Bosanski sandžak

Bosanski sandžak
1463.—1878.
Bosanski pašaluk oko 1600. godine, uključujući i područje Bosanskog sandžaka
Glavni grad	Jajce, Sarajevo, Banja Luka, Travnik
Regija	Jugozapadna Evropa
Zemlja	Osmansko carstvo
Događaji
Status	Bivša pokrajina
Vladavina
• Oblik	Begovat
Istorija
• Uspostavljeno	1463.
• Ukinuto	1878.
Prethodnik Sledbenik Kraljevina Bosna Bosansko krajište (Osmansko carstvo) Sarajevski okrug (Austrougarska) Kondominijum Bosna i Hercegovina (Austrougarska)

Bosanski sandžak je osmanska administrativna jedinica drugog nivoa koja je postojala na prostorima Bosne i Raške od 1463. godine do administrativnih reformi iz sredine 19. veka. Prvi bosanski sandžak-beg je bio Isa-beg Isaković. Nakon pada Jajačke banovine sjedište Bosanskog sandžaka je bilo u Jajcu. Glavni grad je kasnije pomjeren u Sarajevo, Banju Luku, Travnik i na kraju ponovo u Sarajevo. Bosanski sandžak u početku bio dio Rumelijskog pašaluka, a osnivanjem Bosanskog pašaluka 1580. godine ulazi u njegov sastav i postaje njegova centralna provincija. Isti status je imao i od 1867. u Bosanskom vilajetu.

Propast Bosne i stvaranje Bosanskog Sandžaka

Osnivanje Bosanskog sandžaka

Glavni članak: Pad Bosne

Posle pada Srbije (1459) na pravcu glavnog turskog nadiranja nalazila se kraljevina Ugarska, ali je prethodno trebalo pokoriti Bosnu da bi se osigurao levi bok (prema Mletačkoj republici i habzburškoj Austriji). Uputivši jake konjičke snage preko Dunava u južnu Ugarsku, sultan Mehmed II Osvajač je sa glavninom u proleće 1463. prodro u Bosnu preko Skoplja, Kosova i Sjenice. Zbog prodora turskih pomoćnih snaga sve do Temišvara, ugarske snage nisu mogle da se angažuju u odbrani Bosne, u kojoj su Turci, zbog rasula koje je zavladalo među feudalcima i njihovom vojskom, osvojili za kratko vreme preko 100 gradova (tvrđava), među kojima Bobovac, Travnik, Jajce i Ključ. Uporedo sa osvajanjem Bosne, Turci su zauzeli i znatan deo teritorije hercega Stefana, koji se s vojskom sklonio u primorje. Bosanska država uništena je za oko 6 nedelja, a kralj Stefan Tomašević i najistaknutiji velikaši pobijeni. U gradovima su Turci ostavili svoje posade, a glavnina vojske se povukla, a sa njom i snage iz Hercegovine, što je omogućilo hercegu Stefanu sa sinovima Vlatkom i Vladislavom da zaposedne izgubljene oblasti.

