Češljarski zanat u Srbiji
Češljarski zanat u Srbiji kao jedan od nastarijih veoma teških, prljavih i mukotrpnih zanata koji je nastao još u praistoriji, počeo je da se razvija, i to u dosta skromnom obliku, tek nakon oslobođenja Srbije od Osmanskog carstva s kraja 19. veka. Po popisu varoških zanatlija i pomoćnika po okruzima u Srbiji od 1. decembra 1890. godine, samo u vranjskom i pirotskom okrugu bio je po jedan preduzimač češljar bez pomoćnika.[1]
Do kraja treće decenije 20. veka češljari u Srbiji su izrađivali isključivo dvoredne češljeve, zvane „vašljivci“, jer su osim za češljanje, korišćeni i za iščešljavanje vaši iz kose. Tridesetih godina započeta je proizvodnja jednorednih muških češljeva sa sitnim, krupnim i kombinovanim zupcima, a od 1941. češljari proizvode češljeve sa drškom, šnale za kosu, kašike za cipele i češljeve za stoku od metala i drveta. Neretko su od kuvane bukovine, za potrebe seoskog stanovništva, pravili i drvene češljeve (zvane „vašljivci“).
Istorija[uredi | uredi izvor]
Češalj kao predmet opšta upotrebe namenjen češljanju kose, jedno je od najstarijih čovekovih oruđa. Na Balkanskom poluostrvu tokom prvog veka predmete od kostiju izrađivale su lokalne radionice za potrebe rimskih utvrđenja. U drugom veku sa procesom romanizacije balkanskog stanovništva javile su se i prve zanatske radionice. U drugoj polovini drugog i prvoj polovini trećeg veka kostorezačke radionice doživljavaju svoj procvat u Donjoj Panoniji i obe Mezije.[2]
Malobrojni češljevi na prostoru Srbije izrađivani su od jelenjeg roga. Pripadali tipu trodelnih dvoredih češljeva sa ravnim kraćim stranama. Ovaj tip češljeva poznat je još od kasnoantičkog perioda. Ornamentisane su samo izdužene pravougaone pločice, spojnice češlja, ali ima i neornamentisanih. Ukrašavani su linearnim ornamentom i motivom okca koji su izvedeni urezivanjem. Jednostavno ukrašen češalj poznat nam je sa Beogradske tvrđave.[3] U gotovo neizmenjenom obliku pravljeni su i korišćeni tokom 9 – 11. veka na geografski širokom prostoru Balkanskog poluostrva.
Kako je mali broj češljeva pronađen u arheološkim nalazima na na lokalitetima širom Srbije, može sezaključiti da su oni pravljeni od drveta. Pločice pravougaonog oblika, neke od njih zaobljenih krajeva verovatno su služile za ojačavanje pojedinih delova, ili kao oplate nama nepoznatih predmeta.
U srednjem veku češljarski zanat među Srbima bio je jako redak, kao i druge zanatske delatnosti, jer se sve obavljalo u okviru kućne, domaće radinosti. Na taj način su se u jednom naselju proizvodili svi najneophodniji predmeti, a njihova funkcionalnost, jednostavnost izrade i izbor lako dostupne sirovine, predstavljaju odraz takve proizvodnje. Nalazi predmeta od kosti i roga ukazuju da su pored zemljoradnje, koja je bila glavno zanimanje stanovništva, stočarstvo i lov zauzimali značajno mesto u privredi srednjovekovnih naselja na teritoriji današnje Srbije, u periodu od 9 – 13. veka.[4]
Nakon oslobođenja Srbije od Turaka, zanati se esnafski uređuju, ali i pored toga češljarski zanat u Kneževini a potom Kraljevini Srbiji bio je dosta redak. Prema statističkim podacima o varoškim zanatlijama i pomoćnicima u Srbiji od 1886. do 1900. godine navodi se da je 1890. godine radilo samo šest preduzetnika češljara bez pomoćnika, a 1900. godine devet češljara i osam pomoćnika, što govori da je ovaj zanat na prelazu iz devetnaestog u dvadeseti vek bio u laganom usponu.
Po popisu stanovništva 1890. godine, u Leskovcu je bio jedan češljar.[5] Pre Prvog svetskog rata 1914. godine, u Leskovcu su ovaj zanat obavljala dva češljara koji su posedovali motorne mašine.[6]Češljarski zanat u Nišu nije evidentiran ni u jednoj esnafskoj i zanatskoj knjizi do Drugog svetskog rata, što govori da ga nije ni bilo. Nakon rata kratko vreme ovim zanatom se u Nišu bavio češljar Vlada Hadži Tančić.
