Bugarska književnost

Literatura Bugarske odnosi se na književna dela Bugara ili ona napisana na bugarskom jeziku. Jedna je od najstarijih među Slovenima, a potiče iz kasnog 9. veka i vremena Simeona I i Prvog bugarskog carstva.

Značajna moderna bugarska književna dela su Kradljivac bresaka (bug. Крадецът на праскови) Emilijana Staneva, Septembar Geo Mileva, Pod jarmom (bug. Под игото) Ivana Vazova, Vetrenjača Elina Pelina i Dubine Dore Gabe. Knjiga Divlje priče (bug. Диви разкази) Nikolaja Hajtova uvršćena je u istorijsku zbirku Uneskoa.

Srednji vek

Ivan Aleksandar (1355—1356)

Pošto je Bugarsko carstvo dočekalo učenike Ćirila i Metodija nakon proterivanja iz Velikomoravske kneževine, zemlja je postala centar bogate književne delatnosti tokom onog što je poznato kao zlatno doba bugarske kulture. Krajem 9, 10. i početkom 11. veka književnost u Bugarskoj je napredovala, prevodeći mnoge knjige sa srednjovekovnog grčkog jezika, ali i stvarajući nova dela. Mnogi naučnici su radili u Preslavskoj i Ohridskoj književnoj školi, stvarajući ćirilicu za svoje potrebe. Crnorizac Hrabar je napisao svoje popularno delo Skazanje o pismenima, Kliment Ohridski je radio na prevodima sa grčkog jezika i zaslužan je za nekoliko važnih verskih knjiga, Jovan Ekzarh je napisao svoj Šestodnev i preveo O pravoslavnoj veri Jovana Damaskina, Naum Ohridski je takođe imao značajni doprinos. Bugarski naučnici i radovi su uticali na veći deo slovenskog sveta, šireći staroslovenski jezik, ćirilicu i glagoljicu u Kijevsku Rusiju, srednjovekovnu Srbiju i Kraljevinu Hrvatsku.

Kako su Vizantijci 1018. potčinili Bugarsko carstvo, književna aktivnost je opala. Međutim, nakon uspostavljanja Drugog bugarskog carstva usledio je još jedan period uspona u vreme Jevtimija Trnovskog u 14. veku. Osnovao je Trnovsku književnu školu koja je značajno uticala na srpsku i rusku književnost. Drugi afirmisani pisci iz tog perioda bili su Konstantin Filozof (1380— prva polovina 15. veka) i Grigorije Camblak (1365—1420).

Srednjovekovnom književnošću dominirale su religiozne teme, a većina dela su himne, traktati, verske raznolikosti, apokrifi i hagiografije.

Rana osmanska vlast

Naslovna stranica Abagar, prve štampane knjige na modernom bugarskom jeziku (1651).

Pad Drugog bugarskog carstva bio je 1396. ozbiljan udarac za književnost i kulturu uopšte. Književna aktivnost je uglavnom prestala, koncentrišući se na manastire koji su se utvrdili kao centri kulture. Religiozna tema je i dalje bila dominantna u nekoliko nastalih dela.

Glavni književni oblik 17. i 18. veka bile su poučne besede, isprva prevedene sa grčkog jezika, a potom nove sastavljene.

Književna tradicija je nastavila da postoji relativno neprekidno tokom rane osmanske vladavine u severozapadnoj Bugarskoj sve do Ćiprovskog ustanka krajem 17. veka među bugarskim katolicima koje su podržavale katoličke države srednje Evrope. Mnoga od ovih dela napisana su na mešavini narodnog bugarskog, crkvenoslovenskog i srpskohrvatskog jezika i zvala su se ilirska. Među njima bila je prva knjiga štampana na modernom bugarskom jeziku — Abagar je objavljena u Rimu 1651.

Ilirski pokret za južnoslovensko jedinstvo uticao je na bugarsku književnost 18. i 19. veka. Hristofor Žefarović je smatrao Stematografija od 1741. za najraniji primer moderne sekularne poezije za svoje katrene.

Nacionalni preporod

Spomenik Hrista Boteva.

Skoro pet vekova osmanska vlada Bugarske imala je presudnu ulogu u razvoju kulture. Zemlja je bila odvojena od evropskih renesansnih pokreta i viših oblika umetničkog izražavanja i razvijala je uglavnom svoje folklorne pesme i bajke. Novi romantičarski nacionalizam bugarske književnosti je počeo u 18. veku sa istoriografskih spisima Pajsije Hilandarca, Istorija slovenobugarske. Još jedno uticajno delo bilo je Život i patnje grešnog Sofronija Sofronija Vračankog.