Ugarska protivofanziva

Glavni članak: Jajačka banovina

Novoosvojene zemlje sultan je 1463. pretvorio u Bosanski sandžak sa sedištem u Vrhbosni (Sarajevu). Turska se tako duboko uklinila između svoja dva jaka protivnika, Ugarske i Mletačke republike. Zbog neposredne opasnosti koja im je pretila, Mađari i Mlečani sklopili su vojni savez protiv Turaka 12. novembra 1463. Posle odlaska turske glavnine, Mađari su prvih dana oktobra prodrli u Bosnu: pod komandom kralja Matije Korvina prešli su glavnom kolonom Savu kod Gradiške, izbili do Ključa i Jajca, a slabijim snagama, pod komandom Imrea Zapolje, krenuli dolinom Vrbasa. Polovinom oktobra Matija je opseo Jajce, i 26. decembra 1463. prinudio tursku posadu na predaju. Tog leta i jeseni herceg Stefan sa sinovima osvojio je 9 gradova u istočnoj Bosni i svu jugozapadnu Bosnu (Ramu sa Prozorom, Uskoplje i Livno) čime je zatvorio prilaze Jajcu s juga. Zbog pada Jajca predalo se još 28 gradova u donjoj Bosni; turski posed sveo se, uglavnom, na Podrinje, srednju i donju Bosnu. Početkom leta 1464. sultan je ponovo upao u Bosnu, bezuspešno opsedao Jajce od 12. jula do 22. avgusta, dok je Mahmud-paša pustošio Hrvatsku (modrušku županiju). Da bi ovladao severoistočnom Bosnom, Matija Korvin je u oktobru 1464. prodro na njeno područje sa 17.000 konjanika i 7.000 krstaša i bezuspešno opsedao Zvornik. U međuvremenu je Imre Zapolja zauzeo Srebrenik. Turci su sada zadržali jezgro Bosne sa Vrhbosnom (Sarajevom), Bobovcem i drugim gradovima, a Mađari Donje Kraje i Usoru od kojih su osnovali Jajačku i Srebreničku banovinu. Prva je obuhvatala sliv Vrbasa do ušća sa gradovima: Jajce, Banjaluka, Greben, Sokol, Jezero, Venčac, Livač, Komotin, Bočac i Zvečaj, a druga Srebrenik i nekoliko manje značajnih gradova. One su, oslanjajući se na Mačvansku (Šabačku) banovinu, predstavljale neprekidnu graničnu zonu na desnoj obali Save od Beograda preko Tuzle do Jajca, kao branu turskim prodorima u Ugarsku. Hrvatska je i dalje ostala izložena udarima iz turskog klina koji je dolinom Sane duboko zalazio u oblast donje Une, s uporištima u Kamengradu i Ključu.

Pad Hercegovine i osnivanje Hercegovačkog Sandžaka

Glavni članak: Pad Hercegovine (1481)

U julu 1465. sultan je, da bi nadoknadio gubitke u severnoj Bosni, uputio protiv Hercegovine jače snage pod komandom bosanskog sandžak-bega Isa-bega Ishakovića, koji ju je do kraja godine gotovo čitavu osvojio, izuzev Novog sa Dračevicom i Donje Neretve gde se u Počitelju održala mađarska posada upućena u pomoć hercegu.

Osvojene oblasti u Hercegovini Turci su u početku pretvorili u jedan vilajet koji su priključili Bosanskom sandžaku, a početkom 1470. osnovali su poseban Hercegovački Sandžak (u sastavu Rumelijskog pašaluka) sa sedištem u Foči. Preostale oblasti (uzan pojas teritorije u Primorju sa Novim i Risnom u Dračevici) nasledio je sin hercega Stefana, Vlatko Vuković Kosača (1466-82), koji se u borbi protiv Turaka oslonio na Ugarsku i na napuljskog kralja Ferdinanda Aragonskog. Turci su zauzeli Počitelj 20. septembra 1471.

Bosanski sandžak Daud-beg prodro je u proleće 1480. preko Hrvatske u Štajersku, a odatle u Mađarsku, sve do Đura, oplenivši celo područje, pošto je prethodno prevario kralja Matiju i dobio od njega slobodan prolaz preko hrvatskog zemljišta na područje cara Fridriha. Da se osveti, prešao je u jesen sam kralj Matija u Bosnu sa jednom vojskom, a drugu je poveo kapetan donje Ugarske Pavle Kaniži u Srbiju. Ova druga vojska prodre bez mnogo smetnji sve do Kruševca, odakle prevede do 60.000 srpskih duša na mađarsko područje. Kralj Matija se zaustavio kod Grebena u blizini Jajca. Jedan njegov odred od 3—4000 ljudi, koji su vodili despot Vuk, jajački ban Petar Doci (proslavljeni Dojčin Petar »varadinski ban«) i hrvatsko-dalmatinski ban Ladislav Egervari, progoneći Turke, dopro je sve do Sarajeva, pa je ušao i u sam taj grad oko 8—10. novembra 1480, i tu tri dana plenio i harao. Posle prvog iznenađenja Turci su se pribrali, organizovali otpor i potisli napadače, kojima, uostalom, nije ni bio cilj da izazovu pravu borbu, nego da izvrše jedan kazneni prepad. Kralj Matija je u svom izveštaju papi preterano, sa samohvalisanjem, predstavio taj pohod kao neki veliki uspeh, koji da je napravio pustoš u Bosni i potpuno obezglavio Turke, dok je on u stvari bio samo jedna smela ratnička avantura bez ikakvih trajnijih posledica.