Češljarski zanat u Srbiji je došao preko majstora iz Makedonije - Stare Srbije, iz Prilepa, koji su se doselili u Leskovac 1872. godine. To su bila tri brata Jovan, Đorđe i Dimitrije Kostić, koja su:
Iste godine formirali češljarsku radionicu koja je dugo uspešno radila. Najveći uspeh u ovom zanatu postigao je Dimitrije, jer je češljevima snabdevao srpsku vojsku. Da bi podmirio potrebe vojske, morao je da angažuje jednog majstora iz Makedonije, sa kojim je ortački radio. Velika potražnja češljeva je omogućila ovim majstorima da se brzo obogate, što je privuklo učenike da se opredele za izučavanje ovog zanata
U Leskovcu su s početka 20. veka radile tri radionice čiji su vlasnici bili Dimitrije Kostić, Todor Stamenković i Stevan Kostić. Sve do 1920. godine, oni su
obavljali svoj posao veoma uspešno, kada im se pridružio i Dimitrije Nastić. Godine 1926. u Leskovcu je bilo registrovano sedam češljarskih radionica.
Ekonomska kriza koja je zahvatila Srbiju 40-tih godina 20. veka primorala je većinu češljara da zatvore svoje radionice. Pred početak Drugog svetskog rata prvo je 1938. Luka Živković otvario je svoju radionicu, a potom su 1941. radionicu otvorili Božidar Damjanović i Sreten Stojković, kao ortaci.
Na prostoru Vojvodine 1932. godine bilo je 14 češljara i to uglavnom Nemaca, jer su Nemci sa 25% stanovništva obavljali oko 70% zanata.[7] Oni, kao i ostali češljari na prostoru Srbije, obavljaju ovaj zanat do kraja Drugog svetskog rata.
Nakon Drugog svetskog rata češljari, kao i ostale zanatlije, u novim društveno- ekonomskim okolnostima i dalje su obavljali samostalno ovaj zanat, ili su ga obavljali u nekoj društvenoj fabrici. Pedesetih godina 20. veka obnavljeno je nekoliko češljarskih radionica. Mešutim one su ubrzo pod naletom jeftinih fabričkih češljeva od plastike i kaučuka jedva održavale ovaj zanat.
U Nišu, velikom administrativnom i privrednom centru juga Srbije, prva češljarska zanatska radnja se otvara baš u to poratno vreme, kada je narod iznuren glađu, boleštinama i mukama svake vrste tokom rata i posle njega bio napadnut vašima, kojih su se ljudi oslobađali neprestanim češljanjem sa gustim češljevima „vašljivcima“. Vlasnik te prve zanatske radnje je bio niški češljar Vladimir Hadži Tančić. On je sa ortakom Živojinom Živkovićem otvorio 1948. godine češljarsku radnju pod punim nazivom „Češljarska radnja Hadži Tančić S. Vladimira 1“ u lici Jugovićevoj 1b, koja se nalazila iza Pravnog fakulteta. U to poratno vreme, po kazivanju potomaka, on je dobro zarađivao od prodaje češljeva „vašljivaca“. Zajedničku češljarsku radnju sa ortakom Živojinom on je držao do 1961. godine, kada su bili primorani da je zatvore, zbog jeftinih, konkurentnih, fabričkih češljeva od kaučuka i plastike, na tržištu. Pored češljeva, oni su zadnjih godina proizvodili i stone lampe od rogova, i uprkos tome jedva opstajali.[a]
Sedamdesetih godina dvadesetog veka na prostoru Srbije bio je jedan češljarau Kraljevu, jedan u Kragujevcu i četiri u Leskovcu (Luka Živković, Đorđe Stojanović, Kostadin Mitić i Božidar Damjanović). Među poslednjim majstorima češljarima u Leskovcu bio je Dragoslav Jovanović. Sredinom prve decenije 21. veka, u Leskovcu su bila živa tri majstora.
Uprkos svim teškoćama koje su ovaj zanat pratile, on se aktivno održavao u Srbiji do kraja 20. veka, kada je definitivno presta proizvodnja češljeva od rogova na tradicionalan način. Danas se izrađuju moderani fabrički češljevi od plastičnih i drugih materijala, a češljevi od rogova i češljarski zanat su istorijska prošlost.
Češljarska radionica i oprema[uredi | uredi izvor]
Radionice za izradu češljeva širom Srbije bile su skučene, slabo osvetljene i prašnjave (jednom rečju higijenski neuslovne za rad).