Perioda 1840—1875. književnost je oživela pisanjem uglavnom revolucionarnih, antiturskih tema. Bila je to ranija faza bugarske renesanse i najistaknutiji pesnici u to vreme bili su: Vasil Drumev, Rajko Zinzifov i Dobri Čintulov.

Poznati pesnik i revolucionar Hristo Botev (1848—1876) je radio krajem 19. veka i danas se smatra među najistaknutijim bugarskim pesnikom tog perioda. Uspeo je da živim jezikom folklornih pesama izrazi moderne ideje, sumnje i pitanja. Njegova dela su malobrojna, većina sa intenzivnom dijaloškom formom i snažnom emotivnom porukom.

Među piscima koji su se bavili revolucionarnom aktivnošću bili su i Ljuben Karavelov i Georgi Rakovski. Najpoznatije delo Rakovskog, Gorski Patnik je napisano tokom Krimskog rata (1853—56) dok se skrivao od turskih vlasti u Kotelu. Smatran je jednom od prvih bugarskih književnih pesama, objavljen 1857.

Tipična karakteristika tog perioda bilo je povećanje interesovanja za bugarski folklor, jer su ličnosti poput braća Miladinovi i Kuzmana Šapkareva sakupljali narodne pesme i etnografske studije. Još jedan pisac sa delima od velikog značaja je Zahari Stojanov (1850—1889) sa svojim memoarima o bugarskim ustancima (1870—1876). Njegova dela imaju istorijsku, biografsku i umetničku vrednost.

Posle 1878.

Bugarska je dobila delimičnu nezavisnost nakon rusko-turskog rata. Nedavno osnovana bugarska crkva, nacionalni školski sistem, povratak obrazovanih Bugara iz inostranstva i entuzijazam nedavno stigle renesanse bili su među faktorima koji su doprineli formiranju nove književnosti.

Ivan Vazov je bio osnivač nove bugarske književnosti. Bio je veoma popularan i produktivan, a njegova dela uključuju prozu i poeziju sa jednakom virtuoznošću. Pod jarmom iz 1893. godine, koji prikazuje osmansko ugnjetavanje Bugarske, je najpoznatiji deo klasične bugarske književnosti i preveden je na preko trideset jezika. Među njegove najpoznatije kratke romane spadaju Nemili-nedragi, Stričevi (bug. Чичовци) i drugi; takođe je napisao veliki broj kratkih priča, putopisa, memoara, eseja, kritika, drama, komedija itd. Neke od poznatijih zbirki su: Ogrebotine i šare (bug. Драски и шарки), Video i čuo (bug. Видено и чуто) i druge.

Jedna od njegovih najznačajnijih pesničkih zbirki je Epopeja zaboravljenih (bug. Епопея на забравените) (1881—1884), koja se sastoji od dvanaest oda posvećenih junacima bugarske istorije, slikama i idejama. Ostale pesničke zbirke su: Praporac i gusle (bug. Пряпорец и Гусла), Tuga Bugarske (bug. Тъгите на България), Gusle (bug. Гусла), Slivnica (bug. Новото гробище над Сливница), Jorgovan mi zamirisa (bug. Лулека ми замириса) i druge.

Iznenađujući primer ranonovovekovne filozofske misli nalazimo u pesničkim delima Stojana Mihajlovskog.

Modernistička književnost

Pesnik Penčo Slavejkov, sin istaknutog bugarskog renesansnog pesnika i učitelja Petka Slavejkova, je jedan od najučenijih pisaca svog vremena. Potrudio se da postavi početke moderne književnosti i modernizma uvodeći evropske filozofske i metafizičke ideje, delimično modifikovane i obnovljene.

Slavejkov je poznat po svojim filozofskim pesmama, Epic Songs i simbolističkoj zbirci pesama Dream of Happiness. Između ostalog, napisao je mistifikujuću antologiju pesnika pod naslovom On the Island of the Blissful, gde je na jednom mestu okupio sve tradicionalne ideje bugarske poezije u ovom trenutku predstavljajući ih kao da pripadaju zamišljenom ostrvu. Njegova epska nedovršena Song of Blood (1911—13) bavila se borbom protiv Turaka. U njegovoj potrazi, Slavejkova su podržali i drugi istaknuti intelektualci: naučnici, pisci, pesnici i kritičari.

