnom žicom, bodom riblje kosti. Krst je ukrašen vezenim kružićima plave, crvene i zelene boje, s tri nešto veća kvadratića. Površina nimba između krakova krsta izvezna je zlatnom žicom.
Donja ivica, ispod mnogookih heruvima, izvezena je tamnozelenom žicom, a iznad Hrista tamnoplavom.
Iznad Hristove glave i ruku prikazana su dva anđela u letu i pored njih je natpis. Oni plaču i u rukama drže platno za brisanje suza. Anđeli pripadaju nebu. Lice im je izvezeno koncem boje slonove kosti, a kosa svetlokestenjastim koncem. Njihova krila i odeća vezeni su zlatnom žicom; nabori su kod prvog izvedeni tamnozelenim, a kod drugog tamnoplavim koncem.
U četiri ugla srednjeg dela plaštanice (u obliku četvrtine kruga) izvezeni su simboli jevanđelista sa jevanđeljem u rukama. Iz segmenta neba, čije su ivice vezene srebrnom žicom, izlaze zraci. Oreoli simbola jevanđelista vezeni su zlatnom žicom, kao i jevanđelja, koja su ukrašena koncima zelene i crvene boje.
Ispod Spasiteljevog tela, kamene ploče i mnogookih heruvima zlatom je izvezen tekst: reči pesme koja se peva na Svetoj liturgiji i na večernji na Veliki petak. Na donjoj ivici plaštanice nalazi se posvetni zapis mitropolita Jovana: dok Car spit počinje na donjoj ivici plaštanice, pa se nastavlja na desnoj ivici.
Na naknadno dodatoj damastnoj traci, sačinjenoj od četiri dela koja uokviravaju središnji deo plaštanice, prikazana su dva šestokrila serafima, Veliki praznici, među kojima su i dva Bogorodičina (Rođenje i Uspenje), i Služenje Svete liturgije.
S desne strane plaštanice na širokoj traci dodatoj centralnom delu predstavljene su četiri kompozicije: Ulazak u Jerusalim (Cveti), Raspeće Hristovo, Mironosice na grobu Hristovom i Silazak Svetog Duha na apostole.
Na donjem delu široke trake dodate centralnom delu plaštanice nalaze se tri kompozicije: Rođenje Bogorodice, Služenje Svete liturgije i Uspenje Bogorodice. Scene dva Bogorodičina praznika, zahvaljujući prostoru na traci, dvostruko su većih dimenzija od Velikih praznika posvećenih Hristu.
U levom donjem delu predstavljeno je Rođenje Bogorodice koja je obučena u odeću vezenu pozlaćenom žicom, a sedi na postelji vezenoj srebrnom žicom i plavim koncem.
U donjem desnom uglu trake dodate centralnom delu plaštanice prikazano je Uspenje Bogorodičino. Bogorodica je obučena u haljinu izvezenu zlatnom žicom.
U sredini donjeg dela dodate trake prikazano je Služenje Svete liturgije.
Karakteristike[uredi | uredi izvor]
Plaštanica skopskog mitropolita Jovana razlikuje se od nekoliko drugih srpskih plaštanica iz srednjeg veka po jedinstvenoj lepoti i iskazanim bogoslovskim idejama. Na njoj su, pored kompozicije Nadgrobnog ridanja, prikazani Veliki praznici i Služenje Svete liturgije. Unošenjem poslednje kompozicije na plaštanicu dato je i tumačenje o povezanosti plaštanice sa Svetom liturgijom i s Veli kim vhodom.
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ L. Mirković, Dve srpske plaštanice iz XIV stoleća u Hilandaru, Glasnik Skopskog naučnog društva 10 (1932) 113−120.
- ^ L. Mirković, Crkveni umetnički vez, Beograd 1940, 16−18, t. V, sl. 1.2
- ^ D. Stojanović, Umetnički vez kod Srba, Beograd 1959, 42.
- ^ D. Stojanović, Vez, in: Istorija primenjene umetnosti kod Srba I.Srednjovekovna Srbija, Beograd 1977, 324, sl. 5
- ^ a b L. Mirković, Crkveni umetnički vez, Beograd (1940). str. 18.
- ^ a b G. Millet, Broderies religieuses de style byzantin II, Paris 1947, 95−99, pl. CLXXXIII, CXCIX, CCIII, CCV−CCXI.
- ^ L. Mirković, Crkveni umetnički vez, Beograd (1940). str. 16.