Obično su imale dve radne prostorije, a imućniji majstori su imali i magacin za držanje sirovina uz radionicu. U prostoriji do dućana se radilo na primitivnim mašinama. U odeljenju do njega se nalazilo ognjište sa odžakom uz zid, na kome su na vatri razgrejavani i ispravljani presovani rogovi. Magacin je morao da bude suv i provetriv, jer osnovna sirovina – rogovi, u vlažnim prostorima, na suncu i kiši ispucaju i postaju neupotrebljivi za rad.[8]
| Naziv alata | Namena |
|---|---|
| Testere | Su raznovrsne, a koriste su za presecanje rogova, i „zubljenje“ češljeva. Od sredine 20. veka češalj je zubljen mašinskim putem. |
| Tesle | Koriste se za grubo skidanje površinskog sloja rogova na panju. Postoje prave i nakrive tesle. |
| Turpije | Upotrebljavaju se za oštrenje alata (testera i tesli) i za obradu vrhova zubaca na češljevima. |
| Kosica | Stara češljarska alatka, polukružnog oblika, sa oštrim sečivom na jednoj strani i dvema drvenim ručicama na krajevima, dužine oko 30 cm, sa kojom se ravnaju češljevi. |
| Beleška ili mustra | Osnovni modeli češljeva koji se precrtavanjem prenose na pripremljene rožnate ploče. Izrađivane su od drveta do sredine 20. veka, kada se pojavljuju i metalne, u različitim veličinama i oblicima. |
| Klešta | Koriste se za pridržavanje rogova pri razgrevanju na vatri, bušenju i proširivanju. Slična su kovačkim kleštima sa kojima se drži usijano gvožđe pri kovanju. |
| Panj | Katko drveno deblo, na kome je skidana spoljna površina roga pomoću tesle i bušen i otvaran razgrejani rog. |
| Omflaj | Stara alatka za struganje rogova, koju je u 20. veku zamenila mašina. Primitivna drvena naprava sa pljosnatim čeličnim zubima na proširenom delu, sa kojom se teško radilo.19 |
| Gvozdeni tučak | Alatka dužine 54, a širine 3 cm. Upotrebljava se za bušenje i proširivanje rogova, pomoću zagrejanog usijnog vrha. |
| Stega | Alatka kojom su rasečeni i zagrejani rogovi stezani i ispravljani između dve daske. |
| Kolan | Drvena alatka - daska dužine 1 metra i širine 10 sm, presvučena tkaninom od kostreti - kozje dlake, na kojoj su na primitivan
način polirani - „glancani“ češljevi. |
Nabavka sirovina[uredi | uredi izvor]
Osnovna sirovina za izradu češljeva bili su rogovi bivola, govečeta, a ređe ovnujski ali i jelenji. Do rogova za obradu i izradu češljeva dolazilo se na na dva načina:
- Sakupljanjem rogova jelena, koji otpadaju svake godine, a izrastaju novi, sa paroškom više (kada se prilikom odbacivanja rog odvaja na mestu između ruže roga i pedikla)
- Odsecanjem rogova sa glave ubijenih i uginulih životinja.[9]
Za izradu dugotrajnih i jaki češljeva korišćeni su rogovi od bivoljih rogova, i to od podgojene petogodišnje stoke, koja nije vezivana za rogove (jer su rogovi vezivane stoke imali prstenasta istanjenja i odbacivani su u škart).[10]
Materijal za izradu češljeva nabavljan je đirom Srbije ali i na stranim tržištima. Glavni nabavljački centri rogova u Srbiji bili su aječar, Negotin, Kragujevac, Beograd, Svetozarevo, Kosovo, Priština, Bujanovac, Niš. Rogovi dobrog kvaliteta nabavljani su iz Slovenije, u Ljubljani i Mariboru, i iz Osijeka i drugih
gradova u Hrvatskoj. Slovenci i Hrvati ih nisu prodavali, nego su ih menjali za rogovsku strugotinu. Krajem 19. veka, rogovi su uvoženi iz Bugarske u velikim količnama, jer su bili ne samo jeftini već i kvalitetni. Izvesne količine rogova češljari su nabavljali i kod lokalnih klaničara i otkupljivača kože.