Jedan od najistaknutijih proznih pisaca iz prvih godina nakon oslobođenja je Aleko Konstantinov (1863—1897). Njegova humoristična i putopisna dela (Bay Ganyo; To Chicago and Back) su pronicljiva i živopisna. Najviše ga pamte po liku Baj Ganjo, jednom od najkontroverznijih i najzanimljivijih likova u bugarskoj književnosti, sa različitim slojevima i bogatim nijansama. Slično Doživljaji dobrog vojnika Švejka u svetskom ratu, Tartarin of Tarascon i Ostap Bender, Baj Ganjo je kolektivna slika mnogih tipičnih bugarskih karakteristika. Pisac je ubijen baš u trenutku kada je njegova karijera bila u usponu.

Uz Petka Todorova, Krstja Krsteva i Peja Javorova, Penčo Slavejkov je uspostavio modernistički krug Misal (Thought). Krstjo Krstev je uvaženi književni kritičar i erudit. Petko Todorov (1879—1916) je jedan od najvećih stilista tog doba. Modernizovao je bugarsku dramu i napisao niz impresionističkih priča Idylls zasnovanih na folklornim motivima.

Pejo Javorov (1878—1914) se smatra pesnikom simbolizma. Pesme su mu raznolike po temama, ali uvek sa snažnim uticajem emocionalnim i intelektualnim. Imaju raznolike i originalne forme i bogat jezik; oni su uglavnom introspektivni, izražavaju usamljenost savremenog čoveka, nemogućnost dostizanja sreće i ljubavi u životu, stalnu pretnju i predosećaj smrti. Takođe se fokusiraju na opisivanje istorijskih, mitoloških i vizionarskih tema sa istim dekadentnim emocionalnim nijansama.

Pod uticajem francuskog i ruskog simbolističkog pokreta bilo je i drugih popularnih bugarskih pesnika, prilično velikog broja, koji su doprineli brzom književnom razvoju u zemlji u prvim decenijama 20. veka. Među njima su bili: Dimčo Debeljanov, Teodor Trajanov, Nikolaj Liliev, Emanuil Popdimitrov, Dimitar Bojađjev i mnogi drugi. Simbolika se pretvorila u jedan od najuticajnijih pokreta i oseća se u celoj poeziji koja dolazi tokom 20. veka. Potraga za smislom i temeljima u drugoj dimenziji stvarnosti: spoljnoj, visokoj, duhovnoj, mističnoj, nepoznatoj i nerazumljivoj; nova stvarnost slična snovima koja je bliža lepoti i harmoniji. Odgovor se ne traži samo na slikama, već u čistoći i lepoti jezika.

Između svetskih ratova

Dimčo Debeljanov (1887—1916) bio je pesnik čija je smrt u Prvom svetskom ratu prekinula njegovu književnu karijeru. Nakon smrti, bliski prijatelji su sakupili njegova dela koja su postala veoma popularno u posleratnoj Bugarskoj. Hristo Smirnenski (1898—1923) je još jedan talentovani pesnik simbolista sa izuzetno melodičnim jezikom.

Geo Milev (1895—1925)

Međuratni period u književnosti se ne pamti samo zbog dramatičnih društvenih promena već i zbog reformi u književnim žanrovima. Veliki deo njih povezan je sa likom i delatnošću Geo Mileva (1895—1925) koji je u Sofiji izdavao modernistički časopis Vezni (Scale), doprinoseći kao pesnik, prevodilac, pozorišni kritičar, reditelj, urednik antologija i čak i kao slikar. Iskusio je uticaj avangardnih pokreta poput nemačkog ekspresionizma i francuskog nadrealizma. Njegove pesme The Cruel Ring (1920), The Icons Sleep (1922), September (1923) i proze A Little Expressionist Calendar for the Year (1921) kombinuju tradicionalne motive, moderne ideje i eksperimentalni jezik. Ubijen je u tridesetoj godini i iako njegova karijera nije trajala duže od šest godina, mnogi ga veoma poštuju i smatraju jednim od najuticajnijih modernističkih pesnika i prevodilaca.

Bugarska poezija je dostigla vrhunac sa još jednim prerano ubijenim pesnikom Nikolom Vaptsarovom (1909—1942). Za života je uspeo da objavi samo jednu knjigu pesama Motor Songs (1940), u 1500 primeraka. Osuđen je na smrt zbog podzemne komunističke aktivnosti protiv vlade.

Bugarska proza je „procvetala” u periodu između svetskih ratova zbog priča i kratkih romana Elina Pelina (1877—1949) i Jordana Jovkova (1880—1937). Oboje su bili vrlo plodni i postali su popularni ne samo u svojim zemljama već i u inostranstvu. Oboje su usredsređeni na seoski život, ali Jordan Jovkov je poznat po svojoj sklonosti tradiciji i mitovima, dok je Elin Pelin više vedrog duha; takođe je poznati pisac dečje književnosti. Oboje su koristili živopisan, složen jezik i slike.

