Geološke karakteristike Republike Srpske
.svg){kind=spacer}
Geološke karkteristike Republike Srpske ogledaju se u geološkoj građi u kojoj učestvuju stene različite starosti, od starijeg paleozoika do kvartara, sa heterogenim litološkim sastavom koji čine magmatske, metamorfne stene i svi tipovi sedimentnih stena.
Položaj i karakteristike teritorije Republike Srpske[uredi | uredi izvor]
Republika Srpska spada u grupu kontinentalnih prostora koji nema izlaz na more. Smeštena je na kontaktu dve velike prirodno-geografske i društveno-ekonomske celine – Panonske i Srdozemlja, tako da predstavlja neku vrstu spone između Panonskog i Jadranskog basena.[1]
Teritorija Republike Srpske nalazi se između 42°33' i 45°16' jeverne geografske širine i 16°13' i 19°38' istočne geografske dužine. Zahvata severni i istočni deo geoprostora Bosne i Hercegovine i ima površinu od 24 858 km². (uključujući i deo Brčko Distrikta BiH).
Geotektonski sastav[uredi | uredi izvor]
Terene šireg područja Republike Srpske izgrađuju stenski kompleksi različitih geotektonskih jedinica i stratigrafske pripadnosti. Najveći deo teritorije Republike Srpske izgrađuju Dinaridi koji se na severoistočnom delu sučeljavaju sa ofiolitskim pojasom, odnosno zapadnim delom Vardarske zone. Još uvek su nepoznati i u fazi današnjih korelacionih ispitivanja, paleozojski kompleksi u osnovi Dinarida.[a][2]
Dinaridi predstavljaju veoma složeni mozaik kontinentalne kore u odnosu na Vardarsku zonu kao tvorevine velikog okeanskog prostora sa složenom građom i različito tretiranom evolucijom.[3]
Terene bosansko-hercegovačke teritorije izgrađuju kompleksi stena Dinaridske geotektonske jedinice koja predstavlja severni deo afričke ploče (Gondvane), u užem smislu Dinaridi su deo Adrije. Severoistočni delovi Dinarida sa produženim dinaridskim ofiolitskim obodom u direktnoj su koliziji sa okeanskim tvorevinama zapadnog dela Vardarske zone, odnosno Evroazijskom-Mezijskom pločom. Samo mali, severni deo tnjritorije Republike Srpske i Bosne i Hercegovine izgrađuju magmatske tvorevine zapadnog dela Vardarske zone, odnosno pokrovne stene Panona.[4]
Idući od severozapada ka jugoistoku navedenu osnovu čini pet jedinica-terana, i to:[5]
- Sansko-unski teran,
- Centralnobosanske škriljave planine,
- Jadarski blok teran, koji samo malim istočnim delom obuhvata terene od Zvornika duž Drine prema severu. Dominantno su zastupljeni kontinentalni sedimenti, čija se sedimentna sukcesija može pratiti od klastita devon-karbon, preko karbonata trijasa, melanžnih tvorevina jure, te karbonata i flišnih sedimenata krede.[6]
- Drinsko-ivanjička jedinica-teran, koji zauzima samo mali deo istočnih terena Republike Srpske, a smešten je od Romanije, Sjemeća, Devetaka i Drine do Zvornika. Ova tektonska jedinica predstavlja krajnji severoistočni deo Dinarida (Istočno-bosanskogdurmitorskog terana) koji je u vreme srednjeg trijasa otrgnut od matičnih kompleksa Dinarida prema severu, kada je stvaran ofiolitski trog, odnosno otkrivena okeanska kora.[7]
- Istočnobosansko-durmitorska jedinica-teran.
Dosadašnja korelaciona ispitivanja razvoja predmetnih jedinica pokazuju da su ti terani imali različiti razvoj, odnosno da potiču sa različitih ivičnih delova okeana Tetisa. Na terenima šireg područja Republike Srpske višestruko je registrovan prekid sedimentacije tokom donjeg i srednjeg perma tako da se stiče utisak da gornjepermski pretežno klastični sedimenti, zbog sedimentacijskog kontinuiteta, pripadaju mezozojskim tvorevinama, što ukazuje na verovatnoću da je i početak stvaranja Dinarida vezan za permotrijasku sedimentaciju. Ovo ostaje samo kao moguća pretpostavka jer većina istraživača početak stvaranja Dinarida vezuje za srednjetrijakse sedimentološke i tektonske aktivnosti.[5]
Idući od jugozapada prema severoistoku Dinaride izgrađuju jedinice, koje su po staroj i novijoj interpretaciji: spoljašnji, središnji, unutrašnji Dinaridi.