Tridesetih godina 20. veka jedan kilogram rogova je prodavan za 1-2,5 dinara, a sedamdesetih godina od 500 do 700 dinara. U Nišu su 1925. godine rogovi prodavani na stovarištima u paru. Par kvalitetnih je koštao oko 2 dinara, a ostali 1 dinar po kilogramu.[11]
Prodaja češljeva[uredi | uredi izvor]
Majstori češljari su su svoje radnje za izradu i prodaju češljeva označavali simbolično, sa parom velikih rogova u izlogu dućana ili ispred njega. Često su češljevi izrađivani i isporučivali kupcu po narudžbi ili su pojedinačne primerke majstori češljari prodavali u dućanu i na pijacama (posebno za vreme održavanja vašara širom Srbije).
Malobrojnost češljara u Srbiji uticala je na potražnju češljeva, pa su tako Leskovački majstori bili na glasu po proizvodnji i prodaji češljeva, ali i po broju zanatlija i zanatskih radnji, pa su osim srpskog, podmirivali potrebe i makedonskog tržišta.
Esnafska slava[uredi | uredi izvor]
Češljarski esnaf je za svog patrona izabrao Svetog Tomu. Slavaa je slavljena takošto toga dana, istovetno kao i druge zanatlije, nisu radili toga dana, a uoči slave su palili sveće na mašinama i alatima, pili i mezili u svečanoj atmosferi radnje.
Na sam dan slave, majstori češljri odlazili su u crkvu na bogosluženje, a u popodnevnim satima su otpočinjali zajedničko slavlje, koje je uz piće, jelo i muziku trajalo do kasno u noć.
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Do podataka o ovoj češljarskoj radionici došli smo najpre preko Saše Hadži Tančića, sina pokojnog Vladimira Hadži Tančića, a posle njegove smrti, preko snahe Blanke koja nam je svesrdno ustupila svu raspoloživu arhivsku građu o poslovanju ove radionice.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Nikola Vučo, Raspadanje esnafa u Srbiji, knjiga druga ,Beograd, 1958, 44
- ^ Sofija Petković, Rimski predmeti od kosti i roga sa teritorije Gornje Mezije, Beograd 1995, 21,22, 109, 110.
- ^ 3 Gordana Marjanović-Vujović, Slovenski češalj iz Beograda, Zbornik Narodnog muzeja Beograd VIII, Beograd 1975, 287-289
- ^ Vinski-Gasparini, Ksenija, Neke pojave kontinuiteta s područja arheologije u našim krajevima, Peristil I, Zagreb 1954, 119-128
- ^ Sergije Dimitrijević, Gradska privreda starog Leskovca, Leskovac, 1952, str.52
- ^ Sergije Dimitrijević, Gradska privreda starog Leskovca, Leskovac, 1952, str.60
- ^ Milivoje Savić, Naša industrija, zanati, trgovina i poljoprivreda; knjiga H, Sarajevo, 1932, 252.
- ^ Radmila Stojanović,Češljarski zanat u Leskovcu, Leskovački zbornik br. 11, Leskovac, 1971, str.140
- ^ Sergej Aristarkovič Semenov, Pervobitnnaя tehnika (opйt izučeniя drevneйših orudiй i izdeliй po sledam rabotы), Materialы i issledovaniя po arheologii SSSR 54, Moskva-Leningrad 1957, 16-17.
- ^ Sima Trojanović, Naše kiridžije - Etnološka i etnografska građa - Srpski etnografski zbornik knj. HIII; str. 93.
- ^ Sima Trojanović, Naše kiridžije - Etnološka i etnografska građa - Srpski etnografski zbornik knj. HIII; str.143.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Sofija Petković, Rimski predmeti od kosti i roga sa teritorije Gornje Mezije, Beograd 1995, 21,22, 109,110.
- Gordana Marjanović-Vujović, Slovenski češalj iz Beograda, Zbornik Narodnog muzeja Beograd VIII, Beograd 1975, 287-289.
- Georgi Atanasov, Srednovekovni kostni izdeliя ot Silistra, Izvestiя na Narodni muzeй Varna 23 (38), Varna 1987, 109,110.
- Ognjanović, Aleksandar, Karan-Đurđić, Sonja, Tehnologija uzgrednih proizvoda industrije mesa, Beograd 1970.
- Stojanović, Radmila, Češljarski zanat u Leskovcu, Leskovački zbornik XI, Leskovac 1971, 139-149.
- Hrubý, Vilém, Slovanské kostené predmety a jejich výroba na Morave, Památky Archeologické XLVIII/1, Praha 1957, 118-218.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
Mediji vezani za članak Češljarski zanat u Srbiji na Vikimedijinoj ostavi