Srpska vojnička groblja iz Prvog svetskog rata u Severnoj Africi
Srpska vojnička groblja iz Prvog svetskog rata u Severnoj Africi su istorijska mesta i spomenici kulture srpskog naroda nastali u periodu od 1916 do 1919. godine, kao potresni dokaz o borbi srpske vojske i naroda y burnim danima od 1914. do 1919. godine.[1] Kao spomenici srpskog porekla van granica Srbije ona predstavljaju posebnu grupaciju y srpskom kulturnom i graditeljskom nasleđu. Prvi srpski vojnik koji je sahranjen na tlu Afrike bio je Milan Milosavljević iz mesta M. Vraša, pripadnik 10. puka, koji je umro u Bizerti 12. januara 1916, a poslednji umrli srpski vojnik bio je Božidar Sretenović iz Bogdanice kod Užičke Požege, pripadnik 4. puka, koji je umro u Bizerti 2. avgusta 1919, nekoliko meseci pošto se i poslednji srpski transport iz bizertske luke zaputio u Srbiju.[2]
Sve do povratka poslednjeg transporta iz Bizerte u Srbiju saborci sahranjenih vojnika negovali su srpska vojnička groblja i za sobom ih ostavili kao cvetne bašte. I dok su danas neka od ovih grobalja y celini proučena, obnovljena i uređena, većina je zarasla u korov, prepuštena zubu vremena, propadanju i zaboravu.
Sumorna statistika[uredi | uredi izvor]
Na prostoru Severne Afrike umrlo je više od 3.226 srpskih vojnika. Među njima su bili i jedan general, 88 oficira, 143 podoficira i 42 pitomca. Njihovi posmrtni ostaci rasuti su u grobnicama i na grobnim mestima u 24 groblja Severne Afrike, računajući tu i „Plavu grobnicu” u bizertskom zalivu.[3]
Na pet grobalja u Tunisu i u dubini bizertskog zaliva večno počiva 2.769 srpskih ratnika, a u ondašnjoj francuskoj koloniji Alžiru, na 18 grobalja, kosti je rasulo 457 srpskih ratnika.[4].
Groblja u Tunisu[uredi | uredi izvor]
U Tunisu srpski vojnici sahranjivani su na sledećih 5 grobalja — u Bizerti, Ferivilu (danas Menzel Burgiba), Susu i dva u gradu Tunisu (na grčkom groblju i na gradskom groblju Belvedere) i u dubini bizertskog zaliva:
1. Gradsko katoličko groblje „El Asel” u Bizerti[uredi | uredi izvor]
Srpski vojnici koji su umirali u bizertskim bolnicama sahranjivani su na Gradskom katoličkom groblju „El Asel”. U njemu počiva 698 srpskih ratnika.
Sahranjivani su u okviru hrišćanskog groblja u Bizerti,na posebnoj parceli rezervisanoj za Srbe, čije zemljište je bizertska opštinaustupila srpskoj vojsci. Grobovi su bili obeleženi jednoobraznim crnimkrstovima i na svakoj humki je bilo zasađeno cveće.
- Grobljanska kapela sa kosturnicom
Još dok je rat trajao, srpski vojnici sagradili su na ovom groblju kapelu. Kamen temeljac položen je i osveštan na Vidovdan 1918. godine. U temelje kapele ukopan je pergament sa epitafom:
„Slava junacima palim za Otadžbinu! Neka u ovoj prijateljskoj zemlji počivaju u miru njihove kosti, poverene čuvanju plemenite Francuske!”
Unutrašnjost kapele na istočnom zidu freskodekorisana je ca tri ikone koje su y funkciji ikonostasa. Centralna ikona je Raspeće Hristovo, a levo i desno od nje nalaze ce Hrist i Bogorodica sa Hristom. Ikone su slikane y tehnici tempera na platnu i rad su srpskog slikara Miodraga Petrovića (1888—1950). Ispod poda kapele urađenog od mermernih ploča, nalazi se zatvorena kosturnica. Godine 1922. godine, nakon što su vlasti u Bizerti zatražile da se srpski vojnici prebace u jednu kosturnicu, pošto im je trebao prostor za proširenje groblja, deo posmrtnih ostataka položen je u postojeća kosturnica ispod kapele, a deo, koji nije mogao u nju da stane položeno je u novosagrađenu kosturnice iza kapele, koja je ukopaana u zemlju pored već postojeće kosturnice.[5]
- Današnji izgled groblja
Vojničko groblje y Bizerti danas je y sklopu katoličkog civilnog groblja na prostoru sa svih strana uokvirenog visokim čempresima, i kapelom u sredini.