Borbu oko prestola u Turskoj, koja je nastala posle smrti Mehmeda Osvajača (umro 5. maja 1481) između njegovih sinova Bajazita i Džema, pokušao je da iskoristi Vlatko Hercegović da proširi svoju teritoriju, ali uzalud. Bosanski sandžak Daud-paša, presreo je Vlatka kod Nevesinja i potpuno ga razbio, pa se herceg povukao u Novi pod zaštitu mađarske posade i nekoliko brodova napuljskog kralja Ferdinanda. U decembru 1481. je hercegovački sandžakbeg Ajaš (tur. Ayaş) opseo Novi, koji mu se predao 28. januara 1482. Od čitave Hercegovine ostao je slobodan od Turaka samo Koš na ostrvu Posrednici (kod današnjeg Opuzena) u kojem se (od 1471) nalazila mađarska posada, verovatno do 1490.

Herceg Vlatko spasao se sa svojim ljudima na savezničku, napuljsku flotu. Umro je posle nekoliko godina (1489) na ostrvu Rabu, gde su mu Mlečani dali poslednje utočište. Njegov brat Ahmed-paša Hercegović postao je 1481. zet novoga sultana, Bajazita II (koji je brzo savladao brata Džema), i imao je dugu i uspešnu karijeru. Osvajanjem Bosne Turci su uništili poslednju državu na Balkanu.

Administrativna podela i organizacija vojske

Prelazni period i islamizacija

Dolaskom Turaka počeo je i proces islamizacije stanovništva, pri čemu su značajnu ulogu odigrale prednosti koje su imali muslimani u odnosu na hrišćane (oslobađanje od harača, neograničene mogućnosti napredovanja, imovinska sigurnost). Turci su iz taktičkih razloga, plašeći se nezadovoljstva bosanskog stanovništva i akcije sitnog plemstva, koje je takođe bilo nezadovoljno okupacijom, obnovili krajem 1465. bosansko kraljevstvo sa domaćim vladarom na čelu-Matijom Kotromanićem (poslednji put se pominje 1476). Bio je to jedinstven slučaj u Carstvu. Uskoro su i Mađari na teritoriji Bosne koju su osvojili imenovali Nikolu Iločkog (1471-77) za bosanskog kralja. Turci su sa sobom doveli u Bosnu i veliki broj muslimanskih i hrišćanskih spahija iz Skopskog krajišta, među kojima je verovatno bilo i ljudi iz Bosne, prvenstveno islamizovanih mlađih predstavnika feudalne klase odvedenih prilikom ranijih upada.

Vilajeti i nahije

Bosanski sandžak i okolne teritorije oko 1600. godine.

Osmansko društveno uređenje sa jakom centralnom vlašću, izrazito vojničkog karaktera, razlikovalo se od zatečenog uređenja srednjovekovnih država, gde je vladar delio vlast sa vlastelom i velikašima. U osvojenim oblastima osnovna vojno-administrativna jedinica bila je vilajet, koji se sastojao iz više župa ili nahija. Na čelu vilajeta bio je vilajetski subaša (vojvoda), a na čelu nahije-nahijski subaša (vojvoda).

Bosanski sandžak se u početku delio na 4, a kasnije na više manjih vilajeta. Vilajet koji je u početku obuhvatao kraljeve zemlje, podeljen je na tri manja: Saraj (Vrhbosna) sa sedištem u Sarajevu (5 nahija), Brod sa sedištem u Zenici (2 nahije) i Neretvu sa sedištem u Konjicu (2 nahije). Zemlje Pavlovića i Kovačevića obrazovale su vilajete Pavle i Kovač. Prvi se održao do 19. veka, a drugi je priključen vilajetu Pavle i Zvorničkom sandžaku. Uporedo je provedena i sudsko-administrativna podela na kadiluke, koja se uglavnom podudarala sa vilajetima. Od raške oblasti obrazovan je vilajet-kadiluk Novi Pazar sa nahijama: Zvečan, Ras, Jeleč i Sjenica. Stabilizacijom turske vlasti, podela na kadiluke ostala je u okviru civilne uprave, a vilajetsko uređenje postepeno je gubilo svoj raniji vojno-politički značaj i zadržano je samo u spahijsko-timarskoj organizaciji. Krajem 15. veka Bosanski sandžak imao je 5 spahijsko-timarskih vilajeta: Novi Pazar (4 nahije), Pavle (9 nahija), Saraj (3 nahije), Brod (8 nahija) i Neretva (4 nahije).