Spoljašnji Dinaridi[uredi | uredi izvor]
Spoljašnji Dinaridi predstavljaju široka prostranstva, dobrim dielom karstifikovanih, planinskih masiva jugoistočnih i južnih dielova Republike Srpske. Zbog izražene karstifikacije i pukotinsko-kaveronoznog sistema odlikuje se siromaštvom vode na površinskom dijelu, odnosno bogatstvom vode u podzemlju sa veoma složenim hidrauličkim odnosima. Što se tiče mineralno-sirovinske potencijalnosti predmetni tereni obiluju sirovinama tehničko-građevinskog kamena-karbonata, zatim uglja i boksita.[8]
Središnji Dinaridi[uredi | uredi izvor]
Središnji Dinaridi prema ranijim geosinklinalnim teorijama predstavljaju prag ili prelaz između Spoljašnjih i Unutrašnjih Dinarida. Granica prema Dalmatinsko-hercegovačkom kompozit teranu je relativno jasna, dok je granica prema Unutrašnjim Dinaridima veoma komplikovana zbog izraženih navlačenja i naknadnih spuštanja severoistočnih blokova.[9]
Prema savremenim, posebno paleomagmatskim analizama, smatra se da je već u srednjem trijasu dolazilo do raskidanja kontinentalnog dela Dinarida i njihovo kretanje prema severoistoku.
Mineralno-sirovinska potencijalnost predstavlja mnoštvo ležišta i pojava, pogotovo metaličnih sirovina, koje su masovno zastupljene unutar Srednjebosanskog rudogorja, od kojeg samo krajnje zapadni deo pripada Republici Srpskoj (region od Jajca do Mrkonjić Grada).
Nemetalične sirovine za razliku od metaličkih imaju veliki značaj, i to bariti, razni škriljci, gips, bentonit i dr.
Energetske sirovine-ugljevi takođe predstavljaju potencijalne mineralne sirovine (posebno Sansko-unski teran čija sedimentna sukcesija počinje sigurno dokazanim masivnim krečnjacima devona, koji dolaze na pelitsko-psamitskim sedimentima nejasno definisanim kao tvorevine silura-devona).
Najveći deo Sansko-unskog terana obuhvata Ljubijska metalogenetska oblast sa najvećim rezervama-mineralizacijama gvožđa različite starosti i mnoštvom drugih potencijalnih mineralizacija obojenih i nemetaličnih sirovina
Unutrašnji Dinaridi[uredi | uredi izvor]
Unutrašnji Dinaridi prema starijim koncepcijama predstavljaju tvorevine eugeosinklinalnog sedimentacionog prostora, krajnjeg severoistočnog dela Dinarida. Geološka građa ovih terena je veoma kompleksna jer predstavljaju tektonski uklještene stenske komplekse Dinaridskog ofiolitskog pojasa.[10]
Inžinjerskogeološke kategorije u RS[uredi | uredi izvor]
Inženjerskogeološka svojstva Republike Srpske su znatno povoljnija ako je tektonska oštećenost znatno manja, jer grade stabilne, uslovno stabilne do nestabilne terene u područjima sa velikom debljinom površinskih pokrivača.
Na teritoriji Republike Srpske, u gruboj podeli, izdvojene su sedeće inženjerskogeološke kategorije:
Kompleksi sedimenata peska, šljunka i gline[uredi | uredi izvor]
Kompleksi sedimenata peska, šljunka i gline, obuhvt seerni deo Republike Srpske, područje Semberije, Modriče, Dervente, kao i područja uz rečne tokove Vrbasa, Bosne, Save i njihovih pritoka. Ovaj kompleks izgrađuju grupe stena pretežno šljunkovito-peskovitog i glinovitog sastava.
Ovi tereni su sastavljeni od jezerskih neogenih, aluvijalnih i fluvijalnih, pleistocensko-holocenskih sedimenata.
Kompleks aluvijalnih sedimenata izgrađuje isključivo ravnice duž riječnih tokova. U građi terena preovladavaju različito taloženi i
nejednolično granulisani sedimenti šljunka i peska, mestimično gline, ređe mulja.
Predstavljaju stabilne terene.
U hidrogeološkom pogledu predstavljaju dobro vodopropusne sredine. Rečne terase su manje ili više sačuvane u dolinama većine reka Republike Srpske. One su takođe izgrađene od šljunkovito-peskovitih naslaga, koje su uglavnom prekrivene slojem peskovitih glina. Uglavnom grade stabilne terene.
U kompleksima jezerskih sedimenata mlađeg neogena izgrađenih od peskova, šljunkova i gline, podložnost eroziji i klizanju je veome izražena. Kompleksi ovih stena stvaraju velike teškoće, jer gline podležu raskvašavanju, bubrenju i tako slabljenju fizičko-mehaničkih karakteristika, što usled velikog priliva vode dovodi do stvaranja procesa nestabilnosti.