Srpsko vojničko groblje u Bizerti se povremeno održava, pošto postojiosoba koja ga čuva i vrši osnovno održavanje, ali je protokom vremena došlodo nekih oštećenja. Najviše su stradali spomenici oko kapele. Na nekima odnjih se natpisi više ne mogu iščitati. Nekoliko ih je polomljeno, a kamen je oštećen na svim spomenicima.
2. „Plava grobnica” u bizertskom zalivu[uredi | uredi izvor]
U ovoj „grobnici na dnu sredozemnog mora” leže tela nekoliko stotina, a najmanje 120, srpskih vojnika koji su posle torpedovanja francuske lađe „Galija“, svoj život okončali na dnu Mediterana u bizertsko-sicilijanskom prolazu i u blizini Malte.
3. Groblje „Menzel Burgiba”[uredi | uredi izvor]
Na groblju u Ferivilu – danas Menzel Burgiba sahranjeno, po jednim podacima 1.790,[6] a po drugom 1.280,[7] srpskih vojnika koji su umirali po bolnicama Sidi Abdalaha. Po broju sahranjenih najveće je srpsko vojničko groblje na tlu Severne Afrike. Umesto klasičnih spomenika, Francuzi su u besprekornom poretku, u senci borova i čempresa, postavili spomen-obeležja u vidu stilizovanih sablji u obliku krsta, na kojima su pločice sa imenima stradalnika i nazivi jedinica kojima su pripadali.
Prema saopštenju Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz 1.982. godine, na groblju se nalazi 1.048 krstova, od kojih su 20 bez pločice sa imenom, a 57 sa oznakom nepoznati vojnik. Bilo je i dvojnog sahranjivanja. Na 22 krsta nalazi se još po jedna pločica sa imenom drugog sahranjenog, koja je u načelu postavljena iznad pločice prvog sahranjenog. Na 210 krstova ostali su samo zavrtnji kojima su druge pločice bile pričvršćene pa se pretpostavlja da je i tu bilo dvojnog sahranjivanja. Prema ovim podacima može se zaključiti da je u Menzel Burgibi sahranjeno ukupno 1.280 srpskih vojnika. Poznata su imena samo 993 vojnika.[7]
Po podacima Luke Nikolića, pisca monografije Srbijo, majko i maćeho, na groblju je u 1.208 grobova sahranjeno 1.790 srpskih vojnika.[8][6]
U blizini Srpskog vojničkog groblja, u okviru katoličkog groblja, nalazi se mauzolej kružne osnove sa šest stubova u kome se nalaze sarkofag i dve urne. Ispod njega je zajednička kosturnica francuskih i srpskih vojnika. Nije poznato koliko je vojnika tu sahranjeno.[7] Na gornjem obodu mauzoleja velikim slovima je ispisano „Francais et Serbes morts pour la patrie”, što znači „Francuzi i Srbi umrli za otadžbinu”.[9]
4. Katoličko groblje „Bab el Khadra”[uredi | uredi izvor]
Gradsko katoličko groblje (Evropsko) „Bab el Khadra” nalazi se na Belvederu, najlepšem delu Tunisa (u prevodu – „Zelena kapija”). Na ovom groblju počiva 127 srpskih vojnika i izbeglice, preminuli tokom Prvog svetskog ratau gradu Tunisu. Na ovom groblju svi su bili sahranjeni u pojedinačne grobove, u posebnom (hrišćanskom) delu groblja. Francuske vlasti su tokom 1922. godine izvršile prenos svih svojih vojnika i 32 srpska vojnika u jednu kosturnicu. U narednih nekoliko godina preneseno je još 90 vojnika, uz odobrenje srpskog poslanstva u Parizu.
U kosturnicu je ukupno bilo smešteno 130 ili 131 posmrtni ostatak srpskih vojnika. Njih 125 ili 126 je ekshumirano sa groblja na kom je bila i kosturnica, a 5 sa grčkog groblja u Tunisu.[10]
5. Grčko pravoslavno groblje[uredi | uredi izvor]
Na grčkom pravoslavnom groblju u Tunisu, sahranjeno je pet srpskih vojnika. Oni su 10. novembra 1925. godine preneti u kosturnicu koja je napravljena na groblju Belvedere u Tunisu.[10] Imena tih vojnika nisu zapamćena, a nepoznata je i sudbina njihovih posmrtnih ostataka, kao i sudbina ostalih posmrtnih ostataka iz kosturnice na Belvederu, gde su preneti njihovi posmrtni ostaci.