Hercegovački i Zvornički sandžak

Hercegovački sandžak oko 1600. godine.

Najstariji vilajeti u Hercegovini bili su Drina (3 nahije), Prijepolje (Miloševo), Blagaj i Neretva, a krajem 15. veka Hercegovački sandžak imao je vilajete: Soko (5 nahija), Bistricu (4 nahije) i Zagor ili Zagorje (10 nahija).

Zvornički sandžak, sa sedištem u Zvorniku, osnovan je oko 1480. od 5 nahija koje su do tada bile u sastavu Smederevskog sandžaka kao jedan vilajet i dve nove, Orsat i Brvenik. Ovaj sandžak je formiran radi odbrane pograničnih oblasti od Mađara. Kasnije, njemu su pripale još Srebrenička banovina (1512) i Mačva (1521). Zvornički sandžak obuhvatao je vilajete: Zvornik (5 nahija), Brvenik (4 nahije), Koraj (13 nahija) i Bejurdelen (Šabac-6 nahija). Zbog vojnog značaja Bosanskog sandžaka, neki sandžaci u Srbiji, kao Prištinski i Vučitrnski, bili su tokom ratnih operacija vezani za njega.

Vojna organizacija

Najviši predstavnik vlasti u sandžaku bio je sandžakbeg-do početka 16. veka zvao se krajišnik ili vojvoda. Sandžakbeg Bosanskog sandžaka rukovodio je osvajačkim akcijama prema Hrvatskoj i Dalmaciji. U odnosu na susedne sandžake on je bio prvi među jednakima, pa su mu se za ratne operacije oni potčinjavali samo po nalogu Porte ili rumelijskog beglerbega. Za rešavanje važnijih vojnih, političkih i upravnih pitanja sandžakbeg je imao savetodavno veće ili divan.

Vojna organizacija Bosanskog sandžaka nije se mogla bitno razlikovati od osmanlijskog vojno-feudalnog uređenja, ali je imala poneku posebnu crtu. Osnovnu snagu bosanske provincijske vojske sačinjavale su spahije, koje se pojavljuju u zaposednutom delu Bosne još pre 1463. Oni su sa sobom vodili u rat i pratnju (džebelije), čiji je broj zavisio od veličine timara. Na glasu su bile bosanske akindžije, poznate po mnogobrojnim pljačkaškim upadima u susedne mađarske i mletačke zemlje u 15. i početkom 16. veka. Akindžije je kasnije potisnuo novi vojnički red-delije. Među starije vojničke redove u Bosni spadaju i vojnuci, kojih je u Bosanskom krajištu od 1455. bilo oko 300. Od sredine 16. veka oni postepeno gube značaj, dok, najzad, nisu zajedno sa akindžijama svedeni na stepen raje. Uz akindžije i vojnuke, kao lake konjanike u Bosni, susrećemo i sejmene (pešake).

Mesne snage nalazile su se po tvrđavama i palankama, i u njihovom sastavu bili su: mustahfizi-prve turske posade po gradovima u Bosni, tobdžije koji su obavljali službu po gradskim tabijama (bastionima), kulama i čardacima. U 15. veku, u graničnim oblastima, susrećemo i martoloze. Početkom turske vladavine javljaju se u Bosni i janičari, upućeni iz Carigrada kao nadzornici izvoza (jasakčije), čuvari javnog reda po pojedinim naseljima ili kao deo posade nekih garnizona. Najjači janičarski odredi u 15. veku bili su u Zvorniku, Vinčacu, Pruscu, Vranduku, Doboju, Livnu, Počitelju, Ljubuškom i Herceg-Novom. Osim navedenih vojnih snaga u Bosni, bilo je i drugih vojničkih i poluvojničkih redova: Vlasi, derbendžije, čerahori. Vojna organizacija Vlaha bila je jaka, naročito u Hercegovini i severoistočnoj Bosni, gde su Turci privilegijama nastojali da ih vežu za svoju feudalnu klasu.

Stabilizacija turske vlasti u Bosni i njeno širenje do početka 16. veka

Ugarsko-turski ratovi

Pohodi Matije Korvina 1458-1490.

Evropa oko 1490. godine.