Kompleks stena fliša[uredi | uredi izvor]
Flišne naslage odlikuju se velikom heterogenošću i anizotropnošću zbog čestog smjenjivanja različitih litoloških članova: peščara, laporca, glina, laporovitih i peskovitih krečnjaka, konglomerata i breča.
Područje Kotor Varoši, Prijedora i Banja Luke, izgrađuje flišni kompleks mezozojskih stena. To su izlučene jezerske naslage starijeg neogena i mezozojski kompleksi verfenskih slojeva. Sastavljni su od uslojenih i pločastih laporaca, glinaca, bankovitih peščara i konglomerata, peskovitih krečnjaka, breča i tufova.
Raspadnuti flišni materijal lako podleže kvašenju i klizanju, tako da je ovaj geodinamički proces veoma čest u ovim stenskim masama. Kod ovog kompleksa značajno je da nagib površine sloevitosti predstavlja uslov stabilnosti padine. Prema tome, nepovoljni uslovi su na padinama u kojima slojevi padaju paralelno nagibu pod uglom manjim od nagiba padine. U tom slučaju su padine ili nestabilne ili se stene usecanjem mogu dovesti u nestabilno stanje.
U terenima sa naizmjeničnim smenjivanjem argilošista, filita, peščara i konglomerata, klizišta su pretežno plića. Pored klizišta, pri zasecanju padina, moguće je odronjavanje manjih ili većih masa stena ovog kompleksa.
Osnovne inženjerskogeološke odlike ovih kompleksa su:
- smenjivanje krutih i plastičnih stena, intenzivno tektonski oštećenih,
- naizmenično smenjivanje praktično vodonepropusnih i vodopropusnih masa sa pukotinskom poroznošću
- različita otpornost stena prema destruktivnom delovanju spoljašnjih faktora kao
- razvijenost procesa spiranja i jaružanja u duboko raspadnutim osnovnim stijenama kompleksa.
Oblast između Dervente, Modriče i Doboja, Lopara, Zvornika, Čemernog, Vardišta i Čelinca izgrađuje flišni kompleks paleogena, koga sačinjavaju peščari, laporci, glinci, ređe laporoviti krečnjaci. Ovaj kompleks je tektonski jako ubran i ispucao, vodopropustan.
U inženjerskogeološkom pogledu ovi tereni spadaju u uslovno stabilne do nestabilne terene što se tiče razvoja procesa nestabilnosti, odnosno mogućnosti pojavljivanja klizišta.
Kompleks krečnjaka i dolomita[uredi | uredi izvor]
Područje Hercegovine, Kalinovika, Han Pijeska, Vlasenice, Šekovića, Mrkonjić Grada uglavnom je izgrađeno od kriptokristalastih krečnjaka i dolomita koji predstavljaju marinske sedimente mezozoika. Ove stene su uglavnom slojevite, ređe masivne, veoma ispucale i karstifikovane.[11]
Najznačajnija inženjerskogeološka svojstva krečnjačkih terena su velika i jasna ispucalost, podložnost mehaničkom raspadanju, uz stvaranje siparskog materijala na padinama. Zbog lakog protoka vode kroz ove karstifikovane karbonatne stene, površinski tokovi su veoma retki jer voda uglavnom otiče podzemnim kanalima i pojavljuje se u vidu nekoliko kilometara udaljenih vrela.
Stabilnost krečnjačkih terena je veoma velika. Klizišta su izuzetno retka i javljaju se u krečnjačkim masama samo ako u njima ima dosta laporovito-glinovitih proslojaka i sočiva.
Odronjavanje i klizanje se uvek javlja kao posledica zasecanja i opterećenja padina u kojima su pukotine paralelne nagibu kosine.
Šire područje Romanijskog platoa u najvećem delu izgrađuju marinski sedimenti mezozoika, predstavljeni slojevitim i bankovitim, jako ispucalim i karstifikovanim krečnjacima i dolomitima.
Stabilnost ovih terena je veoma velika i oni su malo podložni procesima nestabilnosti.
Vulkanogeno-sedimentni kompleks[uredi | uredi izvor]
U dijabazrožnoj formaciji, koje ima u severnom i istočnom delu Republike Srpske, dešavaju se velika i česta klizanja terena. To su područja planine Kozare, Laktaša, Han Pijeska, Rogatice i Goražda.[12]
Litološki sastav ovog kompleksa je veoma heterogen. Od sedimentnih stena razvijeni su peščari, rožnaci, gline, lapori, krečnjaci, konglomerati i breče.
Od magmatskih stena vrlo su česte dijabaze, melafiri, porfiriti i tufovi.
Po svojim hidrogeološkim svojstvima ovi kompleksi su slabo vodopropusni do vodonepropusni, što je posledica njihovog laganog trošenja i raspadanja, kao i sklonosti prema procesima nestabilnosti.
