Veliki Gradac (lokalitet)

Veliki Gradac (Taliata) arheološko je nalazište u blizini Donjeg Milanovca, sa istraženim rimskim i ranovizantijskim kastelom Talijata.

Položaj kastela

Utvrđenje se nalazilo u Donjemilanovačkoj kotlini, dva kilometra uzvodno od ušća Porečke reke, na levoj obali potoka Paprenica, na istaknutom položaju 200m od obale Dunava. Osnova kastela je nepravilni četvorougao dimenzija 134x126m, orijentisan dužim stranama u pravcu sever-jug. U ranocarskom periodu utvrđenje je imalo po jednu kapiju, flankiranu kvadratnim kulama na svakom bedemu, unutrašnje defanzivne kvadratne ugaone kule, dve unutrašnje kule na severnom bedemu i po jednu na istočnom, južnom i zapadnom bedemu.

Nastanak

Kastel je nastao u 2. veku, najverovatnije posle Trajanovih dačkih ratova, a prethodilo mu je zemljano utvrđenje približnih dimenzija iz 1. veka. Talijata ima odlike auksilijarnog logora, a sistem utvrđenja od Papreničkog potoka do ušća Porečke reke (lokaliteti Mali Gradac, Glavica, Ušće Porečke reke, Gradac) svedoči o strateškom značaju ovog dela limesa (rimska granica).

Napuštanje

Posle intezivnog života logora u Talijati u 1. veku i prvoj polovini 2. veka, kastel je napušten na duže vreme. Posle napuštanja provincije Dakije (272), utvrđenje je obnovljeno u vreme cara Aurelijana, a zatim i krajem 4. veka za vladavine Valentijana i Valensa. Tada su sve kapije negirane, osim severne, a na uglovima su podignute ofanzivne, isturene kule polukružnog oblika. U vreme najezde Huna 441. godine, Talijata je spaljena, a u 6. veku obnovio ju je car Justijan, zadržavši osnovu utvrđenja iz prethodnog perioda. Iz tog vremena potiče i bazilika podignuta na mestu nekadašnje zapadne kapije. U unutrašnjosti utvrđenja istražene su vojničke barake i žitnica iz 1. veka i javno kupatilo iz 4. veka. Konačnim padom limesa Gornje Mezije pod udarom Avara 595—596. godine uništena je i Talijata.

Krajem 9. ili u prvim decenijama 10. veka, utvrđenje je ponovo nastanjeno i u njemu se živelo tokom 10. i 11. veka. Popravljeni su oštećeni delovi bedema, a jedna od ugaonih kula ponovo je sagrađena. Osim većeg broja stambenih objekata, u naselju su postojale i dve crkve. Veća crkva iz ranovizantijskog perioda obnovljena je, dok je manja, srednjovekovna crkva iznova sagrađena. Smatra se da je naselje opstalo do početka osme decenije 11. veka, kada je život u njemu naglo prekinut. Ubrzo po napuštanju naselja, na istom prostoru formirana je nekropola, korišćena tokom prve polovine 12. veka.

Vidi još

• Spisak arheoloških nalazišta u Srbiji

Literatura

• Više autora (2015). Leksikoni nacionalnih parkova Srbije - Đerdap. Beograd: JP Službeni glasnik - Geografski institut "Jovan Cvijić" SANU. str. 48—49. ISBN 978-86-519-1799-1.