Da bi mogli nastaviti ekspanziju u Panonsku niziju, Turci su nastojali da razbiju liniju mađarske odbrane od Beograda do Jajca. Oni su nastavili sa sve češćim provalama u Hrvatsku, Slavoniju, Dalmaciju, Kranjsku, Korušku i Štajersku. U poleće 1480. bosanski sandžakbeg Daud prodro je s jačim snagama preko Hrvatske u Štajersku, a odatle u Mađarsku, opljačkavši usput teritoriju sve do Đera. Iste godine kralj Matija Korvin je u jesen uputio odred od 3.000 do 4.000 ljudi pod komandom hrvatsko-dalmatinskog bana Ladislava Egervarija, jajačkog bana Petra Dojčina i srpskog despota Zmaj Ognjenog Vuka, koji su dolinom Vrbasa i preko Jajca neočekivano upali u Sarajevo. Turske snage pod komandom bosanskog sandžaka Hadži-bega (tur. Haği) ponovo su 1483. prodrle u Hrvatsku i Kranjsku do Koruške, ali pri povratku potučene su od hrvatskih snaga 29. i 30. oktobra u boju kod Broda Zrinskog na Uni; naredne godine ponovljen je turski upad u Hrvatsku. Bosanski sandžakbeg Skender-paša 1491. koristeći se neslogom između velikaša u Hrvatskoj, prodro je u Kranjsku, ali je na povratku poražen od hrvatskih trupa u boju kod Udbine. Radi osvete za poraz kod Udbine, novi bosanski sandžakbeg Jakub preduzeo je u leto 1493. veliku akindžijsku provalu (angažujući i akindžije iz Srbije, Makedonije i Trakije). Pošto je prethodno bezuspešno napao Jajce sa 8.000 konjanika, provalio je u Hrvatsku, Kranjsku i Štajersku. Na povratku, on je u bici na Krbavskom polju 1493. teško porazio hrvatsku feudalnu vojsku. Posle toga Lika i Krbava sa susednim dalmatinskim krajem i primorskim zaleđem ostali su skoro bez odbrane, što je Turcima olakšalo da izvrše niz prodora u austrijske zemlje 1493-95. Zbog tursko-mletačkog rata (1499-1502) bosanski sandžakbeg nastojao je u to vreme da očuva mir na hrvatsko-mađarskoj granici. Međutim, pri prodoru Skender-paše u severnu Dalmaciju 1499, stradali su i hrvatski gradovi, što je bio povod da i hrvatske snage upadnu u Bosnu i razore Kamengrad. Zbog ulaska Ugarske u u rat protiv Turske ne strani Mletačke republike (1500), Turci su krajem 1501. i polovinom 1502. bezuspešno opsedali Jajce. Sredinom 1503. Turci i Mađari zaključili su sedmogodišnje primirje, po kojem su Jajačka banovina sa Jajcem, Zvečajem i Banjalukom, i Usora sa Srebrenikom, ostali i dalje u mađarskim rukama, a Turci su zadržali Kamengrad, Ključ, Venčac i Komotin.

Pad Srebreničke banovine

Kamengrad(1463)

Dubica(1513)

Klis(1524)

Knin(1522)

Foča(1465)

Novigrad(1515)

Banjaluka (1527)

Ključ (1465)

Krbavsko(1493)

Sarajevo (1463)

Koš(1490)

Novi(1482)

Srebrenik(1512)

Počitelj (1471)

Šabac(1521)

Jajce(1527)

Važniji okršaji ugarsko-turskih ratova (1463–1526) na mapi BiH. Broj u zagradi označava godinu bitke, ili pada tvrđave pod tursku vlast.

Pošto je 1512. prekinuo primirje sa Ugarskom, bosanski sandžak Feriz-beg osvojio je Srebreničku banovinu, prekinuvši odbrambenu liniju koju je 1464. uspostavio Matija Korvin. Otada su turski upadi u Hrvatsku postali češći. Bosanski sandžakbeg Junuz-aga, vraćajući se sa provale u Kranjsku, prodro je 1513. u oblast između Kupe i Une, ali je poražen od hrvatskih trupa bana Ivana Berislavića u boju kod Dubice. U boju kod Novigrada 1515. Turci su porazili vojsku bana Berislavića, i ponovo bezuspešno napali Jajce pojačavajući stalno pritisak u tom pravcu. Pokušaj bana Berislavića da 1518. otkloni tu opasnost, pretrpeo je neuspeh. Jajačka banovina, uz velike napore, jedva je odolevala veoma jakim i upornim turskim napadima. Polovinom 1519. turske snage iz Bosne pojačale su pritisak i na južnu Hrvatsku i Dalmaciju. U osvajanju Beograda i Šapca 1521. učestvovalo je i 6-7.000 turskih ratnika iz Bosne pod komandom bosanskog sandžaka Bali-bega Jahjapašića, koji je za zasluge u tim borbama imenovan prvim beogradskim zapovednikom, a dotadašnji smederevski sandžakbeg Husrev preuzeo je njegov položaj u Bosni.