Škriljci niskog kristaliniteta[uredi | uredi izvor]
Filiti, hloritski, sericitski i drugi škriljci i argilošisti, koji čine kompleksi kristalastih škriljaca niskog kristaliniteta izdvojeni su na području Kozarske Dubice, Foče, Srebrenice i Bratunca.[13]
Kompleksi ovih stena nemaju jednaka fizičko-mahnička svojstva, slabo su otporni prema spoljašnjim uticajima i praktično su vodonepropusni. Grade stabilne, uslovno stabilne do nestabilne terene u područjima sa velikom debljinom površinskih pokrivača
Važnu ulogu u pogledu stabilnosti imaju tektonska oštećenost, položaj površina škriljavosti i nagib pukotina u odnosu na površinu terena.
Inženjerskogeološka svojstva su znatno povoljnija ako je tektonska oštećenost znatno manja.
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Potrebno je napomenuti da Dinaridi i sjeverozapadni pojas Vardarske zone spadaju u terene od najvećeg značaja za geotektonsku rekonstrukciju Balkanskog poluostrva.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b „1.1 Položaj i karakteristike teritorije Republike Srpske U:Procena ugroženosti od elementarne nepogode i druge nesreće” (PDF). ruczrs.org. decembar 2013. str. 22. Pristupljeno 2. 10. 2021.
- ^ „1.1.2 Geološke karakteristike U:Procena ugroženosti od elementarne nepogode i druge nesreće” (PDF). ruczrs.org. decembar 2013. str. 22-23. Pristupljeno 2. 10. 2021.
- ^ „Mineralne sirovine Republike Srpske, Republički zavod za geološka istraživanja RS "Geozavod"-Zvornik” (PDF). Zvornik. 2011. str. 5. Arhivirano iz originala (PDF) 18. 07. 2021. g. Pristupljeno 3. 11. 2021.
- ^ „Mineralne sirovine Republike Srpske, Republički zavod za geološka istraživanja RS "Geozavod"-Zvornik” (PDF). Zvornik. 2011. str. 6. Arhivirano iz originala (PDF) 18. 07. 2021. g. Pristupljeno 3. 11. 2021.
- ^ a b „Mineralne sirovine Republike Srpske” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 18. 07. 2021. g. Pristupljeno 2. 10. 2021.
- ^ „Mineralne sirovine Republike Srpske, Republički zavod za geološka istraživanja RS "Geozavod"-Zvornik” (PDF). Zvornik. 2011. str. 8-9. Arhivirano iz originala (PDF) 18. 07. 2021. g. Pristupljeno 3. 11. 2021.
- ^ „Mineralne sirovine Republike Srpske, Republički zavod za geološka istraživanja RS "Geozavod"-Zvornik” (PDF). Zvornik. 2011. str. 8. Arhivirano iz originala (PDF) 18. 07. 2021. g. Pristupljeno 3. 11. 2021.
- ^ „1.1.2 Geološke karakteristike, Spoljašnji Dinaridi U:Procena ugroženosti od elementarne nepogode i druge nesreće” (PDF). ruczrs.org. decembar 2013. str. 23. Pristupljeno 2. 10. 2021.
- ^ „1.1.2 Geološke karakteristike, Središnji Dinaridi U:Procena ugroženosti od elementarne nepogode i druge nesreće” (PDF). ruczrs.org. decembar 2013. str. 24. Pristupljeno 2. 10. 2021.
- ^ „1.1.2 Geološke karakteristike, Unutrašnji Dinaridi U:Procena ugroženosti od elementarne nepogode i druge nesreće” (PDF). ruczrs.org. decembar 2013. str. 24. Pristupljeno 2. 10. 2021.
- ^ „1.1.2 Geološke karakteristike, Kompleks krečnjaka i dolomita U:Procena ugroženosti od elementarne nepogode i druge nesreće” (PDF). ruczrs.org. decembar 2013. str. 25-26. Pristupljeno 2. 10. 2021.
- ^ „1.1.2 Geološke karakteristike, Vulkanogeno-sedimentni kompleks U:Procena ugroženosti od elementarne nepogode i druge nesreće” (PDF). ruczrs.org. decembar 2013. str. 26. Pristupljeno 2. 10. 2021.
- ^ „1.1.2 Geološke karakteristike, Škriljci niskog kristaliniteta U:Procena ugroženosti od elementarne nepogode i druge nesreće” (PDF). ruczrs.org. decembar 2013. str. 26. Pristupljeno 2. 10. 2021.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Kako živjeti sa klizištima, Cvjetko Sandić, Koviljka Leka, 2015.
- Studija upravljanja rizikom od klizišta u BiH, prof. dr Biljana Abolmasov, Sarajevo 2015.