Groblja u Alžiru[uredi | uredi izvor]
U Alžiru srpski vojnici sahranjivani su na 18 grobalja:
- 6.1. Groblje Ba ebl Ud
Na groblju Ba ebl Ud u gradu Alžiru sahranjeno je 80 srpskih vojnika. Među sahranjenima su oni koji su stradali u katastrofi francuske krstarice „Gambet”, oni koji su za vreme transporta iz Soluna umrli na vojnom brodu i oni koji su preminuli u bolnici „Mailot” (Majo) i još četiri bolnice u gradu Alžiru.
- 7.2.Groblje u Kap Matifu
Na groblju u Kap Matifuu, na mestu zvanom Lazaret sahranjeno je 268 srpskih vojnika.
- 8.3. Groblje u Šeršelu
Na ovom groblju sahranjen je jedan srpski vojnik.
- 9.3. Groblje u Husejin Deju
Na ovom groblju sahranjena su tri srpska vojnika.
- 10.4. Groblje u Dra el Mizanu
Na ovom groblju sahranjena su dva vojnika.
- 11.5. Opštinskom groblju u Oranu
Na ovom groblju sahranjeno je 28 srpskih vojnika.
- 12.6. Opštinskom groblju u Arzevu
Na ovom groblju sahranjena su tri vojnika.
- 13.7. Groblje u Mers el Kebiru
Na ovom groblju sahranjena su četiri vojnika.
- 14.8. Groblju u Sidi bel Abesu
Na ovom groblju sahranjena su tri vojnika.
- 15.9. Groblju u Konstantinu
Na ovom groblju sahranjeno je pet srpskih vojnika.
- 16.10. Katoličkom groblju u Bonu
Na ovom groblju sahranjeno je 24 vojnika.
- 17.11. Groblju Gelmi
Na ovom groblju sahranjeno je 10 vojnika.
- 18.12. Groblju Suk Aresu
Na ovom groblju sahranjena su tri vojnika.
- 19.13. Groblju Kaleu
Na ovom groblju sahranjena su četiri vojnika.
- 20.14. Groblju u Filipvilu
Na ovom groblju sahranjeno je 12 vojnika.
- 21.15. Groblje Setifu
Na ovom groblju ahranjen je jedan srpski vojnik.
- 22.16. Groblje u Blidi
Na ovom groblju sahranjena su dva vojnika.
- 23.17. Groblje u Maskari
Na ovom groblju sahranjena su četiri vojnika.
- 24.18. Groblje u (?)
Vidi još[uredi | uredi izvor]
- Evakuacija srpskih ranjenika i bolesnika sa Solunskog fronta u severnu Afriku
- Boravak i lečenje srpske vojske na severu Afrike 1916/19
- Spomenici srpskim žrtvama i borcima u Prvom svetskom ratu
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ 7A. Stojićević, Istorija naših ratova za oslobođenje i ujedinjenje od 1912—1918. godine, Beograd 1932, 480.
- ^ N. Gizdavić, Srpska Afrikijada, Beograd 1922, 12.
- ^ Srbija i Crna Gora — Prvi svetski rat, I, (Grupa autora), „Obod" — Cetinje 1975, 225.
- ^ Vojna enciklopedija, knj. 7, 332
- ^ Violeta Obrenović, Srpska Memorijalna arhitektura 1918–1955, doktorskadisertacija u rukopisu, odbranjena na Filozofskom fakultetu u Beogradu 2013. godine,
- ^ a b Glas javnosti. „Urađen spisak srpskih vojnika sahranjenih u severnoj Africi”. Pristupljeno 5. 6. 2016.
- ^ a b v Simić 1982, str. 250.
- ^ Berić, Slavica (22. 6. 2012). „Bizerta, tamo daleko”. Politika Magazin. Pristupljeno 12. 6. 2016.
- ^ Politika. „Srbi u Tunisu: živi i mrtvi – turisti i ratnici”. Pristupljeno 12. 6. 2016.
- ^ a b AJ, 63, F 230
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Dolot, Gabriel (1924). Les tombes militaires et le souvenir français en Tunisie: 1881-1923 (na jeziku: francuski). Tunis: G. Guinle. Pristupljeno 8. 6. 2016.
- Simić, Gordana (1982). Srpska vojnička groblja iz Prvog svetskog rata y Bizerti i Menzel-Burgibi, y Tunisu (PDF). Saopštenja XIV. Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. Pristupljeno 29. 5. 2016.