Fani Popova Mutafova dostiže vrhunac popularnosti pre Drugog svetskog rata, ali uprkos svom talentu trpi represiju komunističkog režima nakon njega. Drugi zapaženi pisac je Čudomir (1890—1967) čije su pripovetke (često ne duže od 3–4 strane) poznate po originalnosti.

Posle 1944.

Posle Drugog svetskog rata bugarska književnost je bila pod kontrolom komunističke partije i, naročito u prvim godinama, od nje se zahtevalo da se prilagodi stilu socijalističkog realizma. Dimitar Dimov (1909—1966) bio je primoran da revidira svoj najprodavaniji roman Tobacco (1952), adaptiran za bioskop kao film Tobacco 1962, kako bi ga učinio prihvatljivim sa stanovišta socijalističkog realizma dodavanjem likova i priča komunista i radničke klase.

Dimitar Talev (1898—1966) je neko vreme sprečavao komunistički režim da objavi njegove romane. Slično mnogim drugim intelektualcima, i on je prognan u provinciju, ali je nastavio da piše. Njegovo najpoznatije delo je The Iron Candlestick (1952).

I Dimov i Talev bili su poznati pripovedači priča sa mnogim zbirkama zajedno sa svojim romanima.

Anton Dončev, Jordan Radičkov, Emilijan Stanev, Stanislav Stratijev, Nikolaj Hajtov, Ivailo Petrov i Vera Mutafčijeva su među najtalentovanijim i najcenjenijim piscima koji su uspeli da objave svoje knjige tokom komunističkog režima. Njihova dela čine deo moderne bugarske književnosti.

Pisac Emilijan Stanev sa rediteljima Nikolom Korabovom i Rumenom Surdžiskim na snimanju Ivana Kondareva.

Neki žanrovi su skoro osuđeni na propast kao što je kriminalistička i naučna fantastika jer ih vrlo malo pisaca kultivisalo (Svetoslav Minkov, Pavel Vežinov, Svetoslav Slavčev, Ljuben Dilov). Generalno su pisci bili u iskušenju (ili su bili primorani) da se okrenu realističkim ili istorijskim temama. Alegorijske pozorišne komedije i drame postale su način da se izbegne cenzura, što bi pisce moglo koštati zabrane objavljivanja, represije, progonstva, kazne zatvora ili čak koncentracionog logora.

Bugarska nacionalna proza bila je prilično, ali ne i potpuno, izolovana od zapadne književnosti i ideja nadrealizma, ekspresionizma, egzistencijalizma, postmodernizma, strukturalizma i ostalih teorijskih paradigmi. Pokreti avangardne književnosti bili su jedva i nesistematski zastupljeni do 80-ih. Eksperimenti sa jezikom i formom široko su smatrani nesaglasnim sa principima dominantne ideologije i estetike. Politička pripadnost i uverenja pisca postala su vodeća karakteristika za ocenu njegovih dela; posebne knjige su zabranjene, a nekim piscima uopšte nije dozvoljeno da budu objavljeni ili čak čitani.

I nakon političkih promena 1944. i 1989. godine objavljeno je na hiljade pesničkih zbirki.

Neki od pesnika koji su vremenom stekli poštovanje su Atanas Dalčev (1904—1978) i Valeri Petrov. Dalčev je takođe upamćen kao jedan od najboljih prevodilaca širokog spektra jezika.

Opšte tendencije mogu se primetiti i dalje. Poezija postaje intimnija i ispovednija i zahteva više izuma kako bi uticala ili izazvala; slobodni stih je omogućavao veći intenzitet jezika i raznolikost oblika; apstraktnost se povećala i počela da utiče na ravnotežu između filozofske dubine i jasnoće.

Prekid Istočnog bloka 1989. je praćen značajnim porastom privatnih publikacija i književnih nagrada. Snažni nedostatak nacionalnog konsenzusa i nedovoljna istorijska distanca su još neki faktori koji onemogućavaju razlikovanje poznatijih ili uticajnijih mlađih glasova. Generalno se smatra da su neki bolje afirmisani pesnici iz prethodne generacije zadržali svoju popularnost, ali retko doseže van nacionalnih granica. Neki od njih su: Konstantin Pavlov, Boris Hristov, Stefan Kišov, Ekaterina Petrova Josifova, Dobromir Tonev, Edvin Sugarev, Ani Ilkov, Georgi Gospodinov, Jana Bukova i Kristin Dimitrova.

Spoljašnje veze

Mediji vezani za članak Bugarska književnost na Vikimedijinoj ostavi

• Virtuelna biblioteka bugarske književnosti
• Engleski prevodi bugarske poezije