U daljim turskim osvajanjima prema Ugarskoj Bosna je, vezujući za sebe mletačke i austrijske snage, dobijala sve veći vojni značaj. Husrev-beg je zajedno sa hercegovačkim sandžakbegom 1522. prodro u Dalmaciju, osvojio Knin i Skradin, i bezuspešno napao Klis i Krupu, a krajem 1523. zauzeo je Ostrovicu na Uni. Naredne, 1524. godine, hercegovački sandžakbeg opseo je Klis, kojem je pritekao u pomoć Petar Kružić sa 1.500 pešaka i 60 konjanika, i potukao Turke. Iste godine Husrev-beg ponovo je bezuspešno opsedao Jajce.

Bitka na Mohaču

Od osvajanja srebreničke banovine do bitke na Mohaču 1526, turske snage iz Bosne osvojile su dalmatinsku Hrvatsku južno od Velebita (osim Klisa i Obrovca), i iz operativnog oslonca Ključ-Kamengrad izvele oko 50 pljačkaških upada u Hrvatsku, Slavoniju, Istru, Kranjsku i Štajersku, prodirući do mletačke Furlanije i Koruške, pri čemu je opustošena teritorija Like, Krbave i severne Dalmacije. Uoči bitke na Mohaču, snage iz Bosne i Hercegovine sadejstvovale su glavnini turskih snaga u osvajanju istočne Slavonije do Osijeka i Đakova. Ubrzo posle pobede kod Mohača, gde su se istakle turske snage iz Bosne pod komandom Gazi Husrev-bega, Turci su likvidirali ostatke mađarske vladavine u Bosni i Dalmaciji, i otvorili put u zapadnu Slavoniju. Obrovac i Udbina pali su 1527, krajem godine posada Jajca predala se bez borbe, a za njim i posade Banjaluke i okolnih gradova.

Turske vojne reforme

Osvajanja na početku vladavine Sulejmana Veličanstvenog (1520-66) dovela su i do promena u organizaciji vojske. Širenjem teritorije uvećavao se i broj spahija, koji su islamizacijom postali verski homogeniji, postignutim uspesima i stečenim plenom smeliji i moćniji, a jačanjem centralne vlasti disciplinovaniji. Uporedo i starešine Vlaha prevođene su u spahije (knezovi, vojvode, primićuri, legatori, katunari i teklići), dok je osnovna masa Vlaha, posle ukidanja privilegija, postepeno svedena na stepen raje, što je imalo za posledicu prebegavanje na austrijsku teritoriju, gde će, kasnije, postati snažna brana daljem turskom napredovanju i stalna opasnost za njihove zapadne granice. Od prvih decenija 16. veka spahijskom vojskom po vilajetima komandovale su i dalje spahijske subaše, koje nisu bile više neposredno potčinjene sandžakbegu, već alajbegu. U to vreme u Bosni su reorganizovani neki stari vojnički redovi i ustrojeni novi: azapi i farisi kao posade tvrđava, i đonulije, bešlije i delije kao graničari.

Uloga Bosne u daljim turskim osvajanjima

Glavni članak: Austro-turski ratovi

Prodor u Slavoniju i Dalmaciju

Požeški i pakrački sandžak oko 1606.

Posle osvajanja Jajca, Turci su nastavili sa upadima u Hrvatsku. Znatne snage iz Bosne učestvovale su u pohodu na Beč 1529, a u pohodu 1532. bilo ih je oko 10.000 (po Hameru 100.000, što je mnogostruko preuveličano). Koristeći se nesređenim prilikama u Hrvatskoj i Slavoniji, tokom građanskog rata između pristalica Ferdinanda I Habzburga i Jovana Zapolje za kralja Ugarske (1527–40), bosanski sandžakbeg, pošto je prethodno zauzeo Brod na Savi, Kobaš u Bosni, Dobor, Staru Gradišku i druge gradove, prodro je u drugoj polovini 1536. u Slavoniju i u sadejstvu sa smederevskim sandžakbegom zauzeo mnoge gradove slavonske vlastele, a 27. januara 1537. osvojio je Požegu i Požešku kotlinu. Uskoro zatim, 27. marta 1537, bosanske i hercegovačke čete zauzele su Klis, čume je učinjen kraj mađarskoj vlasti južno od Velebita. Na predlog Husrev-bega, Porta je odobrila osnivanje Kliškog sandžaka (od nahija severozapadne Bosne, Dalmacije, Krbave i Like). Iste godine kralj Ferdinand I pokušao je da protera Turke iz Slavonije, ali su njegove snage pretrpele poraz (Kacijanerov pohod). Uskoro zatim Turci su bezuspešno opsedali Kostajnicu i Zrin, zauzeli Dubicu, Jasenovac i Novsku, a u Dlmaciji Nadin i Vranu. Od osvojenih oblasti formiran je u Slavoniji 30. januara 1538. Požeški sandžak.

Lički sandžak

Turska, Mletačka republika i habsburški posedi oko 1573. godine.

U ratu sa Austrijom 1541-45, snage bosanskog i kliškog sandžakbega osvojile su područje istočne i srednje Slavonije do Pakraca; novoosvojeno područje uključeno je u Požeški i Bosanski sandžak. Turski prodori preko donjeg toka Une bili su privremeno usporeni organizacijom Vojne krajine, ali već 1556. bosanski Malkoč-beg zauzeo je Kostajnicu i Novigrad, na velikom delu Une stvorio prolaz za provale u dolinu Kupe. Uz to, do kraja rata Turci su opustošili Pokupje, Pounje i Slavoniju, a bosanski sandžakbeg Mustafa Sokolović osvojio je 1565 Krupu. Iste godine krenuo je prema Križevcima, ali ga je ban Petar Erdedi porazio kod Obreške. Sokolović se 1566. istakao sa turskim bosanskim odredima u borbama kod Sigeta, zbog čega je postavljen za budimskog pašu.

U tursko-mletačkom ratu 1570-74. Mlečani su prodrli u Klis uz pomoć uskoka, ali su morali uskoro da ga napuste. Turci su proširili vlast i na Ravne kotare, a od Like, Krbave i novoosvojenih oblasti osnovali su između 1578. i 1580. Lički (Krčki) sandžak, nastavljajući kasnije teške borbe u Hrvatskoj krajini. U međuvremenu, bosanski sandžakbeg Ferhad-paša Sokolović porazio je 1575. hrvatske snage kod Budačkog. On je samo u 1576. izveo 50-60 provala u Hrvatsku napadajući najviše gradove u Bihaćkoj krajini, i osvojio Bužim i Cazin, 1577. Kladušu, Ostrožac i Zrin, a 1578. Drežnik.

Poslednja turska osvajanja i stabilizacija granice

Glavni članak: Hrvatska vojna krajina

Ugarska i Hrvatska krajem 16. veka.

Austrijanci su preduzeli protivofanzivu prema Bihaću 1578, ali su pretrpeli neuspeh (Kevenhilerova akcija (1578)). Dve godine kasnije hrvatske trupe porazile su požeškog sandžakbega kod Grabovnika i 1584. Ferhat-pašu na povratku iz Kranjske kod Slunja. Naredne godine Ferhat-paša bezuspešno je pokušao da osvoji Bihać, a 1586. bansko-krajiške snage razbile su trupe pakračkog sandžakbega Alija u boju kod Ivanića. Dolaskom na položaj bosanskog beglerbega Hasan-paše Predojevića 1591, na Hrvatsko-turskoj krajini ponovo su se razvile žestoke borbe. Hasan-paša je te godine bezuspešno napadao Sisak i zauzeo Ripač, 1592. Goru i Hrastovicu, i počeo sa izgradnjom tvrđave Petrinje, a u junu je osvojio Bihać. Padom Bihaća srušen je poslednji odbrambeni bedem Hrvatske između Kupe i Une, a grad je postao sedište novoosnovanog Bihaćkog sandžaka (krajem 16. ili početkom 17. veka). Hrvatska odbrambena linija povučena je sa Une na liniju Ogulin-Karlovac-Kupa do Siska, sa Slunjom kao istaknutim uporištem. Hasan-paša porazio je jula 1592. bansko-štajerske trupe kod Bresta, zatim je po drugi put bezuspešno napao Sisak, a u trećem napadu pretrpeo je juna 1593. težak poraz. Tom prilikom poginuo je i sam Hasan-paša sa još tri sandžakbega.

Posle turskog poraza kod Siska, Požeški sandžak izdvojen je iz bosanskog pašaluka (ejaleta) i priključen 1600. Kaniškom radi pojačanja budimskog fronta. U austro-turskom ratu 1593-1606. turski odredi iz Bosne učestvovali su u više bojeva u Mađarskoj, dok su im u Slavoniji hrvatski krajišnici i hajduci nanosili znatnu štetu. U tom ratu papa je poveo akciju za krstaški rat protiv Turaka, što je naišlo na veliki odjek kod potlačenih naroda na Balkanu. U delu Hercegovine prema Crnoj Gori izbio je 1596. ustanak, ali su ga Turci uskoro ugušili, a Mlečani su uz pomoć uskoka ušli u Klis, koji su Turci brzo povratili.

Osnivanje bosanskog pašaluka

Glavni članak: Bosanski pašaluk

Srednja Evropa oko 1572: budimski, bosanski i temišvarski pašaluk na granici prema habsburškim posedima: Kraljevskoj Ugarskoj i Hrvatskoj.

Osvojeno područje u Bosni bilo je sve do 1580. uključeno u udaljene pašaluke (beglerbegluke ili ejalete)-rumelijski i budimski. Međutim, vojnički razlozi u vezi sa daljim osvajanjem prema srednjoj Evropi nametali su potrebu da se ono organizuje u jedinstvenu vojno-administrativnu celinu, sposobnu da vlastitim snagama vodi veće samostalne vojne akcije. Radi toga formiran je 1580. bosanski pašaluk. Dotadašnja unutrašnja organizacija sandžaka nije menjana, ali su sandžakbegovi potčinjeni bosanskom beglerbegu kao vrhovnom vojnom i upravnom organu bosanskog pašaluka. U daljim sukobima sa Austrijom i Venecijom, bosanski pašaluk bio je stalno ratište koje je vezivalo njihove snage. U odnosu na budimski pašaluk imao je ulogu krilnog osiguranja, i zbog toga je, po ovlašćenju centralne vlasti, budimski beglerbeg bio nadređen bosanskom. Prvi bosanski beglerbeg bio je Ferhat-paša Sokolović.

Vidi još

• Bosanski pašaluk
• Srbi u Bosni i Hercegovini
• Dabrobosanska mitropolija
• Srbi muslimani

Literatura

• Atanasovski, Veljan (1979). Pad Hercegovine. Beograd: Istorijski institut. 
• Bataković, Dušan T. (1996). The Serbs of Bosnia & Herzegovina: History and Politics. Dialogue Association. 
• Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. 
• Đuran, Goran (2012). „Islamizacija vlaha u Bosni i Hercegovini”. Zapisi: Godišnjak Istorijskog arhiva Požarevac. 1 (1): 87—91. 
• Mrgić, Jelena (2008). Severna Bosna: 13-16. vek. Beograd: Istorijski institut. 
• Samardžić, Radovan (1986). „Bosna i Hercegovina u XVIII veku”. Istorija srpskog naroda. 4 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 432—497. 
• Ćirković, Sima (1954). „Vlastela i kraljevi u Bosni posle 1463 godine”. Istoriski glasnik. 7 (3): 123—131. 
• Ćirković, Sima (1964a). Istorija srednjovekovne bosanske države. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Samardžić, Radovan (1993). „Srpski narod pod turskom vlašću”. Istorija srpskog naroda. 3 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 5—114. 
• Samardžić, Radovan (1993). „Srbi u ratovima Turske do 1683”. Istorija srpskog naroda. 3 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 115—424. 
• Slarić, Vladislav (1928). Srpski pravoslavni narod i crkva u Sarajevu u 17. i 18. vijeku. Sarajevo: Državna štamparija. 
• Ćirković, Sima (1982). „Pad Bosne i pokušaji otpora turskom osvajanju”. Istorija srpskog naroda. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 390—402. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Ćorović, Vladimir (1940). Historija Bosne. Beograd: Srpska kraljevska akademija. 
• Fine, John V. A. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 
• Šabanović, Hazim (1959). Bosanski pašaluk: Postanak i upravna podjela. Sarajevo: Naučno društvo Bosne i Hercegovine.